جاڭالىقتار قازاق شەجىرەسى

شاقانتاي شەجىرەسى( ءتورتىنشى باسىلىم )

kerey.kz

 |  Sep 2, 2015

تايتولەۋ ىسقاقۇلى ءتولتاي

قازاقستان رەسپۋبليكاسى
الماتى
2009 جىل

قازاقتىڭ شەجىرەلىك مۇراسى ءوزىنىڭ تاريحي دەرەكتەرگە قانىقتىعى مەن شىنشىلدىعى جونىنە ايرىقشا قۇندى . «ءوزىڭنىڭ شىققان تەگىڭدى ءبىل ، بۇل تۋىستاردى جاقىنداستىرا تۇسەدى» ، دەگەن مۇحامبەت ( س. ع. س. ) پايعامبار . شەجىرەنى ەل جۇرتتىڭ ، حالىقتىڭ جۇيەلەنبەگەن ەستەلىگى دەۋگە دە بولادى . بايىپتاپ ءۇڭىلىپ ، بايسالدى سارالاي بىلسەك ، شەجىرەلىك دەرەكتەردەن تاريحتىڭ جاڭعىرىعى ايقىن ەستىلەدى .
كىتاپتا شاقانتاي باتىردان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ شەجىرەسى قۇراستىرىلعان جانە شۇبارتاۋ وڭىرىندە XVIII – XX عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى ادامدار تۋرالى دەرەكتەر بەرىلگەن. اتاقتى ادامداردىڭ ءار ءىسى، مىنەز ، قۇلقى – كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن تەك تانىمدىق دۇنيە عانا ەمەس، تالىمدىك، تاربيەلىك ونەگە بولىپ قالا بەرمەك.
( تولىقتىرىلىپ ، ءتورتىنشى باسىلۋى )

العىسوز

شەجىرە – وتكەن ءومىردىڭ بايانى عانا ەمەس ، سونىمەن بىرگە ادام ساناسىن شىڭداپ ، ونىڭ جان جۇرەگىنە اسقاق سەزىمدەر ۇيالاتا الاتىن ۇلاعاتتى ۇستاز ىسپەتتەس . شىنشىل شەجىرە جازۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن دەرەكتەمەلەرگە مۇقيات دەن قويۋ كەرەك . دەرەكتەمەلەر ساناتىنا تاريحي – ايعاق دەرەكتىڭ ، اتاپ ايتقاندا جازباشا ، زاتتىق ، اۋىزشا ايعاق دەرەكتىڭ قاي قايسىسى دا بەلگىلى ءبىر زامان مەن قوعام تۋرالى ، سول زامان مەن قوعام اياسىنداعى كەيىپكەرلەر جايىندا تانىم – تۇسىنىك قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى .
سوڭعى ۋاقىتتاردا عالىمدار اتا تاريحتى كوشپەلى حالقىمىزدىڭ تىرلىگىنە نەگىز بولعان رۋ ، تايپالاردان باستاۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتا باستادى . اتا – باباسىن سيلاعان ۇرپاق ، وتانىن دا ارداقتاي الادى . بۇلاق قوسىلىپ دارياعا اينالاتىنداي، ۇلى دالانى جايلاعان بابالارىمىز تابيعات ، ۋاقىت تالابىنا ساي اۋىل – اۋىل ، رۋ – رۋ ، تايپا – تايپا بولىپ قالىپتاسقانى – تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان سىرتقى جاۋعا باس قوسىپ تويتارىس بەرگەنى دە ، قاقاعان قىسقا ، شىجىعان جازعى ىستىققا دا توتەپ بەرگەنى دە شىندىق .
… ءبىز بۇل كىتاپتى جازعاندا ، ءبىر رۋلى ەلدىڭ باستاۋى بولعان بابامىز شاقانتايدىڭ ءىزىن ءبىر بارلاپ شىعىپ، ەلىمىزدىڭ وسكەنىنە، وركەندەگەنىنە كۋا رەتىندە ءبىر سارا جولىن ەسكە ءتۇسىرىپ، كوكىرەكتە جاڭارتقىمىز كەلدى. كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى – ونەگە، ءتالىم – تاربيە بولسىن دەگەن ۇمىتپەن.
شاقاڭ ۇرپاعى ءۇش عاسىر بويى ۇلى وتانىمىزدىڭ، ەل – جۇرتىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن بارلىق قيىنشىلىق ، كەسەپات– سۇمدىقتى باسىنان قوسا كەشىردى. ولاردى ءتىزىپ، تىركەپ جاتۋدىڭ ءجونى جوق شىعار.
سول زاماندا سەمەي ءوڭىرى شۇبارتاۋ جەرىندەگى اباق كەرەي ەلىنىڭ تىزە قوسىپ، ءبىر- بىرىنە سۇيەنىش بولىپ، ەل-جۇرتىمىزدىڭ ءبىر ءوڭىرىن كوكتەتىپ، كوگەرتىپ كەلگەن جايى بار ەدى. سان سەرگەلدەڭگە شىداپ، توتەپ بەرگەن حالقىمىزدىڭ ۇلى رۋحىن، قايسارلىعىن، شىدامدىلىعىن شاقاڭ ۇرپاعىنىڭ قيىن دا قىستالاڭ تاعدىرىنان كورۋگە بولادى.
اتى اڭىزعا اينالعان بابامىز زامانانىڭ قيا – قالتارىسىن ، كۇردەلى بولمىسىن تەرەڭ پايىمداعان پاراساتتى جان بولعان . ۇزەڭگىلەس زامانداستارى قاراكەرەي قابانباي ، قانجىعالى بوگەنباي ، ەر جانىبەكپەن تەرەزەسى تەڭ ، ارمان تىلەگى ، ازاماتتىق مۇددەسى ءبىرتۇتاس ، ءبىر ارناعا قۇيىلعان رۋحاني تۇلعا ءبىتىمى – بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى – ونەگە . بولاشاققا ءجىتى كوز جىبەرگەن بابامىز ، ۇلان بايتاق قازاق جەرىنىڭ بىرلىگىن ، تۇتاستىعىن اڭساعان . جالىنداعان جانىن ، جاس جىگەرىن وتانىنا باعىشتاعان، ءوز مۇددەسىن قۇرباندىققا شالعان . بابامىزدىڭ مايدانداعى باتىرلىعىمەن قاتار ، ونىڭ 13 شاڭىراق كوتەرگەن ەرلىگىنەن ۇلكەن ديپلوماتيانىڭ نىشانىن كورەمىز : قالماقتان ، قىرعىزدان ، قاراقالپاقتان ، ويراتتان ، جوڭعاردان ، قازاقتىڭ ءار رۋىنان كەلگەن انالارىمىز ۇرپاعىمىزدىڭ قاناتىن الىسقا قاقتىرىپ ، بەيبىتشىلىكتىڭ ، دوستىقتىڭ اق تۋىن جەلبىرەتكەن . شاقاڭنىڭ بيىك رۋحى ، ازاماتتىق تازالىعى ولمەيتىن ، وشپەيتىن ساباق . بابامىز جاتقان قاراۋىلتوبەگە جاقىنداعاندا اتتان ءتۇسىپ جاياۋلاپ ، كولىكتەگىلەر باياۋلاپ ءجۇرۋشى ەدى ، ۇرپاقتارى دۇعا وقىپ ، ايتۋلى باباسىن ەسكە تۇسىرەتىن ، ءبىر جاساپ قالاتىن . بابامىزعا ارنالعان وسى كىتاپ وقۋشىلاردىڭ قاجەتىنە جاراپ ، ۇرپاعىن رۋحتاندىرا تۇسكەي !
… شاقانتاي شەجىرەسى تاريحي دەرەكتەر ، ەل اۋزىنداعى ەستەلىك اڭگىمەلەردەن قۇرالادى . قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى ( 9 توم ، 420 بەت) ، پروفەسسور ت. شويىنباەۆتىڭ « دوبروۆولنوە ۆحوجدەنيە كازاحسكيح زەمەل ۆ سوستاۆ روسسي» ، پروفەسسور ج. قاسىمباەۆتىڭ
« قازاقستان تاريحى» 9-سىنىپ وقۋلىعى ، پروفەسسور ح. ادەيباەۆتىڭ «وتىرار ويرانى» ، «ءومىرداريا» ، اكادەميك و. قايمولديننىڭ « العىسقا بولەنگەندەر» ، «ءبىر ءسوز» كىتاپتارى ، اقىندار ن. ايتوۆ ، ق. امانجول ، ك. شالقاروۆتىڭ «شاقانتاي» اتتى پوەمالارى ، ق. التىنباەۆتىڭ « اقىرعى ايقاس» داستانى ،«انا ءتىلى» گازەتى دايىنداعان «قازاق شەجىرەسى»، شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ شەجىرەلەرى ، ىرىزدىقباي تىلەۋبەردين اقساقالدىڭ ەستەلىكتەرى، ءا.سادۋاقاسوۆتىڭ «تاريحىڭدى تانىپ ءبىل»، ن.ابۋتاليەۆتىڭ « سەگىز سەرى» ، كليم تولەمىسۇلىنىڭ «جونداعى جوبالاي كەرەي ەلىندە» كىتاپتارى، ءار جىلدارى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان دەرەكتەر، تولەك تىلەۋحانوۆ، بازاربەك اتىعاەۆ ت. ب. ، بەرگەن جانە كوپتەگەن گازەت – جۋرنالدار بەتتەرىندە جاريالانعان ماعلۇماتتار پايدالانىلدى. ارينە ، بۇل شەجىرە دالمە-ءدال، تولىق دەپ ەشكىم ايتا المايدى. شەجىرە جازۋ قىيىن دا ، جاۋاپتى جۇمىس ، وعان كەز كەلگەن ادامنىڭ باتىلى بارا بەرمەيدى . ەستىگەن – بىلگەندەرىمىزدى ۇرپاقتارىمىزعا قالدىرىپ كەتپەسەك بولماس ، دەگەن وي – وسى شەجىرەنى جازۋعا جەتەلەدى . ازدى – كوپتى دالسىزدىكتەر مەن كەمشىلىكتەر تابىلىپ جاتسا ، اتا بابالار ارۋاعىنان دا ، وقىرمانداردان دا كەشىرىم سۇرايمىز . كىتاپتا ءبىر تۇلعا تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن بولسا ، ونى تاڭداپ الۋ وقىرمانداردىڭ وزدەرىنىڭ قۇزىرىنا قالدىرىلادى .
كىتاپتا حح عاسىردىڭ ىشىندە شۇبارتاۋ وڭىرىنەن شىققان كەرەيدىڭ، ونىڭ ىشىندە شاقانتاي ۇرپاعىنىڭ بەلگىلى ازاماتتارىنىڭ قىسقاشا ءومىرباياندارى جانە ءارتۇرلى مالىمەتتەر، وسيەت سوزدەر قوسىمشا بەرىلىپ وتىر.
كىتاپتىڭ ەكىنشى باسىلىمىندا « قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى» ، 1-6 توم ، شالقاروۆ كەڭەسجان ، ساسەنوۆ قۇرماش ، جۇماباەۆ مارات ، باسەن سەرىكالدى قىزى ، توقاي قاجى جولامانوۆ ت. ب. ازاماتتاردىڭ تولىقتىرۋلارى قوسىلدى .
ءۇشىنشى باسىلىمىندا «كەرەي ەر سامالدىق» تۋرالى ، شۇبارتاۋ وڭىرىنەن شىققان بىرنەشە بەلگىلى ازاماتتارمەن، شەجىرەگە وزگەرىستەرمەن تولىقتىرىلدى .
ءتورتىنشى باسىلىمعا « كەرەيلەر شۇبارتاۋعا قالاي قونىستاندى» ، «جوبالاي ءبىتىمى» ، «باباڭنىڭ تەرىس ، جارتى ، وڭ باتاسى» ، قىتايداعى كەرەيلەردەن جازىپ الىنعان دەرەكتەر ، ت. ب . كەلىپ تۇسكەن تولىقتىرۋلار مەن تۇزەتۋلەر قوسىلدى .
مەكەن-جايىمىز: الماتى، 050010, پۋشكين ك. 83 ءۇي، «ريەو» جشس ، تەل. 8 (727)2913094, 2912347 ،فاكس: 8 (7272) 912049 .
ۇيالى تەل. 87017177657 . e-mail: toltai 42 @mail.ru .
شاقانتاي باتىردىڭ تۋعانىنا
300 جىل تولۋىنا ارنايمىز !

