Bwl kezeñde Qazaqstanda Keñestik bilik ornap, eldiñ bas köterer ziyalılarınıñ barlığı birdey jappay repressiyağa wşırap jatsa, Qıtaydağı qazaqtar gomindan bileuşileriniñ ezgisinde janıştalıp, arı qaray Şıñ Şı Saydıñ zwlımdıq sayasatınıñ qwrbanı boldı. Sol kezdiñ tarihi derekterinen tek qazaq qana emes sol eldegi az wlt ökilderiniñ tağdır talayınıñ asa ayanıştı halin köremiz. Ol kezde qazaqtar ömir sürgen Altay tauınıñ künşığısın Altay dep, soltüstik şığıs betin, yağni qazirgi Moñğoliyağa qaraytın böligin Qobda dep ataytın. Aqıt bolsa osı eki ölkede qatar ömir sürgen, Altay men Qobda qazağına tel aqın. Al, Moñğoliyada socializmniñ ornauı da ondağı sayasi-tarihi jağdaydı müldem özgertip jiberdi. Aqıt aqınnıñ ömiri osı kezeñmen twspa tws keldi. Qıtaydağı Şıñjañ ölkesiniñ Altay aymağı men Moñğoliyadağı Bayan-Ölgiy aymağında kezek ömir ötkizgen ol jırlarında osı eki eldegi qazaqtardıñ äleumettik jağdayınan habar beredi. Aqıttıñ şığarmalarınıñ köbi dini, nasihat bağıtında bolıp keledi. Jäne onıñ näzira dästürindegi jırları da jetkilikti. Demek, Aqıt qaldırğan mwralarğa qaray otırıp, onı kitabi aqındar qatarınan köruge boladı.

Aqıt qajı şığarmaşılığı men ömirbayanı jayındağı alğaşqı derekti 1898 jılı orıstıñ türki tilderin zertteuşi ğalım, professor N.Katanovtıñ «Deyatel'» jurnalındağı Aqıt şığarmaşılığı turalı alğaşqı arnayı maqaladan kezdestiremiz [1].

Bwdan keyin Aqıt Ülimjiwlınıñ şığarmaşılığı wzaq uaqıt boyına ädebiet zertteuşileriniñ de, ädebietşilerdiñ de jalpı qoğamnıñ nazarınan tıs qaladı. Onıñ özindik aqiqi sebepteri de bar. Mäselen, Aqıttıñ jastıq şağı jalaulağan, jigittik ömiri alaulağan, dünietanımı ösip, oy örisi jetilgen izdeniske tolı jıldarı ötken Moñğoliya onı Qıtay azamatı dep şettese, Qıtaydağı zertteuşiler onıñ sayasi közqarastarına say, qoğamdıq qızmeti men wlttıq küreskerligine oray memleketke qarsı adam retinde äşkerelep onıñ şığarmaların zerttemek twrmaq atın atauğa tiım saldı. Söytse de, ötken ğasırdıñ alpısınşı jıldarında qoğamdıq ömirde orın alğan sayasi jılımıq Aqıt atın birden jarq etkizip tarih qoynauınan jarıqqa alıp şıqtı. Sonıñ nätijesind HH ğasırdıñ alpısınşı jıldarında Aqıttıñ şığarmaşılıq ömirin zertteu isi irgeli türde Moñğoliyada qolğa alınıp, den qoyıladı. Filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor Qabidaş Qaliasqarwlı 1972 jılı Bayan-Ölgiyde twraqtı türde şığıp twratın ädebi jurnal «Şwğılada «Aqıttanudağı alğaşqı talpınıstar» attı maqala jariyalaydı [2]. Q.Qaliasqarwlı bwdan keyin qwrastırğan «Halıq aqındarı» attı kitabında onıñ jırları men öleñderin bere otırıp, aqınnıñ ömirbayanı men şığarmaşılığı jayında egjey-tegjeyli kölemdi bayandaydı. Bwl kitap Bayan-Ölgiy aymağınıñ «Ölgiy» baspasınan 1973 jılı jarıq körgen.