ءى ءبولىم

كەرەي شاقانتايدىڭ اتا – تەكتەرى تۋرالى ەستىپ-بىلگەندەرىمىز

ەسكى زامانداعى كەرەيلەر
تاريحي جازبا دەرەكتەمەلەردە كەرەيلەر ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ توعىزىنشى عاسىرىنان بەلگىلى .
كەرەي – قازاق حالقىن قۇراعان ەجەلگى تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرى. 9-12 عاسىرلاردا كەرەي تايپاسى كەرەيت حاندىعى اتالعان مەملەكەت قۇرعان . مادەنيەتى جوعارى بولىپ ، كونە تۇركى جازبالارىن پايدالانعان اتا-جۇرتى – قازىرگى موڭعول دالاسى مەن ءسىبىر ولكەسىندەگى ورحون، كەرۋلەن، سەلەڭگە، ارعۇن وزەندەرىنىڭ القابى.
كەرەيت حاندىعى زاۆحان ، تۋلا ، سەلەنگەدەن شىعىس مونعول قۇرامىنا دەيىنگى سايىن دالانى قونىس ەتىپ ، باتىسى نايمان حاندىعى ، سولتۇستىكتە مەركىتتەر ، وڭتۇستىگىندە تاتارلار ، شىعىسىندا سيا مەملەكەتىمەن ىرگەلەس جاتتى . ول كەزدە كەرەيت حاندىعى كەرەيت ، جيركين ، قونحويت ، ساقايت ، تۋماۋت ، البات ، تۋنكاۋت – كيركۋن دەپ اتالاتىن تايپالاردان قۇرالاتىن . اتالعان تايپالاردىڭ ەڭ ءىرىسى كەرەيلەر بولدى جانە كەرەيت اتاۋى ( «كەرەي» – رۋ ، تايپا اتاۋى دا ، « ت» – تۋنگۋس ، مونعولشا كوپتىك جالعاۋى ) سودان قالعان .
«كەرەي» – دەگەن ءسوز كەرۋلەن وزەنى جانە وسى وزەن اعىپ شىعاتىن كەنتاي تاۋىنىڭ اتتارىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن (كەرلىن القابى). ال كەرلىن القابى ەجەلدەن كەرەيلەر قونىستانىپ كەلە جاتقان مەكەن. ولار ەجەلدەن توعىز وعۇز اتالعان. توعىز كەيرەلىك دەپ اتالا ءجۇرىپ، ودان سوڭ كەرەيلەر دەپ وزگەرگەن سەكىلدى.
التايدا ءومىر سۇرگەن كەرەي ءماميدىڭ شەجىرەسىندە كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى شەن، سەن، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان بولىپ تارالادى.
ءراشيد-ءاد-دين ەڭبەگىندە سول كەزدەگى (XI-عاسىر) كەرەي مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا كەرەيت، قىرقىن، قوڭقايت، ساقايت، توباۋت، البات، قاراقان سەكىلدى تايپالار بولعان دەپ جازىلادى. ساقايتتار قازىرگى ياكۋتتار، توباۋتتار – تۋبالىقتار جانە ولاردىڭ سانى 200000 شاماسىندا بولعان دەيدى .
كەي مالىمەتتەر بويىنشا X عاسىردا كەرەيلەر 900000 جۋىق بولعان.
عالىمدار كەرەيلەردى جوڭعاريادا قونىستانعان ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ ءبىر ۇرپاعى دەپ تانيدى ( ن. اريستوۆ ، گ. پوتانين ، گ. گرجيمايلو ، شاكارىم) ، ال راشيد ءاد دين ، ح. حوۆورس ، ءا. باحادۋرحان ونى ەجەلگى تۇرىك ، وعىز
تايپالارىنان تاراتادى .
كەرەيلەر ون ءبىرىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا العاشقى حاندىق
بيلىك قۇردى . ول كەزدە كەرەيلەردى بۇيرىق لاۋازىمدى تايپا باسى بيلەيتىن . 12 – عاسىردا اسكەري بيلىككە سۇيەنگەن ۇلىس ەل دەڭگەيىنە دەيىن
كوتەرىلدى . اتالعان كەزەڭدە كەرەي ۇلىسىن ماركۋز بۇيرىق حان بيلەدى .
كەرەي حاندارى التىننان شاتىر تىگىپ ، التىنداعان ەر – تۇرمان سايلاپ ، التىن كەسەدەن اس – سۋ ىشكەنى جايىندا ورتاعاسىرلىق جازبالاردا ايقىن جازىلعان . كەرەي حاندارى مۇراگەرلىك جولمەن سايلاندى . كەرەيلەر ايگىلى قاراقورىمدى باس قالا ەتتى ( قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى ، 4 توم ، 537 بەت ) . تۇندىك ، تسەتسەيدەي ، ت. ب. قالالار سالدى. ول كەزدە كەرەي ۇلىسىندا جازبا زاڭ بولمادى ، ادەت زاڭىنا جۇگىندى . كەرەي زاڭى بويىنشا اتا جاۋىنا ساتىلۋ ەڭ اۋىر قىلمىس سانالعان . كەيىنىرەك «اباق كەرەي ەرەجەسى» قۇقىقتىق زاڭى بولىپ جيناقتالعان . بۇيرىق حان ولگەن سوڭ ، موڭعول بيلىگىنە دەيىن كەرەيلەردى ۋاڭ حان (تۇعىرىل) بيلەگەن. تاريحتا كەرەيلەردىڭ داۋىرلەگەن كەزەڭى ۋاڭ حان باسقارعان تۇس . باتىس كاتوليكتەرىنە «شىعىستان شىققان ءپىرادار ۋاڭ حان» اڭىزى بويىنشا جەتكەن . ۋاڭ حان اتى – كەزىندە باتىس ەۆروپانى ءدۇر سىلكىندىرگەنى بەلگىلى .
كەرەيلەر مەن موڭعولدار ءوزارا انت – سۋ ىشىسكەن تۇبەگەيلى دوستىق قاتىناستا بولدى . بۇل قاتىناس تۇعىرىل مەن تەمۋجين ( شىڭعىس حان ) تۇسىندا ودان ءارى جالعاستى . تەمۋجين 1189 جىلى ءوز اۋلەتىنىڭ حانى سايلانعاندا ونى العاش قولداعانداردىڭ ءبىرى وسى ۋاڭ حان دا بولدى . الايدا ۋاڭ حان مەن تەمۋجين دوستىعى ۇزاققا سوزىلمادى . داڭقى ارتا تۇسكەن تەمۋجين 1203 جىلى كەرەيلەرمەن اقتىق شايقاستا جەڭىپ شىقتى . شىڭعىس حان جاۋلاپ العاننان كەيىن، كەرەيلەردىڭ ءبىر بولىگى التاي، ساۋىر تاۋلارىنا، ەرتىس القابىنا اۋدى ء(سىبىر جىلناماسى). ۋاڭ حاننىڭ تايبۇعا دەگەن تۇقىمى شىڭعىس حاننىڭ امىرىمەن ءسىبىردىڭ ەرتىس، وب، توبىل وزەندەرى ايماعىن جايلاعان. توبىل وزەنىنە تيۋمەن وزەنى قۇيار تۇسقا شىڭعا (تومەن) قالاسىنىڭ ىرگەسى سالىنعان.
كەرەيلەردىڭ ءبىر توبى اتا جۇرتىندا قالىپ ، شىڭعىسحان يمپەرياسىنا قىزمەت ەتتى . شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ دەشتى قىپشاق پەن ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋعا قاتىستى . جوشى ، باتىيحان اسكەرلەرىنىڭ قۇرامىندا باسقا تۇركى تايپالارىمەن قوسا شىعىس ەۋروپانى جاۋلاپ الۋعا قاتىستى . ەندى ءبىر توبى باتىسقا – ورتا ازياعا بەت بۇردى . مۇندا كەلگەندەرى جوشى ، شاعاتاي بيلىگىندە بولىپ ، كەيىن كوپشىلىگى قازاق حاندىعىنا باعىنىپ ، قازاق ۇلتىن قۇرادى . كەرەيلەر وزبەك ، قىرعىز ، تۋبا ، قىرىم تاتارلارى ، قاراقالپاق ، باشقۇرت حالىقتارى اراسىندا دا كەزدەسەدى .
كەرەيلەردىڭ دەنى قازاق جەرىندە قالىپ ، ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي تايپاسىن قۇرادى . ون بەسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەرەي مەن جانىبەك حاندار وزبەك حانى مۇحامەت شەيباني حاننان ءبولىنىپ ، وسى كۇنگى شۋ القابىندا جەكە قازاق حاندىعىن قۇردى .
XVII عاسىردا رەسەي كەرەيلەردى سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىنە قاراي ىعىستىرعان. اقساق تەمىر جورىقتارىنىڭ تۇسىندا كەرەيلەر قارا
ەرتىستەن الاكولگە دەيىن ايماقتى مەكەندەگەن، قالماق شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەرەيلەر جان جاققا ىدىراپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان.
كەرەيلەردەن ءار كەزدەردە اتاقتى قولباسىلار مەن باتىرلار شىققان .
كەرەي ەلى اباق جانە اشامايلى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. كەرەيدىڭ «ءتور شەجىرەسىندە» : اباق – كەرەيدىڭ اقىلباي اتتى ۇرپاعىنىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى ەدى، ونىڭ ەسىمى اۋەلى اپپاق ەكەن، كەلە-كەلە اباق دەپ اتاپ كەتكەن. اپپاق بايبىشە ءۇيسىن سارمىرزا دەگەن كىسىنىڭ قىزى ەكەن . اپپاق (اباق) بايبىشەنىڭ قۇتتىقوجا دەگەن ۇلىنان مايقى (مايقى بي ەمەس ) ، ودان ەرمەن ، يزەن ، جۋسان تۋادى . وسىلاردان قازىرگى «12 اتا اباق» رۋى – سول بايبىشەنىڭ ءوزى تاربيەلەگەن ون ەكى نەمەرەسىنەن وربىگەن دەلىنەدى .
« اباق كەرەي ەرەجەسى» – رەسەي مەملەكەتىنىڭ قول استىنا كىرمەگەن ، ءداستۇرلى ادەت عۇرپىنان اجىراماعان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ۇستانعان قۇقىقتىق جيناعى . 1996 جىلى مونعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ قورىنان تابىلعان . كەرەي تايپاسىنىڭ قۇلىبەك ، اقتاي ، قوجامجار ، كوكەن ، بيسەمباي ، وسەر ، تۇرىم ت. ب. بيلەرى كوپشىلىك قاۋىمدى جيناپ ، مۇسىلمان ءدىنىن نەگىزگە الا وتىرىپ ، ون ەكى اباق كەرەي قازاقتارى ۇستاناتىن وسى زاڭدى جازعان . ەرەجە 17 تارماقتان ، 35- باپتان تۇرادى . ەكى باستاۋدان : قازاقتىڭ ءداستۇرلى ادەت- عۇرىپ ۇستامدارى مەن شاريعات قاعيدالارىنان ءنار الاتىن قۇقىقتىق قۇجاتتا تانىمدىق تىڭ مالىمەتتەر كوپ . اسىرەسە ، «ۇيلەنۋ ، نەكەگە وتىرۋ جايىندا» ، «جارلى جالقىباي ، كەدەيلەرگە جاردەم ەتۋ» ،«نەسيە ، قارىز تالاپ ەتۋ جايىندا» ، «بوگدەنى مۇقاتۋ ، جابىرلەۋ تۋراسىندا» قاعيدالارى كوشپەلىلەر قوعامىنىڭ ىشكى تابيعاتىن ، الەۋمەتتىك قارىم قاتىناستاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ، قوعام مۇشەلەرىنىڭ قۇقىقتىق ءتارتىبىن رەتتەۋ جولدارىن ايقىن كورسەتەدى .
اشامايلى – اۋەلگى اتى عالي، اكەسى اشامايعا مىنگىزىپ اپارىپ كەلىنشەك الىپ بەرگەندىكتەن، اشامايلى اتانىپتى. ەكىنشى ءبىر دەرەكتەر بويىنشا ، اپپاق ( اباق ) بايبىشە شىمىر دەگەن ۇلىن جاستايىنان اشامايعا مىنگىزىپ ، جانىنان تاستاماي ەرتىپ جۇرەدى ەكەن . اپپاق بايبىشە توركىنىنە بارعاندا ، ناعاشىلارى شىمىردى كىشكەنتايىنان اشامايعا مىنگىزىپ ، «مەنىڭ اشامايلى كەرەيىم» ، دەپ ەرتىپ جۇرەدى ەكەن .

شىڭجاڭداعى «قازاق فولكلورى» قورىنان جازۋشى ورازىنباي
ەگەۋبايدىڭ جەتكىزگەن دەرەكتەرىنەن :

كەرەي شەجىرەسى

ءۇش ءجۇز – دەپ قازاق ەلى تانىلادى ،
ۇلى ، ورتا ، كىشى ءجۇز دەپ تابىلادى .
جالايىر ، البان ، سۋان ، دۋلات ، ءۇيسىن ،
ۇلى ءجۇز قۇرامىنا الىنادى .

ارعىن ، نايمان ، قوڭىرات ، قىپشاق ، كەرەي ، ۋاق ،
قۇرالعان ورتا جۇزگە ءبارى ءبىر – اق .
بۇلارعا «التى ارىس» دەپ ات قويىلىپ ،
ايتىلعان ەل اۋزىندا بۇرىنىراق .

جاتادى ءۇش تايپا ەل – كىشى جۇزدە ،
ەرتەدەن بىلىنگەنى بۇگىن بىزگە .
بايۇلى ، ءالىمۇلى ، جەتىرۋ دەپ
انىقتاپ كورسەتەيىن ونى سىزگە .

اتانعان ەكى تاپ بوپ كەرەي ەلى ،
اباق پەن اشامايلى كەرەي دەيدى .
«ون ەكى اباق» بولىپ ءوسىپ ءونىپ
تولىقسىپ جۇرگەن كۇنى مەرەي ەدى .

جانتەكەي ، جادىك ، مولقى ، ول قاراقاس ،
كۇنساداق ، شەرۋشى مەن تاعى سارباس ،
يتەلى ، شۇبارايعىر ، جاستابان مەن
شيمويىن ، مەركىتپەنەن جانە ارالاس .

دەپ ايتادى ون ەكى اباق وسىلاردى ،
بارلىعى ءبىر كەرەي بوپ قوسىلادى .
كەرەيدىڭ جالپى ۇرانى «اباق» بولىپ ،
تاعى بار ءاربىر تاپتىڭ ءوز ۇرانى .

جانتەكەي ۇران سالسا – « شاقابايلاپ»،
« جانات» – دەپ جادىك شىعار تاعى ايقايلاپ ،
مولقى – « ماشان» ، سارباستار – « سارتوقايلاپ» ،
يتەلى – «بۇقاربايلاپ» ، قاراقاس – « قاپتاعايلاپ».

مەركىت شىقسا ۇرانداپ « قۇلسارى» دەپ ،
جاستابان « جوبالايلاپ» شىعادى كەپ .
كۇنساداق « جابالاي»لاپ ۇران سالسا ،
شيمويىن « المانبەت»كە سالادى تەك .

ۇرانى شۇبارايعىر « قوجابەرگەن» ،
شەرۋشى « بايتايلاق» دەپ سوزا بەرگەن .
جەڭىستە ، توبەلەستە ، باسەكەدە ،
ۇران بوپ قالىپتاسقان وسى ەجەلدەن .