Osı kitap jöninde sol «Şwğıla» jurnalında T.Bodauhannıñ «Halıq aqındarı» jäne Aqıt» degen maqalası jarıq köredi. Onda «Al, Aqıt jaylı bwrındı soñdı söz bolmağan desek te boladı. Avtordıñ kitabında den qoyğan özekti mäsele – osı Aqıt tvorçestvosı. Avtordıñ Aqıt jaylı erinbey eñbektenip, köl kösir ter tökkenin aqınnıñ ömirbayanı men osınşama eñbekterin tu Almatıdan bastap, auıl aqsaqaldarınan köp jıldar boyı jinap, zerttegendigin ayqın köremiz. Aqınnıñ progresşil şığarmaları dini keritartpa qissalarınıñ köleñkesinde körinbey jatqan nağız altınnıñ özi edi. Avtor bwl jinağında osı «Altın qoymasınıñ» auzın aştı. Aqıttıñ ömiri men tvorçestvosın tereñ zerttep, teoriyalıq taldaudan ötkizdi» delingen [3].

XX ğasırdıñ 70-şi jıldarı qılışınan qan tamğan qızıl sayasattıñ qwrığınan seskengen bayanölgiylik zertteuşiler «Aqınnıñ progresşil şığarmaları dini keritartpa qissalarınıñ köleñkesinde körinbey jatqan nağız altınnıñ özi edi» dep Aqıt jırların jarıqqa şığaru üşin osınday, sayasattıñ wstanımına say keletin jol oylap tapqan. Sondıqtan da, atalmış eñbekterde Aqıt şığarmalarınıñ negizin qwraytın, el auzında molınan saqtalğan, sarğayıp, sarı tap bolıp sandıq tübinde jatqan dini qissalarınan göri äleumettik sarındağı, halqın, jwrtın adamgerşilikke, öner bilimge, birlik berekege şaqırğan jırlarına köbirek nazar audarıladı. Osını Qabidaş Qaliasqarwlı atalğan kitabında bılay dep eskertip ötedi: «Onıñ jañaşıl jırları basqasınan kölemi jağınan şağın, biraq salmağı, qwndılığı demokrattıq ideyası jağınan bwrınğı tom-tomdıq bükil tvorçestvosınan asıp tüser qwndı mwra» [4]. Sonday aq, «Halıq aqındarı» jäne Aqıt» maqalasınıñ avtorı Toqanwlı Bodauhan Aqıt jırlarınıñ «Halıq aqındarı» [5] kitabına engenin qazaq ädebiettanuındağı iri jetistik retinde bağalay otırıp, öz qolında äli jariyalanbağan «Qalam siya – köz jası» attı 375 joldıq dastanınıñ qoljazba retinde sarı mayday saqtaulı twrğanın söz etedi. Bir ayta keterligi, bayanölgiylik qalamgerlerdiñ köbi halıqtıq jır dastandardı, halıq aqındarınıñ mwraların jinauğa bel şeşe kirisedi. Biraq, olardıñ Q. Qaliasqarwlınan basqasınıñ ğılımi atağı joq edi. YAğni, olar ädebiettanu salasınıñ kökjiegin keñeytu jolında ataq quudı maqsat twtpağan. Tek halıq mwrasınıñ jinaluına, onıñ ömirlik mağızdılığına bastı män bergen. Bwl iske jwrt bolıp, jwmıla kiriskenin köremiz. Demek, Aqıt aqın şığarmaların halqı wmıtpağan, sayasat sanasınan sızıp tastağısı kelse de jadında saqtap, keleşek wrpağına jalğağanın, qajetti kezinde jarqıratıp, jaynatıp alıp şıqtı. Sonıñ nätijesinde az uaqıttıñ işinde Aqıt mwrasınan qomaqtı dünie jinalıp ülgiredi.

T. Bodauhan «Qalam siya – köz jasınıñ» öner bilimge şaqıratın, özge jwrttıñ oza şapqanın, qazaqtıñ meşeu bolıp qalğanın aytatın jır ekendigin jazadı. Ibıray Altınsarinniñ «Öner bilim bar jwrttar»… öleñindegidey qazaqtıñ öner bilimnen kenje qalğandığına nalığandığı bayqaladı. Joğarıdağı maqalada avtor: «Aqınnıñ bwl jırı bwrın soñdı baspa betin körmegendikten jatqa aytuşılar, köbinese tolıq emes, äne jer, mine jerinen üzindiler ğana aytıp jür. Al, sol üzindiler äredik baspa betinen de tabıladı. Mäselen, «Boz ingen» jinağındağı «Jer emşegin emgen jwrt» jäne «Adamşılıq qılsaq dep» attı eki öleñniñ ekeui de «Qalam siya» jırınan alınğan. «Adamşılıq qılsaq dep» jırınıñ 18-jolı men 19-jolı arasında 35 jol qalıp qoyğan. Oy jelisi, wyqası, jazbaları arqılı köz jetkizuge boladı. Qwrastıruşılar ädeyi qaltırğan deyin deseñ:
«Oybay, qazaq, namıstan,
Öner izde alıstan.
Qaylasız halıq körtışqan,
Qaylalı halıq arıstan»
degen siyaqtı ne türli asıl, oylı şumaqtar qalıp jatır. Sonday-aq «Halıq aqındarında» «Qalam siya» jırınan «Oyanalıq, şıñdalıp» degen atpen 16 jol berilgen. Bwl «Boziñgendegi» «Jer emşegin emgen jwrt» öleñiniñ bası, ekeuiniñ arasında nebäri 4-aq jol qalğan. Al, «Özine-özi ölgen jwrt, sıdırğıştay sımdalıp» degen joldarı ekeuine de kirgen. Bwl faktilerge qarağanda «Qalam siyanıñ» tolıq nwsqası joq. Ärkimniñ jat aytuınan alınğan üzindiler siyaqtı» degen oy qorıtadı.

T. Bodauhannıñ «Boziñgen» jinağı dep otırğanı 1972 jılı Almatıda bayanölgiylik qalamger, ädebiet zertteuşisi, jazuşı Soyan Qajıbaywlınıñ qwrastıruımen Qazaqstanda twñğış ret jarıq körgen Bayan-ölgiylik halıq aqındarı men zamanaui aqındarınıñ jırlarınıñ jinağı. Bwl jinaqta da Aqıt Ülimjiwlınıñ «Şolaq qol äyel» dastanı engen. Demek, aqıttanu isi Bayan-Ölgiyde 60-şı jıldardıñ ayağı, 70-şi jıldardıñ basınan-aq qolğa alındı. Al, Aqıt jırların eñ alğaş ğılımi aynalımğa engizgen ğkalım filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor Qabidaş Qaliasqarwlı. Soyan Qajıbaywlı Aqıt Ülimjiwlınıñ «jırların «Boziñgen» jinağına engizu arqılı Qazaqstanğa twñğış ret tanıtqan adam.