جانىبەك باتىر شىققان بۇل اباقتان ،
جاۋىنا سوققى بەرىپ اتى شىققان .
سوندىقتان اباق كەرەي جاۋعا شاپسا ،
«جانىبەك» ، «جانىبەك» دەپ ۇرانداتقان .

التايدى اباق كەرەي مەكەن ەتكەن ،
باسىنان تولقىمالى كۇندەر وتكەن .
مىڭ جەتى ءجۇز جيىرماسىنشى جىلدار شاماسىندا ،
التايعا اباق كەرەي كەلىپ جەتكەن .

كەڭ بايتاق ، ەلگە جايلى التاي جەرى ،
جارتىلاي كوشپەندى ەدى كەرەي ەلى .
ارپا ، بيداي ، تارى ەگىپ ، مالىن باعىپ ،
راحاتتى ءومىر وتكىزىپ جۇرگەن ەدى .

باققانى قوي مەن تۇيە ، سيىر ، جىلقى ،
تۇزەلەر امان بولسا ويىن – كۇلكى .
اڭ اۋلاپ ، بۇركىت سالىپ ساياحاتپەن ،
قۋالاپ سوققاندارى قاسقىر – تۇلكى .

جينالىپ اباق كەرەي باسىن قوسقان ،
جونىندە ۇيىمداسۋ اقىلداسقان .
« تورەسىز ەل ، توبەسىز جەر بولمايدى» دەپ ،
دەگەندى ءبارى سوندا ماقۇلداسقان .

سايلاعان كوگەدايدى تورە قىلىپ ،
كوتەرگەن باستارىنا توبە قىلىپ .
كەرەيدەن ءتورت ورىن دەپ ، ءتورت بي سايلاپ ،
قوعامدى باسقارىپتى جورا قىلىپ .

ۋاق پەنەن نايمان بار ءبىر ازداعان ،
كەرەيدەن ولار استە ءبىر جازباعان .
ءبىراز ەل ەكى رۋدان كوشىپ ءسىڭىپ ،
كوپشىلىك مەكەنىنەن قوزعالماعان ….

اباق كەرەي

ءبىر كۇندە ون ەكى اباق تومەن جۇرگەن ،
مالىنا بەرەكەلى قىزىر كىرگەن .
بۇل كەرەي ون ەكى اۋىل اۋىپ كەلگەن ،
« تورعايتى ، توقسان وزەن» دەگەن جەردەن .

وردىڭ قاراعاشىن ورلەي كەلگەن ،
باقىتتى ەشكىم الماس قۇداي بەرگەن .
« ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى بوپ تارايمىز» دەپ ،
ەستۋىمىز وسىلاي ۇلكەندەردەن .

كەنجەسى كەرەي مىرزا دانا ءبيدىڭ ،
تەنتەك پەنەن تەبىزگە سالعان تيىم .

ۋاق ، كەرەي ەكەۋى اعايىندى ،
ءبولىنىپ ەنشى الىپ كەتكەن ءۇيىن .

اۋىلى ەكەۋىنىڭ ەكى بولەك ،
بولىپتى ءاربىر ىسكە كەرەي زەرەك .
بايبىشەسى قىزى ەكەن ۇلى ءۇيسىننىڭ ،
ءوزى تاڭداپ ، ايتتىرىپ السا كەرەك .

ايەلىنىڭ اتى اباق ( اپپاق ) ەكەن ،
جىلقىنى وسىرەتىن جاباعى ەكەن .
كەرەي مىرزا ايتتىرىپ العاننان سوڭ ،
ءبىر ۇلدى كۇنى جەتىپ تابادى ەكەن .

ات قويدى بالاسىنا اشامايلى ،
بالا كورىپ كوڭىلى بولدى جايلى .
توي قىلىپ ، ات شاپتىرىپ ، ەلدى جيدى
بالاعا جۇرەدى ەكەن بولىپ زارلى .

كەرەيدەن تاعى ءبىر ۇل تاپتى اباق قاتىن ،
قاراقوجا قويىپتى ونىڭ اتىن .
ەرجەتكەن سوڭ اتاقتى مولدا بولىپ ،
جۇرتقا جايدى وسيەت شاريعاتىن .

قاراقوجا بالاسى مايقى بي – ءدى ،
ادىلدىك ەتكەننەن سوڭ جۇرتقا سيلى .
ادىلدىكپەن ەل بيلەپ جۇرتقا جاقتى ،
تەنتەك پەنەن سوتقاردىڭ ءبارىن تيدى .

ونان كەيىن اتامىز سيلال ەكەن ،
اتادان اسىپ تۋعان ءبىر جان ەكەن .
كىم ولمەيدى ، جالعاننان كىم قالمايدى ،
ءمۇساپىر مەن پاقىرعا پايدالى ەكەن .

ونان سوڭعى اتامىز ەرمەن ەكەن ،
قۇدايىم سوعان تىلەك بەرگەن ەكەن .
قاسيەتتى قىزىردىڭ ءىزىن باسىپ
ۇرپاعى وسىلايشا وسكەن ەكەن .

ونان سوڭعى اتامى يزەن ەكەن ،
نەسىبەسى بىرەۋدىڭ جۇزدەن ەكەن .
قىرىق جىل ولىمنەن قۇتىلا الماي،
جەردىڭ ءجۇزىن ارالاپ كەزگەن ەكەن .

ونان سوڭعى اتامىز جاباي ەكەن ،
قارت بۋراداي قاڭتاردا جارايدى ەكەن .
تىڭداپ وتىر جاماعات قۇلاق سالىپ ،
ون ەكى اباق وسىدان تارايدى ەكەن .

ونان سوڭعى اتامىز اللابەردى ،
جاقسى مەنەن جاماننىڭ ءبارىن كوردى .
اعايىندى جانە دە ءبىر تۋىسقان ،
بىرەۋىنىڭ اتى ەكەن قۇتتىبەردى .

اعايىندى ەكەۋى پارلاس ەكەن ،
عاليدىڭ ۇلپىقارى الماس ەكەن .
ەستۋىمىز وسىنداي ۇلكەندەردەن ،
قۇتتىبەردى بالاسى سارباس ەكەن .

ادامعا اقىل ايلا جانعا پايدا ،
جان قادىرىن ويلايتىن ادام قايدا .
اللابەردى بالاسى ءبىر تۋىسقان ،
اعايىندى قويلاۋ مەن بايلاۋ قايدا .

انا مەنەن بالاعا اتا قورعان،
« ءىنى تاستان بولعاندا ، اعا بوردان» .
تۇقىمىنان قاراكوك ۇزىلمەگەن
بالاۋدان باعانالى ، جاپپاس تۋعان .

مىنەدى ءادىل پاتشا السا تاقتى ،
قۇداىيىم جارىلقايدى كوڭىلى اقتى .
ءبىر جاپپاستىڭ بالاسى مىنا ءۇش كەرەي :
مولقى مەنەن قاراقاس ، كۇنساداقتى .

تورتەۋ ەكەن بالاسى باعانالى ،
مولدا وقيدى كىتاپتى ماعانالى .
ەلداي ، كولداي ، جيەنشورا ، بەردىشورا ،
ءبىر تۋىسقان تورتەۋى اتا – انالى .

بىرەۋ قۇيرىق بولعاندا ، بىرەۋ قانات ،
تاقا تيسە ، قايتپايدى ناعىز بولات.
ون ەكى اباق بالاسى ءوسىپ – ونگەن ،
بەردىشورا ۇرپاعى قۇلتايبولات .

ارداقتاپ وسىلاي دەپ تاراتامىز ،
ەلدايدان تۋادى ەكەن سۇگىر جالعىز .
شەرۋشى باتىرلىقتىڭ تۋى دەيدى ،
تارالعان تاريحتا بولىپ اڭىز .

ەرتىستىڭ ەكى جاعى قۇمدىق ەكەن ،
مىلتىقتىڭ قارا اعاش قۇنداعى ەكەن .
ءوزى جالعىز سۇگىردەن ءبىر ۇل تۋىپ ،
وسى كۇنگى شەرۋشى – ۇرپاعى ەكەن .
كولدايدان جالعىز ەكەن جادىك باتىر ،
تۋعىزعان دۇشپانىنا زاماناقىر .
جاۋىنگەر ادام ەكەن قايتپايتۇعىن ،
ەرلىگى ، زەيىنىمەن بىردەي تاتىر .

جيەنشورا ۇرپاعى جانتەكەيدىڭ ،
مال مەن باستى قۇدايىم تەگىس بەردىڭ .
قىزىر دارىپ ، باق داۋلەت قوسا قونىپ
جۇراعاتى وسىنشا ءوسىپ ونگەن.

جادىك پەنەن جانتەكەي نەمەرە ەكەن ،
قۇدايىم تىلەگەنىن بەرگەن ەكەن .
بايبىشەسى ءماۋىلىم – قىپشاق قىزى ،
جادىك الىپ ايتتىرىپ بەرگەن ەكەن .

« اسىلدى اسىل ساقتايدى» دەگەن ءسوز بار ،
ءبىرىنىڭ قادىرىن ءبىرى كورگەن ەكەن .
جاستاباننىڭ بالاسى كەلىپ سىڭگەن ،
سارى نوعاي سارباستىڭ جيەنى ەكەن .

جاس قىران جارىپ شىققان ۇشسام دەيدى ،
كەي ادامنىڭ اجالى وتتان دەيدى .
قىپشاق ءبايىس بالاسىن سۇراساڭىز ،
ودان تۋعان ەتىكشى ، شوتپان دەيدى.