Osı «Boziñgen» jinağı jayında «Şwğıla» jurnalınıñ 1973 jılğı №4 sanında QazSSR Ğılım Akademiyası, M. O. Äuezov atındağı Ädebiet jäne öner institutınıñ ğılımi qızmetkeri Elubek Baytoqovtıñ «Boziñgen – sübeli tuındı» attı maqalası jarıq kördi. Avtor bwl kitaptıñ qazaq ädebietine qosılğan sübeli üles ekenin ayta otırıp, «Auılı aralas, qoyı qoralas degendey, tağdırı, maqsat-müddesi bir tuıstardıñ bay auız ädebieti men bügingi aqın jazuşılarınıñ şığarmaların bir ktipaqa toptastırıp, jarıqqa şığaru öte igilikti is boldı, oqırman qauımdı zor quanışqa böledi» [6] dep jazadı. Biraq, maqalada jinaqqa engen auız ädebieti men halıq aqındarınıñ mwraların talqılau maqsat bolmağan siyaqtı. Onda tek: «Kitap eki bölimnen qwralğan, birinşi bölimde twrmıs-salt jırları, halıq änderi aytıs, maqal-mätelder, jwmbaqtar men ertegiler, dastandar, belgili halıq aqındarınıñ şığarmaları toptastırılğan. Auız ädebietin jinap bastıru jwmısı öte qiın, kürdeli eñbek ekeni mälim. Halıqtıñ asıl mwrasın jinau asa wqıptılıqtı tileytin, ğılımi swrıptaudı qajet etetin qiın is. Taptıq, halıqtıq sıpattağı ädebi şığarmalardı tañdap-talğap alu jwmısına da köp eñbek siñgen» dey kele avtor jinaqtıñ ekinşi bölimine, jañaşıl aqındardıñ şığarmaların taldauğa den qoyadı. Bwnıñ da özindik sebepteri bar dep bağamdauğa tura keledi. Birinşiden, ğalım «Taptıq, halıqtıq sıpattağı ädebi şığarmalardı tañdap-talğap alu jwmısına da köp eñbek siñgen» deydi, yağni ondağı halıq aqındarı men halıqtıñ jırlardı taldaudan, oğan jılı lebiz bildiruden saqtanğandıq bayqaladı. Ekinşiden, Aqıttıñ jinaqtağı «Şolaq qol äyel» qissası dini tuındı. Sol sebepti de socialistik realizm bağıtınan auıtqıp ketuden qorıqqan. Mäseleni may şammen qarap üyrengen keñestik ideologiyalıq dästür kitaptıñ birinşi tarauı jayında auız aşuğa jol bermegen sekildi.

Aqıt jırlarınıñ ğılımi türde jüyelene tüsui ötken ğasırdıñ 90-şı jıldarına säykes keledi. Qayta qwrudıñ arqasında jazıqsız qwrbandardıñ atı qayta jañğırıp, tarihtağı aqtañdaqtar arşıla bastağanı mälim. Osı twsta Aqıt Ülimjiwlınıñ «dini tağılımdı qissaları da oqırmanmen qauışuğa mümkindik aldı. Joğarıda keltirgenimizdey aqınnıñ sandıq tübinde sarğayıp jatqan asıl mwraları endigi jerde irkiliksiz jarıqqa şığuına jol aşıldı. Osı twsta Aqıttıñ jırların köpşilikpen tanıstırudı aqın, ädebiet zertteuşisi Käkey Jañjwñwlı nıqtap qolğa aladı. Ol Aqıttıñ 125 jıldığın atap ötu üşin, osı mäseleni talqılau maqsatında Wlanbatırğa arnayı barıp, resmi kelisimge qol jetkizip, qayta qaytqan jolda wşaq apatqa wşırap, bw dünieden ozdı. Käkey Jañjwñwlı Aqıt Ülimjiwlınıñ «oqırmanımen qayta qauışqannan keyin, onıñ twñğış jinağın qwrastırıp şığaradı. Jinaq «Qajıbayan» degen atpen 1991 jılı Ölgiy baspasınan jarıq körgen. Osı jinaqqa Käkey Jañjwñwlı onıñ hissaları men dastandarın jäne nazımdarın engizedi. Jinaqtıñ «Aqıt jaylı az söz» attı alğısözin jazğan Käkey Jañjwñwlı onıñ ömirbayanınan qısqa mälimet bere otırıp, keñ kölemde ğılımi maqala wsınadı. Käkey Jañjwñwlı osı maqalasında Aqıt Ülimjiwlına mınaday qorıtındı beredi: «Aqıt… külli qazaq halqınıñ özi twrğılas, zamandas sanaulı şoq jwldızdarınıñ biri. Aqıt ömiri men tvorçestvası jaylı jüyeli zertteu, tolıqqandı derekter äli jarıq körgen joq. Onı qoyıp şığarmaları tegis jinaqtalıp, oqırmandarına derliktey wsınılıp bitken joq. Aqıt ortaq sanalatın osınau üş elde jariyalanğan kürdeli eñbek äzirge joq deuge boladı. Alda Aqıt Ülimjiwlınıñ 125 jıldıq merekesin külli qazaq bolıp saltanatpen toylay otırıp, qazirgi Qıtay, Moñğol, Sovet, Türkiya eline taralğan mwraların jinap, basın qosıp tolıq jinaq etip şığaru, aqınnıñ ömiri men şığarmaşıldıq dästürin jan jaqtı tereñ zerteu, qala, eldi meken, mädeniet orındarına Aqıttıñ atın berip esimin este qaldıru isteri qolğa alınsa ğwlama aqınğa, onıñ mwraların körsetilgen ülken qwrmet bolar edi» dep keleşek wrpaqtan ülken ümit kütip, asıl amanatın artadı.

Oqırman K. Jañjwñwlınıñ osı jinağı arqılı Aqıttıñ 1895-1909 jıldarı aralığında Qazan qalasında jarıq körgen jinaqtarı jayında estip biledi. Käkey Jañjwñwlı onıñ «Qissa i Seyfulmälik»(Qazan, Dombrovskiy baspası, 1895, 1909, 1914 jıldar, bastırğan: Şamsaldin Qwsayınov), «Tärjüma-i Ahid bin Uäläd Gülimji-Altayskiy (Qarımsaqov)» (Qazan, Universitet baspası, 1897 jıl, Bastırğan: Mwhamed Näjit Ğaliakparov), «Qissa i Ğabdulmälik» (1902, 1904, 1909 jıldar. Bastırğan: Şamsaldin Qwsayınov), «Ahual qiyamet» (Nasihat-tolğau, Qazan. 1908. Bastırğan Kärimovtar), «Qissa i Minahib piran Ğaziz an» (Qazan, Universitet baspası, 1909 jıl), «Äbiat-Ğahidiya» (Qazan, 1909 jıl, bastırğan Qwsayıneov balaları) attı 7 kitabı jarıq körgendigin jazadı. Almatıda Düniejüzi qazaqtarı qauımdastığınıñ «Atajwrt» baspasınan jarıq körgen Aqıt Ülimjiwlınıñ «Jihanşah» attı kitabınıñ alğısözinde «1891-1914 jıldarı aralığında onıñ Qazan, Orınbor, Semey baspalarında 9 kitabı 17 ret basılğan delingen[7]. Al, Moñğoliyada Aqıt Ülimjiwlınıñ 120, 125, 130 jıldıq mereytoyları atalıp ötip, «Qajıbayan», «Jihanşah», «Ğaqıliya» kitaptarı jarıq kördi. Demek, şette bolsa da aqın jırları birşama jüyelene tüsti degen söz.

Aqıt qajı Qıtay men Moñğoliyadağı qazaq jazba ädebietiniñ köşbasşısı. Biraq, aqıttanu isi Qıtayda birşama keş bastaldı. Bwnıñ ob'ektivti de, sub'ektivti sebepteri boldı. Aqıt Ülimjiwlı 1940 Şıñjañ bileuşisi Şıñ Şı Saydıñ qolınan türmede azappen qaza tabadı. Bwl Şıñjañda alasapıran tuğızğan zaman edi. Gomindañşılar men Keñestik armiyanıñ taytalasıp twrğan kezi. 1949 jılı Qıtayda socialistik revolyuciya jeñdi de, Ükimet basına Mao Cze Dun keldi. Mao alğaşqı kezeñde Keñester odağımen odaqtas boluğa talaptanğanımen, keyin bwl rayınan bas tartıp, sovetter äleminen qol üzedi. Bwl kezeñderde eskiden bas tartu, ärbir mädeni mwradan küdiktenu, ädebiet mädeniet mwraların joqqa şığaru jolğa qoyılğanı belgili. 1968-1978 jıldarı jürgizilgen «Mädeniet töñkerisi» mäseleni tipti uşıqtırıp jibergen. Eldiñ esi Mao Cze Dun ölip, onıñ ornına taqqa Den Syaopin otırğan sätten bastap jinaldı. Ruhani mädeni mwranı jinau, ädebiet pen tarihtağı aqtañdaqtardıñ ornın toltıru isi de osı kezeñnen bastap qolğa alındı. Aqıttanu isi de osı kezde qolğa alındı. «Azattıq» radiosınıñ internet paraqşasına swhbat bergen qıtaylıq qalamger Zeynolla Sänik özin aqıttanuşılardıñ birimin dep tanıstırğan. Ol qazir Aqıt şığarmaşılığı mektep oqulığına engendigin aytadı: «Mädeni töñkeris ayaqtalıp, zaman tınıştalğannan keyin ğana, Aqıt eñbekteri jariyalana bastadı. Bwl – 1980 jıldarı edi. Sodan beri Aqıt eñbekteri gazet-jurnaldarda üzbey jariyalanıp keledi.