وسىلاي تارايدى ەكەن ون ەكى اباق ،
بەرگەن ەكەن قۇدايىم ەرەكشە باق .
كوگەداي گۇڭ بيلەگەن تورە حان بوپ ،
قونعان ەكەن بويىنا ولگەن ارۋاق ….

قىتايداعى نىعمەت مىڭجاننىڭ « قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» كىتابىنان ۇزىندىلەر :
…. قازاقتىڭ ارعى اتاسى الاش ، ودان قازاق تۋعان . قازاقتان
بەكارىس ، اقارىس ، جانارىس . بەكارىستان ۇلى جۇز ، اقارىستان ورتا ءجۇز ، جانارىستان كىشى ءجۇز . ورتا ءجۇزدىڭ ۇرانى « وشىباي» ، «اقجول» ،
« راقوجا» . شەجىرەشىلەر 15 -20 اتاعا دەيىن ، بىلىكتى شەجىرەشىلەر 77 اتاعا دەيىن تاراتاتىن بولعان . اۋىزدان اۋىزعا ساقتالىپ كەلگەندىكتەن ولاردا كۇڭگىرتتىكتەر ، جاڭساقتىقتار بولۋى مۇمكىن . اۋىزشا تاريح ، ارينە عىلىمي تاريح ەمەس ، بىراق ونى باعالاساماق دۇرىس بولمايدى .
…. قازاقتا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى ، كۇيەۋ مەن قالىڭدىق اۋىلدارىنىڭ اراسىندا جەتى وزەن بولۋى شارت بولعان .
قىتايداعى ابدراشيت بايبولات پەن نىعمەت مىڭجاننىڭ « قازاق شەجىرەسى» كىتابىنان ۇزىندىلەر :
…. كەرەي ەل سەركەسى بولعان كىسى ەكەن . ءۇش رەت ەل اۋعاندا ەكى رەتىندە ەلىن باستاپ سارىارقانىڭ ساۋىرىن مەكەندەپتى . « كورپەلەس حان بولعاندا ، قارا كىسى بي بولىپتى . كەرەي اتاسى قارابي سول ەكەن . كەرەي ءوزى ءوڭى ءتۇسى قارا كىسى ەمەس ، ءوز زامانىندا بي بولعان ەكەن .
….. ورتا ءجۇزدى «التى ارىس» نەمەسە «ءتورت توڭىرەك» دەپ تە اتايدى . كەرەي ەلى ۇلكەن تايپا ، ەسكى شەجىرەدە ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان . ەل اڭىزدارىندا كەرەي ەلىنىڭ جەتى سارى ۇلدارى ءبىر تۋعانداي بولىپ كورىنەتىندىكتەن سارى كەرەي اتالعان ەكەن .
سارى كەرەيدەن – اشامايلى ( اقبەردى) ، اباق تارايدى . اشامايلىدان – بالتالى ، بالعالى ، سىرگەلى ، نايزالى ، سيباق . اباق كەرەيدەن – الدابەردى ، قۇتبەردى ، اسانبەردى .
الدابەردىنىڭ تابانى وتە ۇلكەن ەكەن . جەڭگەلەرى ەسىل جاستىڭ تابانى اي ، دەپ ءجۇرىپ « جاستابان» اتانىپتى .
جاستاباننان – سارتوقاي ، سارباس ، بەگىمبەت .
سارتوقايدان – السەيىت ، شوڭباس .
بەگىمبەتتەن – بەكنازار ، قوساي .
سارباستان – جولجاقسى ، جىلجاقسى ، ىرىس ، شەگىر .
( بۇل اتالاردىڭ تاراتىلىمى «سحەمادا» تولىعىراق كورسەتىلگەن ) .
اباق ۇلى اسانبەردى . اڭىزدار بويىنشا اسانبەردىنى «اسانقايعى اۋليە» دەپ تە اتايدى ەكەن . بۇنىڭ اۋلەتى ( ۇرقى) كەنتۇپ ، ءتارتۇپ دەگەن جەرگە بارىپ مەكەن تۇتقان ( اۋعانىستان ) . اسانبەردى كەيدە ءتۇس كورىپ ، ساۋە ايتىپ بولاشاقتى بولجاپ وتىرادى ەكەن . سونداعى ءبىر سوزىندە « مەندەگى بۇل شاراپات مەن ومىردەن وتكەن سوڭ قۇتبەردى ۇرقىنا اۋادى . ءجۇز جىل وتكەن سوڭ قۇتبەردى اۋلەتىنەن ءبىر اسانقايعى شىعۋى مۇمكىن» دەيدى ەكەن . قۇتبەردىنىڭ بەسىنشى ۇرپاعى مەڭلىباي دەگەن كىسى ءارى بي ، ءارى بولجامشىل ادام بولىپتى . ەل ونى وسى كۇننىڭ اسانقايعىسى ، «جورىقشى بي» دەپ اتاعان ەكەن . وسى جورىقشى بي بەس التى جىل ىشىندە دۇنيەنىڭ كوپ جەرىن ارالاپتى . سوندا كەنتۇپ ، تارتۇپكە ، اۋسترياعا ، مۇنعۇلياعا ، قىرعىز جەرلەرىنە دەيىن ارالاپ قايتىپتى . كەلگەن كەزىندە كورگەن كورگەن بىلگەنىن ەلگە ايتا كەلىپ ، اسانقايعى اتانىڭ ەلىنىڭ ءبىر ءبولىمى اۋعاننىڭ كەنتۇپ ، ءتارتۇپ جەرىندە بولعاندىعىن ۇقتىرىپتى .
كەرەي كەنەل تۇقىمىنىڭ قىرعىز ىشىندەگى «ءمۇندىز» رۋىمەن بىرگە تۇراتىنىن ، ونىڭ ماڭجول ، تايپاعىس ، كەلباعىس ، ءنانلى دەگەن رۋىنىڭ بار ەكەنىن جاريا قىلىپتى . كەنەل تۇقىمى ءوز كەزىندە وزدەرىن بىلدىرمەستىككە انت ەتكەن ەكەن . سوعان قۇرمەت ەتىپ ، ولاردىڭ سىرىن اشپاپتى . مەڭلىباي وسى احۋالدى ءوزىنىڭ نەمەرەسى رايىسقا جازدىرىپ قالدىرعان ەكەن . رايىستان قاماجان بۇعىنتايۇلى كوشىرىپ الىپتى . ودان ءابىز جازىپ العان . ابىزدەن بىتىكە بالاسى قاليعا قالعان . بۇل دەرەك سول نۇسقادان الىنعان .
اسانبەردى اۋلەتىنەن تاراعان ەل سول كەنتۇپ ، ءتارتۇپ ەلىن مەكەندەپ ، سەگىز بولىس ەل بولعان دەسەدى .
اباقتىڭ ءۇشىنشى ۇلى – قۇتبەردى .
قۇتبەردىدەن باعانالى ، جاپپاس .
جاپپاستان كەنەن ، جاباي .
جابايدان سەيدالى ، مولقى ، كونساداق . سەيدالىنىڭ قاسى قالىڭ ، قاپ قارا ەكەن . جەڭگەلەرى قاراقاس دەپ ءجۇرىپ «قاراقاس» اتاندىرىپتى .
( تولىعىراق «سحەمادا» )
بۇل شەجىرەنى ايتقان اسىلبەك قايىرىمۇلى . شاۋەشەكتىڭ تولى اۋدانىندا تۇراتىن توعجان اسىلبەكۇلىنان جازىپ الىنعان .

ورتا زامانداعى كەرەيلەر.

اشامايلى كەرەيلەر – سىبىردەن ىعىستىرىلعان سوڭ سولتۇستىك قازاقستانداعى تەرىسكەي ارقا دەپ اتالاتىن ايماقتى قونىستانعان.
بىزگە جەتكەن دەرەكتەر بويىنشا ، اشامايلى كەرەيدەن تاناش بي (اقساق تەمىردىڭ اقىلشىسى بولعان), تولىباي سىنشى، ماماناي، قوجابەرگەن جىراۋ («ەلىماي» داستانىن جازعان), ساعىناي، سەگىز سەرى (مۇقامەت – قانافيا) ، ءبىرجان سال ، مارال يشان قۇرمانۇلى ، ت.ب . اتاقتى ادامدار وتكەن.
تولىباي سىنشى داۋلەن ۇلى (1603 – 1681 جىلى) ءوز تۇسىندا ارقاداعى كەرەي رۋىنىڭ باسشىسى، اتاقتى اسكەر باسى بولعان. سونىمەن بىرگە ول الداعىنى بولجايتىن كورەگەن، سىنشى، ءادىل بي، جەز تاڭداي شەشەن ادام بولعان. ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن ، ادىلدىگىمەن ، كورەگەندىگىمەن ، شەشەندىگىمەن ءوز حالقىنا عانا ەمەس ، كورشى ەلدەرگە دە ايگىلى بولعان ، سوندىقتان جالپى جۇرت ونى تولىباي سىنشى دەپ اتاپ كەتكەن .
ونىڭ ارعى تەگى ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەيدىڭ كوشەبە رۋىنىڭ تاۋزار اۋلەتىنەن شىققان . تولىباي سىنشىنىڭ ەكى ايەلى بولعان . بايبىشەسى اقبىلەكتەن ( ايدابول ءبيدىڭ قىزى ) جيىرما ۇل تۋعان . سول ۇلدارىنىڭ ەڭ ۇلكەنى قاراباس ، ەڭ كەنجەسى قوجابەرگەن ەكەن :
شالقار كول ، نۋ ورماندى ءسىبىر جەرى،
ءسىبىردى مەكەن ەتكەن كەرەي ەلى.
اتانعان بابام عالي – اشامايلى
وسىرگەن مىڭداپ تايلاق ، قۇنان ، تايدى…
ول ءوز بالالارىن ۇرگەنىش، بۇقارا، سامارقاند مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە وقىتقان.
قوجابەرگەن جىراۋ (1663 -1762 جىلى) قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراستى جامبىل اۋدانىنىڭ بلاگوۆەششەنسكي كەنشارىنىڭ گۇلتوبە دەگەن جەرىندە تولىباي سىنشىنىڭ جانۇياسىندا دۇنيەگە كەلگەن . بالا كەزىنەن ناعاشىسى كىشى ءجۇز ءالىم رۋىنان شىققان ءجالاڭتوس ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولىپ ، سامارقاند قالاسىندا مەدرەسەدە وقىعان. ون ءۇش جاسىنان ولەڭ شىعارعان، ون جەتى جاسىنان جورىققا قاتىسقان. اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ، ءاز-تاۋكەننىڭ ەلشىسى بولعان، قوقان، حيۋا، بۇقارا حاندىقتارىنا، پارسى ەلىنە، تۇرىكپەنگە ەلشىلىككە بارىپ تۇرعان.
تىلىنە اراب ، پارسى بولدىم جەتىك،
ونى دا قولدانبادىم ونەر ەتىپ.
كورشى ەلگە ەلشىلىككە ىلعي بارىپ
مەن ءجۇردىم قازاعىما قىزمەت ەتىپ…