1993 jılı Aqıttıñ 125 jıldığı, al 1998 jılı 130 jıldığı Ürimjide saltanatpen toylanıp ötti. Sonday-aq, ol kisiniñ 3 tomdıq şığarmalar jinağı jarıq kördi. Törtinşi tomı baspada. YAğni, aqın eñbekterin jinau isi de birşama jolğa qoyıldı»[8] deydi Zeynolla Sänik.

Aqınnıñ balası Ğazez Aqıtwlınıñ «Aqıt Ülimjiwlı» attı kitabı Almatıda 2008 jılı «Mwsılman baspa üyinde» basılıp şıqtı. Taralımı – 2000 dana [9]. Kitaptı qwrastırıp, baspağa wsınğan Aqıt Ülimjiwlınıñ mwraların zertteuşilerdiñ biri Gülnar Seytkärimqızı Omarova. Bwl kitapta on altı bwlaq közderiniñ tizimi berilip, Aqıt qajı jaylı jan jaqtı derekter qamtılğan. Äri şığarmaları men ömirbayanına den qoyılğan. Aqıttıñ aqın ğana emes onıñ ağartuşı wstaz, qoğamdıq qızmetterine qatıstı oy tolğamdardıñ orın alğanı da orındı bolğan. Bwnı aqınnıñ balası jazıp otırğandıqtan, onıñ ömirindegi keybir kömeski derekterdiñ bası aşılıp, ayqındala tüsken. Sonımen qatar Ğazez Aqıtwlı Aqıt aqınnıñ mwrageri ğana emes, öziniñ ädebiet zertteuşisi ekendigin aqınnıñ şığarmaşılığına jasağan taldauı arqılı tanıtıp otır.

Aqıt şığarmaşılığı Qazaqstanda filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor Zwfar Seyitjanovtıñ «Aqıt aqın» attı «Qazaq universiteti» baspasınan 2002 jılı şıqqan oqu qwralı arqılı qazaqstandıq ädebiet süyer qauımğa tanıladı. [10]

2007 jılğı Düniejüzi qazaqtarı qauımdastığınıñ «Atajwrt» baspasınan jarıq körgen tarih ğılımdarınıñ doktorı Zardıhan Qinayatwlınıñ «Moñğoliyadağı qazaqtar» kitabında da Aqıt Ülimjiwlınıñ atı jii kezdesedi [11]. Tarihşı bwl kitabında Aqınnıñ öleñderin ölkeniñ tarihı men tabiğatın tanıstıru maqsatında paydalanğan. Sol arqılı aqın Aqıttıñ tarihtağı röline mañız berip, ayğaqtay ketedi:

«Dayan kölge qwyatın özen atı G. N. Potanin Kulagaç dep jazğan. Qazaqtar bwl özen jäne özen boyındağı dalanı «Qu ağaş» dep ataydı. AqıtqajıÜlimjiwlı öziniñ äygili «Altay» tolğauında:
Qaşqırtı, Qwstı, Qayırtı,
Jaylauı sonıñ aralı.
Şağandara, Qu üydiñ
Ayuı bar balalı… – dep jırlağan edi» dey kele:
Qazaqtar Deluinge 1890 jılı kele bastadı. Osı ölkede birer jıl ömir sürgen Aqıt qajıÜlimjiwlı «Altay» tolğauında:
Bwlğınnıñ basın örlese,
Qobdağa barıp asadı.
Miner jaqqa bwrılsa,
Deluindi basadı.
Pälen deytin ağaş joq,
Tezekpen etin asadı.
Qara jel qattı soqqan kün,
Topırağın şaşadı, – dep Deluin tabiğatın qazaqı jan düniesimen ayşıqtağan»