ول ۇلكەن شەجىرەشى ، ءبىلىمدار ادام بولعان . « اتا تەك» دەگەن داستانىندا :
تۇرىكتەن وربىگەن ەلدى «توعىز» دەيدى،
تارتاتىن كۇي اسپابى – قوبىز دەيدى.
باشقۇرت پەن قازاق ، نوعاي ، قاراقالپاق
تورتەۋىن شەجىرەشىلەر وعىز دەيدى …

كوپ داستان جازعان: «ەر كوكشە»، «ەر ەسىم»، «قابانباي باتىر»، « ەر قوساي»، «جانىبەك»، «قورقىت بابا»، «ەر ەدىگە» ، «ەر قويلىباي» ، « قاسقا جولدى ەر قاسىم» ، « اسان اتا» ، « وراق باتىر» ، ت.ب.
ەلدى سىرتقى جاۋعا كۇرەسكە شاقىرىپ، قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن ارمانداعان، سونى جىرعا قوسقان: «قارعىس اتقان قالماق-اي»، «شوڭعال تاس»، «سىلاڭ سىر»، «بالقان تاۋ» ، « قازاق پەن نوعايدىڭ قوشتاسۋى»، ت.ب. ول كوپ كۇيلەر شىعارعان: «دابىل»، «اڭىراقاي»، «بوزايعىر»، «كۇلدىرماماي»، «شۇبىرىندى»، «سۇلاما»، «ەلىم-اي»، ت.ب.
تاريحتا اتىن قالدىرعان اتاقتى شىعارماسى «ەلىم-اي» جىر داستانى: بۇل 1723 جىلعى «اق تابان شۇبىرىندى» تۋرالى. داستان قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى اۋىر كەزەڭدى سۋرەتتەيتىن ولەڭمەن جازىلعان تاريحي شەجىرە ; … 1723 جىلى كوكەك ايىندا قوجابەرگەن جىراۋ سىر بويىنداعى بەستام دەگەن جەردەگى قايىناتاسى قابىلان ءبيدىڭ اۋلىنا ايەلى ايشا ، ۇلدارى ناۋان ، بەكەت جانە ايبەك ، ەرمەك دەيتىن ەكى اتقوسشىسىمەن قوناققا كەلەدى . جازدى سىر بويىندا وتكىزىپ ، قىركۇيەك ايىندا ەلىنە اتتانار كەزدە ، شىعىستان جوڭعار ، باتىستان ەدىل قالماقتارى جورىققا شىققان . سوعىس بۇلىنشىلىگى باستالعان سوڭ ، سىر بويىنىڭ ەلدەرى قونىستارىنان قوزعالىپ ، ەدىل – جايىققا قاراي كوشەدى . قوجابەرگەن سولارمەن بىرگە اتتانادى . سول كەزدە بۇلار جاۋ قورشاۋىندا قالادى . الپىس جاستاعى قوجابەرگەن جىراۋ ، قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ ، كوپ بەينەت شەگىپ ، ايەلى
ايشا ەكەۋى ەلىنە ورالادى . وسى سوعىستا ەكى ۇلى ، اتقوسشىلارى قايتىس بولادى .ول ەلىنىڭ جىگىتتەرىن باستاپ شىعىپ قالماقپەن جيىرما جىل بويى سوعىسادى . بالالارىنىڭ كوبى ، نەمەرەلەرى دە وسى شاپقىنشىلىقتا قازا بولادى . ايەلى ايشا مەن بالالارى ( ون جەتى ۇلى ، ءبىر قىزى بولعان ) وزىنەن بۇرىن قايتىس بولادى دا ، توقسان توعىز جاستاعى قوجابەرگەن جىراۋ اعاسى قاراباستىڭ شوبەرەسى شاقشاق باتىردىڭ قولىندا ،1762 جىلى جۇزگە قاراعان شاعىندا گۇلتوبەدە قايتىس بولادى . سول جەردەگى « تولىباي سىنشى قورىمىنا» جەرلەنەدى .قوجابەرگەن جىراۋ -تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بيلەرمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن. انەت بي مەن ءاز تاۋكەدەن باتا العان، ال قوجابەرگەننەن ابىلاي، بۇقار جىراۋ ، بوگەنباي، قابانباي، جانىبەك، بايان، سىرىم، ەسەت باتىر، بەكبولات، ەدىگە، مالايسارى سەكىلدى بيلەر ونەگە العان.
شاكىرتىم سۇيىندىكتە – بۇقار جىرشى،
ول بۇقار ءوزى اقىن ، ءوزى جىرشى…

ناعاشىسى ەدىگە بي اقداۋلەت دەگەن ۇلىن ەرتىپ ، توقسان التى جاستاعى قوجابەرگەن جىراۋدان باتا الۋ ءۇشىن گۇلتوبەگە كەلەدى :

ءتىرى بولسا بيلەردىڭ زورى بولسىن،
حان ، سۇلتان ، تورەلەردىڭ سورى بولسىن.
بىتىمىنە ىستەرى ىلعي ساي بوپ
اقداۋلەت بولماي اتى – ەر « شوڭ» بولسىن …

دەپ ، باتا بەرگەن ەكەن . سول بالا كەيىن ءوسىپ ەرجەتىپ شوڭ دەگەن اتاقتى بي بولعان .

سەگىز سەرى – ( مۇحامەد – قاناپيا (1818-1854) باحرامۇلى ، اقىن ، ءانشى- سازگەر، قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ، جامبىل اۋدانىنا قاراستى بلاگوۆەششەنسكي كەنشارىنىڭ گۇلتوبە – ماماناي دەگەن جەرىندەگى بۇقپا كولىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا-باباسىن تاراتساق: اشامايلى كەرەي – جاناي – باعلان بي – تاناش بي – كوشەبە – تاۋزار– داۋلەن – تولىباي سىنشى – قوجابەرگەن – شاقشاق – باحرام – سەگىز سەرى.
سەگىز سەرى جاسىندا اڭعا ىلەسىپ شىعىپ، ءبىر كيىكتى اتىپ الىپتى. سوعان سەگىز جاسىندا كيىك اتىپ الدى، مۇنىڭ اتى «سەگىز» بولسىن دەپ كەتكەن. ون جاسىنان باستاپ انشىلىك ، اقىندىعىمەن اتى شىعادى . ەسكىشە ، ورىسشا ءبىلىم الادى . جاس كەزىنەن-اق سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ونەرپاز بولىپ وسەدى . ءانشى ، اقىن ، كۇيشىلىگىمەن قوسا پالۋان ، ساياتشى ، قۇسبەگى جانە ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان شەبەر بولادى . مۇحامەد – قاناپيا سەگىز جاسقا كەلگەندە اناسى جامال اۋىرىپ قايتىس بولادى ، اناسىنىڭ قىرقى وتكەننەن كەيىن اكەسى باحرام دا قايتىس بولادى . سەگىز اتاسى شاقشاقتىڭ تاربيەسىندە بولادى . كەيىن ءوزىنىڭ ونەرىمەن سەرى اتانعان. بالا كەزىندە اۋىلدا مولدادان وقىعان، ودان قىزىلجار مەدرەسەسىندە وقيدى، ول اراب ، پارسى، شاعاتاي، تۇرىك تىلدەرىن
مەڭگەرەدى، قازاق جانە شىعىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىمەن تانىسادى . 1828 ج. ومبىدا ءسىبىر قازاق-ورىس اسكەري ۋچيليششەسىنە ( كادەت كورپۋسى ) تۇسكەن، وندا التى جىل وقىعان. ونىڭ ەكى جىلى ورىسشا ساۋات اشۋ مەكتەبى دە ، ءتورت جىلى ماماندىق بويىنشا وقۋ ەدى . يۆان ۆاسيلەۆيچ پروحوروۆ دەگەن ۇستازدان ءدارىس العان سەگىز ورىس مەكتەبىنىڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولادى . وسى ۋچيليششەدە ول شىڭعىس ۋاليحانوۆپەن تانىسىپ ، كەيىن شىڭعىس قۇسمۇرىنعا اعا سۇلتان بولعاندا ، وعان ءجيى بارىپ ءان سالىپ ، كۇي تارتىپ ، جىر ، قيسسا ايتىپ قوناق بولىپ جۇرگەن . ورىس پاتشا جازالاۋشى وتريادىنا بارماي قۋعىنعا ۇشىرايدى. يساتاي، ماحامبەت كوتەرىلىسىنە ءوز اسكەرىمەن قاتىسقان. اۋىل – اۋىلدان ، ەل – ەلدەن سارباز جيىپ ، جاساق قۇرىپ ، پاتشا اسكەرىنىڭ بەكىنىستەرىنە شابۋىل جاساپ وتىرعان . جاساعىنىڭ سانى 530-عا جەتكەن .ءانشى، كۇيشى، جىرشى، بالۋان، شەشەن بولعان.
ارىسى ورتا جۇزدە كەرەي زاتىم ،
ءۇش جۇزگە بولدى ايگىلى سەگىز اتىم .
ۇلىقتان قۋعىن كورىپ كەتسەم داعى
ەسىمنەن ۇمىتىلماس تۋعان حالقىم…