2007 jılı Düniejüzi qazaqtarınıñ «Atajwrt» baspasınan jarıq körgen Jädi Şäkenwlınıñ «Qıtaydağı qazaqtar» attı kitapta Aqıttıñ 20-dan astam naziralıq dastandar jazğanı aytıladı [12]. Avtor bwl kitapta aqınnıñ üyrenu mektebi jayınan az mağlwmat bere ketedi. Äueli Aqıt jırlarınıñ Abaymen ündestigin söz ete otırıp, 1909 jılı jarıq körgen Abay şığarmalarınıñ 1915 jılı Asqar Tatanaywlınıñ qolına tüskendigin jazadı. YAğni, bwl – Aqıttıñ üyrenu mektebiniñ bastauı halıq jırları men bay auız ädebietimen qosa Abay jırları bolğandığınıñ däleli. Joğarıda aytıp ötken, Bayan-Ölgiyde basılğan «Qajıbayan» kitabınıñ birinşi beti
«Aqındar bizden bwrın ötken talay,
Äsirese, Qwnanbay balası Abay
Solarday ötkir sözdi tappasam da,
Oyımdı jetkizeyin qwray, jamay» degen Aqıt qajınıñ öleñi basılğan. Demek, Aqıt Abay Qwnanbaywlın özine wstaz twtqan.

Joğarıda atap ötkenimizdey, Qıtayda aqıttanu isimen aynalısqan Zeynolla Sänik: «Ol kisi, äsirese, 1907-1908 jıldarı qajığa barıp oralğannan keyin, Abaydıñ aqındıq izimen jürip, Abayşa jırlap, Abayşa ömirge män berip, ağartuşılıq bağıtta nasihat öleñderdi öte köp jazğan edi. Ol tek Abayşa 8, 11 buındı öleñder jazıp ğana qoyğan joq, onıñ «Segiz ayaq» öleñine eliktep, «Qos ayaq» degen öleñ jazıp qaldırğan» degendi aytadı [13].

Sonday-aq, «Qıtaydağı qazaqtar» kitabında Jädi Şäkenwlı: «Aqınnıñ 1903 jılı jazğan «Kerey işanı Mwhammed mömin» degen eñbeginen belgili bolğanınday orıs jerinen qaşıp barğan Majbulla degen ülken oqımıstı Mırzabaqa degen atpen Aqıtqa wstaz bolğan. Aqıt osı adamnan arab, parsı tilderin üyrenip, arab, parsı, şağatay tilderindegi tarihi, ğılımi ädebietter arqılı şığıs ädebietinen molınan tanısadı» deydi [14]. Jalpı, Aqıt mwralarında şığıstıq şayırlardıñ izimen jazılğan jır dastandar, nazımdar öte köp. Ol Mwhammed payğambar (s.a.s), Mwhamed Qwnapiya, Smağwl qatarlı islamdıq iri twlğalar ömirinen tarihi jırlar jazadı äri «Ğadıl hannıñ ükimi», «Mwsa payğambardıñ moyındauı», «Mwsanıñ Qızırğa joldas boluı», «Eskendir Zwlqarnayın» tektes jiırmadan atsami naziralıq dastandar jazğan. Eger, «Eskendir Zwlqarnayındı» Abaydıñ da jırlağanın eske alsaq, Aqıt aqınnıñ bwl twsta Abaymen jarısqa tüskendigin bağamdau qiın emes.