كۇيلەرى: «قوس قىران»، «قايران ارقا»، «دابىل»، «ساداق»، «جەبە»، «كوك نايزا»، «الماس قىلىش»، «بوز شۇبار»، «جورىق» ، تۇلپار ، سەمسەر ، اق تۇيە ، بوزجورعا ت.ب.
اندەرى: «ايكەن-اي»، «عايني»، «شولپان قىز»، «جىلوي»، «قارعام»، «ۇكىلىم»، «شاشباۋلىم»، «كوكەم-اي»، «قالقام»، «گاۋھارتاس»، «بەسقاراگەر»، «ماقپال»، «بوزقاراعان»، «دايدي-اۋ»، «ەڭلىك»، «جەلكىلدەك»، «جان ساۋلەم»، «دۇنيە-اي»، «اقبۇلاق»، «القوڭىر»، «كوكەم اي» ، «قاراكوز» ، «بوزشۇبار»، ت.ب.
سەگىز سەرى ، سونىمەن قاتار «عۇمىر» ، «اسەم ارمان» ، «تۋعان جەر» ،
«قىز كەلبەتى» ، «قىز سيپاتى» ، «قاشقىن كەلبەتى» ، «دۇنيە اي» ، «نە عارىپ» ، «تۋىسى جاقسى قانداي دى» ، «مۇحيت جامال» ، «عاينيجامال» ، «شولپان قىز» ، «سايرا دا زارلا قىزىل ءتىل» ، «كورىنىس» ، ت. ب. ولەڭ جىرلار شىعارعان .
قيسسا – داستاندارى : « شورا باتىر» ، « ەر سايىن باتىر» ، « يساتاي – ماحامبەت» ، « زامانا» ،ت. ب.. ول كوپشىلىككە تانىمال « قىز جىبەك» ، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» ، «ايمان – شولپان» ، «ەر تارعىن» ، «ەر ساتبەك» ، «ەر جاسىباي» ت. ب. داستانداردى ايتۋمەن قاتار ، شىعىس تاقىرىبىندا عاشىقتىق سيۋجەتتەردى دە ءوز بەتىنشە جىرلاعان .
جالپى سەگىز سەرى كوپتەگەن قيسسا-داستان، جەتپىس بەس ءان، ەلۋ بەس كۇي شىعارعان.

ءبىرجان سال ( 1834 – 1897 ) تۇرلىباي ۇلى قوجاعۇلوۆ ، بۇرىنعى كوكشەتاۋ دۋانى ، اقسارى بولىسى ، جوكەي كولىنىڭ جاعاسىندا تۋعان .
اشامايلى كەرەي – كوشەبە -اقسارى – نۇرالى – باتىر – كەنجە – بەرتىس – قوجاعۇل – تۇرلىباي – ءبىرجان ، ودان تەمىرتاس ، ودان مۇقامەتقالي .
اكەسى تۇرلىباي ەرتە ءولىپ ، ءبىرجان اتاسىنىڭ قولىندا ءوسىپ ، بالاسى اتانىپ كەتە بارعان . ءبىرجان سال العاشقىدا قىزىلجارداعى ەكى جىلدىق ورىس – قازاق مەكتەبىن وقىپ بىتىرگەن . سونان سوڭ وسىنداعى مەدرەسەگە وقۋعا تۇسەدى . ول وسى مەدرەسەدەن اراب ، پارسى ، شاعاتاي ءتىلىن مەڭگەرىپ ، وڭ – سولىن تانىپ ، ءوز ورتاسىنىڭ ساۋاتتى ادامى بولىپ شىققان . ءبىرجان جاسىنان اقىندىق ، انشىلىك ونەرگە دەن قويعان . جيىرما جاسىنان ءوز جانىنان ءان شىعارا باستاعان . العاشقى اندەرىنىڭ ءبىرى – « ءبىرجان سال» . ونىڭ اندەرى ادام جانىنىڭ نازىك سەزىمىن اسەم مەلوديا سازىنا بولەيدى : « عاشىعىم ، التىن بالداق ، ايتباي ، ءبىرلان ، كوكەك ، ءلايلىم شىراق ، جانبوتا ، كولباي – جانباي ، اقتەنتەك ، جايما شۋاق ، جونىپ الدى ، ماقپال ، بۋرىلتاي ، قالقاما ، اداسقاق ، جامباس سيپار ، تەمىرتاس» ، ت . ب . جالپى ءبىرجان سال الپىستان استام ءان شىعارعان ، ونىڭ قىرىق شاقتىسى بىزگە جەتكەن . ول اقىن انشىلىگىمەن قاتار ، شوقتىعى بيىك سۋىرىپ سالما ايتىس اقىنى . «ءبىرجان- سارا» ، «ءبىرجان – نۇرعايشا» ، «ءبىرجان – شوجە» ، «ءبىرجان – تەزەكباي» ، ت . ب .
سارا اقىنمەن ايتىسقاندا ءبىرجان رۋىم كەرەي دەمەي ، ورتا ءجۇزدىڭ ارۋاعىن كوتەرە ، ارعىننىڭ اتىنان تۇسكەن . وعان كەرەيدىڭ اقساقالدارىنىڭ بەرگەن اقىلى مەن ارعىننىڭ باستى ادامدارىنىڭ سۇرانىستارى سەبەپشى بولعان .
شىرقاپ سالاتىن انگە كەلگەندە ، ءبىرجان وزىمەن زامانداس اقىن انشىلەردەن ۇزدىك تۇسە بەرگەن . ونىڭ داۋىسى كەرەمەت زور ، ءاندى شىرقاي سالعاندا بەس التى شاقىرىمداعى اۋىلدار تۇگەل ەستىپ ، قايران قالىپ ، جىم – جىرت بولىپ تىڭدايدى ەكەن . ءوزى ايتقانداي : «داۋسىما اسپانداعى قۇس اينالا ، قۇبىلتىپ توقسان ەكى توڭكەرىلگەن» . «ءبىرجان ءان شىرقاعان ۋاقىتتا ، ونىڭ داۋسىنان وتىرعان ءۇيدىڭ تۇندىگى جەلپىلدەگەندەي ، باسىنداعى تاقياسى توبەسىندە ءارلى -بەرلى ويناپ بيلەگەندەي بولۋشى ەدى» ، دەيدى ەكەن زامانداستارى …
ءبىرجان مەكتەبىنەن جاياۋ مۇسا ، قاناپيا ، قۇلتۋما ، اقان سەرى ، بالۋان شولاق ، ۇكىلى ىبىراي سياقتى اتاقتى اقىن انشىلەر ورىستەپ ، قاناتىن جايعان .
ءبىرجان 1897 جىلى 64 جاسىندا ەكى – ءۇش جىل اۋىرىپ دۇنيە سالعان . ءانشىنىڭ سۇيەگى بۇرىنعى كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى ستەپنياك قالاسىنىڭ جارماۋ بولىمشەسى تۇرعان جەردەگى ءوزىنىڭ اتاسى قوجاعۇلدىڭ زيراتىنا قويىلعان . داۋىلپاز اقىن ، دارىندى ءانشى ءبىرجان سال بەينەسى كەيىنگى ۇرپاقتاردان الىستامايدى ، ارقاشان سولارمەن بىرگە شىرقاپ ءان سالىپ ، سىرلاسىپ ، مۇڭداسىپ ، ماڭگى جاسايدى .
مارال يشان قۇرمانۇلى
( 1780 – 1841 )
اشامايلى كەرەي ، سىمايىل ، شيمويىن ، تاڭات ، تارىشى ، سىمايىل بي ، اقسارى ، نۇرىمبەت ، قۇلتابا ، قۇتتىقادام ، اباق ، الاۋ ، كەنجەباي ، قۇرمان ودان مارال .
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ، قۇسمۇرىن اترابىندا ، وباعان وزەنىنىڭ
وڭىرىندەگى « قايرانكول» ( كەيىنگى اتى « اۋليەكول» ) ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن . اكەسى قۇرمان ابىلاي حاننىڭ زامانداسى ، ءارى ەمشىسى بولعان .
1741 جىلى ابىلاي جوڭعار حانى قالدەن تسەرەننىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەنى تاريحتان بەلگىلى . قالدەن تسەرەن ىشكى سىرتقى شيەلەنىسكەن جاعدايلارعا بايلانىستى جانە ءوز جاۋىمەن ارازداسپاۋ ماقساتىندا ابىلايدى تۇتقىننان بوساتىپ ، وعان قازاق ايەلىنەن تۋعان ەكى قىزىن قوسا بەرەدى . ابىلاي ءبىر قىزعا ءوزى ۇيلەنىپ ، ەكىنشى قىزدى ءوزىنىڭ ەمشىسى قۇرمانعا قوسادى . ابىلايعا تيگەن توپىشتان قامبار مەن قاسىم تۋعان . قاسىمنان : سانجار ، ەسەنگەلدى ، كەنەسارى جانە ناۋرىزباي تۋعانى ءمالىم.
ال ، قۇرمانعا تيگەن فاتيمادان قۇلجا ، ارال ، مارال اتتى بالالار تۋعان . مارال اكەسىنەن توعىز جاسىندا جەتىم قالادى . ون ءۇش جاسىندا اناسىمەن بىرگە اقمەشىت ماڭىنا ءبىلىم ىزدەپ كەلەدى . سول ماڭداعى قۇلانباي يشاننىڭ قىزى مەڭلىبيكەگە ۇيلەنەدى . قۇلانباي يشان (يشان – ءدىني ءىلىمدى ۋاعىزداۋشى ، ءدىن عۇلاماسى ) بالانىڭ زەرەكتىگىن بايقاپ ، ونى ءوزىنىڭ ۇستازى ، بۇحارا ماڭىنداعى جالاڭاياق يشانعا وقۋعا بەرگەن . مەدرەسەدە ءدىني ىلىممەن قاتار دارىگەرلىكتى قوسا مەڭگەرگەن . ەلىنە ورالعان سوڭ قىزىلجاردا مەشىت سالدىرعان . كەيبىر دەرەكتەردە سىر وڭىرىنە قايتا كەلگەن كەزىندە جەتى مەشىت سالدىرعانى ، كەنەسارى باستاعان ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىندا ءدىني باسشى بولعانى ايتىلادى . 1821 جىلى ول ءوزىن يمپەراتورعا جولىقتىرۋىن سۇراپ ، ورىنبور اسكەري گەنەرال گۋبەرناتورى پ. گ. ەسسەنگە جانە ءسىبىر اسكەري ءبولىمىنىڭ باستىعى گەنەرال پ. م. كاپتسەۆيچكە حات جولداعان . حاتىندا قازاقتاردى زورلاپ شوقىندىرۋعا ، قۇنارلى جەرلەردى تارتىپ الۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى . قازاق رۋ باسىلارى مەن باس كوتەرەر ازاماتتارىنا ارناپ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا ، قوقان جانە حيۋا حاندىقتارىنىڭ جاۋلاۋشىلارىنا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋگە شاقىرعان ۇنپاراقتار تاراتتى . مارال يشان تۋرالى نەمىس تاريحشىسى گەرمان رامبەردىڭ ، ت. ۆامپەريدىڭ ، ي. ف. بلارامبەرگتىڭ ەڭبەكتەرىندە ، س. مۇقانوۆتىڭ روماندارىندا مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن .
مارال يشانعا ارناپ قوستاناي ءوڭىرى مەن قارماقشىدا مەشىت سالىنىپ ، كوشە اتتارى بەرىلگەن . ونىڭ تۋعان جەرى قايرانكولدى حالىق «اۋليەكول» دەپ اتايدى . بەيىتى قارماقشى اۋدانى ، بابا قورىمىندا . ( « قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى» ، 6- توم ، 365 – بەت .)
2005 جىلى مارال يشاننىڭ تۋعانىنا 225 جىل تولۋىن ۇرپاقتارى قىزىلوردا وڭىرىندە اتاپ ءوتتى .