Aqıttıñ bwdan keyingi üyrenu mektebi HÜ-HÜİİİ ğasırlardağı bügingi tañda ädebiettanu ğılımında «Zar zaman ädebieti» dep ükilenip jürgen halıq jırauları men aqındarı bolğanı dausız. Birinşiden, Aqıt HH ğasırdıñ basında ömir sürdi. Bwl kezeñde Qıtaydağı qazaqtar men Qazaqstan arasındağı şekara müldem jabıq bolsa da, Äset Naymanbaywlı, Tañjarıq Joldıwlı, Jüsipbekqoja Şayqısilämwlı, Ziyat Şäkerimwlı sekildi körnekti aqındardıñ Qıtay jerine ötui eki el arasındağı ädebi ruhani baylanıstıñ tereñdeuine jol aşadı. Bwl adamdar tek özderi ğana qonıs audarğan joq. Sonımen qatar, Qazaqstandağı qalıptasa bastağan jaña mizam ädebieti men bay auız ädebietiniñ ülgilerin, halıqtıq jırlardı ala bardı.

Al, 2007 jılı «Atajwrt» baspasında «Jihanşah» jinağı basıldı. 2008 jılı Düniejüzi qazaqtarı qauımdastığı men Jazuşılar odağı birlese otırıp, tuğanına 140 jıl toluın atap ötti. Qazir Qazaqstannıñ merzimdi basılımdarı men internet-paraqşalarınan Aqıt jaylı tanımdıq maqalalardı jii kezdestiremiz. Filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor Aygül İsimaqovanıñ «Tuğan til» jurnalında «Allah sözin jırlağan, Alaştıñ Aqıt aqını» [15] attı kölemdi zertteu maqalası jarıq kördi.

Bwl maqalada ğalım «Alaş aqınınıñ körkem sözderi täuelsizdik kezeñniñ bastı ruhani asıl oyları bolıp qala bermek» degen oy tüyedi. Biz de osı oymen şağın maqalamazdı ayaqtaudı jön körip otırmız.
Paydalanılğan ädebietter:
1. Katanov N // «Deyatel'», 1898, №8-9 sandar, 429-430 b.
2. Qaliasqarwlı Q // «Bayan-Ölgiy qazaqtarınıñ auız ädebieti». Ölgiy. 1969, 167 b.
3. «Şwğıla» // «Aqıttanudağı alğaşqı talpınıstar». 1976, №9, 67 b.
4. Qaliasqarwlı Q // «Halıq aqındarı». Ölgiy. 1973, 63 b.
5. Bodauhan T // «Halıq aqındarı» jäne Aqıt» // «Şwğıla» 1974 jıl, №1, 80 b.
6. Baytoqov E // «Boziñgen – sübeli tuındı» // «Şwğıla», 1973 jıl, №4, 79 b.
7. Aqıt qajı // «Qajıbayan». Ölgiy, 1991. 123 b.
8. Zeynolla Sänik // Abayşa jırlağan Aqıt qajınıñ atın atauğa tiım salınsa, endi onıñ şığarmaları oqulıqtarğa endi// www. azattyq.org, 16.04.2009
9. Ğazez Aqıtwlı // «Aqıt Ülimjiwlı». Almatı: Mwsılman baspa üyi – 2008, 138 b.
10. Seyitjanov Z // «Aqıt aqın». Almatı: Qazaq universiteti baspası, 2002.
11. Qinayatwlı Z // «Moñğoliyadağı qazaqtar». Almatı: Atajwrt – 2007.
12. Şäkenwlı J // «Qıtaydağı qazaqtar». Almatı: Atajwrt – 2007, 238 b.
13. Aqıt Ülimjiwlı // Şığarmaları. İ tom. Ürimji: Şıñjañ halıq baspası, – 1994, 688 b.
14. Şäkenwlı J // «Qıtaydağı qazaqtar». Almatı: Atajwrt – 2007, 195 b.
15. İsimaqova A // Allah sözin jırlağan, Alaştıñ Aqıt aqını // «Tuğan til», 2009 jıl, №2.100 b.

Däuletkerey Käpwlı
L.N. Gumilev atındağı Euraziya wlttıq universiteti,
Qazaq ädebieti kafedrasınıñ doktorantı. 

baq.kz