اباق كەرەيلەر – التاي ، ساۋىر تاۋلارىندا ،ەرتىس وزەنىنىڭ بويى ،مونعوليادا ، سەمەي ، پاۆلودار وبلىستارىندا، قىتايدىڭ سينتسزيان ولكەسىندە قونىستانعان.
اباق كەرەيلەر ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي وزدەرىنىڭ اتا مەكەندەرى قارا ەرتىس القابىنا ، التايعا ورالدى . ابىلايدان باتا الىپ ، ەل بيلەگەن جانىبەك باتىر بەرداۋلەتۇلىنىڭ تۇسىندا رۋلى ەل بولىپ قالىپتاسقان . اباق كەرەي جاستابان ، جادىك ، جانتەكەي
، يتەلى ، كونساداق ، قاراقاس ، مەركىت ، مولقى ، سارباس ، شەرۋشى ، شيمويىن ،
شۇبارايعىر دەپ اتالاتىن ون ەكى ءىرى ، جەتپىس سەگىز ۇساق اتالاردان قۇرالادى . شىڭجان ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ التاي ، تارباعاتاي ، قۇمىل ايماقتارىندا ، سانجى ، ءبورتالا اۆتونومدىق وبلىستارىندا ، گانسۋ ، سينحاي ولكەسىندەگى اقساي ، التىنشوقى اۆتونوميالىق اۋداندارىندا ، مونعوليادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اباق كەرەي رۋىنان تاراعان .
ورتا زامانداعى بىزگە جەتكەن بەلگىلى ادامدارى: جاستابان، ەر جانىبەك، بەكنازار، بەگىمبەت، قوساي، نۇرالى ،شاقانتاي، جوبالاي، بايقوتان، بەگەش شەشەن، بەيسەمباي تويسارين، ءسىلامۇلى قارا وسپان، قياقپايۇلى بۇركىتپاي، قوجابەرگەن ، بوداۋ اقىن ، بايجىگىت كۇيشى ، ت.ب.
قوجابەرگەن قابانباي باتىردىڭ جوڭعارلارمەن سوعىسقان قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان.
جاستابان ، ازان شاقىرىپ قويعان اتى اللابەردى ( كەيبىر دەرەكتەردە اللاقىدىر ) ەكەن . ءوزى قارۋلى ، دەنەسى ءىرى ، بۇلشىق ەتتەرى سوم ، تابانى تۇيەنىڭ تابانىنداي جالپاق بولعان دەسەدى . اڭىز بويىنشا جاستاباننىڭ اكەسىنىڭ دە تابانى ۇلكەن بولعان ەكەن . جىگىت كەزىندە قالىڭدىعىنىڭ اۋلىنا بارعاندا ، قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەن تۇيەنى جالعىز ءوزى تارتىپ شىعارادى . قۇدىقتىڭ توڭىرەگىندەگى سازدا جالاڭاياق تۇيە تارتقان جىگىتتىڭ ۇلكەن تابانىنىڭ ءىزى تايعا تاڭبا باسقانداي بادىرايىپ ءتۇسىپ قالادى . ءبىر جىلدان كەيىن كەلىنشەگى امان ەسەن بوسانىپ ، ۇل بالا تابادى ، اتىن «جاستابان» قويادى .

ەر جانىبەك تۋرالى ەستىپ، بىلگەندەرىمىز

ۇستىمىزدەگى جىلى ەر جانىبەكتىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولىپ وتىر . ەل اۋزىندا -قولباسشى ، بي، شەشەن، باتىر اتانعان جانىبەككە- ابىلاي حان ءبىر اۋىز سوزبەن- «ەر جانىبەك» دەپ ات قويعان دەسەدى .باۋىرجان مومىشۇلى ورىس كومانديرلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ بۇيرىقتارىن تۇسىنبەگەن قازاق جاۋىنگەرلەرىنە ۇرسىپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ ، ولاردىڭ وزدەرىن ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ ، «وڭعا» ، «سولعا» دەپ بۇيرىق بەرىپ ، جازالاعان. قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ «قازاق دەگەن اتىم بار، ون سەگىزدە جاسىم بار، ەركەك توقتى قۇرباندىق ، اتام دەسەڭ اتىڭدار»، دەپ ايتۋى – وسى اتالارىمىزدىڭ ۇلگىسى، باتىرلىعى، ونەگەسى رۋح بەرگەنى ءسوزسىز.

1.ەر جانىبەك (1714 -1792) قازاق ەلى تاريحىنداعى ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ، اباق كەرەيدىڭ جانتەكەي تارماعىنان. جانتەكەيدەن -سۇيىندىك، ودان -ەرنازار، ودان – بەرداۋلەت، ودان – جانىبەك.
سىر بويىندا تۋىپ ، سوڭعى ءومىرى شىعىس قازاقستان وڭىرىندە وتكەن. سۇيەگى دە سوندا ، قالبا تاۋىنىڭ باۋىرىندا جاتىر. اتاقتى شاقشاق جانىبەك اتىن قويىپ، باتا بەرگەن. جانىبەكتىڭ شەشەسى قازىبەك ءبيدىڭ قىزى ەكەن، اكەسى بەرداۋلەت ەرتە قايتىس بولعان سوڭ، ول ناعاشىلارىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. 14 جاسقا كەلگەندە، قازىبەك بي باتاسىن بەرىپ، كوك دونەندى مىنگىزىپ، جاۋعا اتتانباق بولعان جانىبەكتى شىعارىپ سالادى. كەرەيدىڭ ۇلكەن قارياسى نەمەرەسىنىڭ قولىنا ىرىم عىپ سارى شاشاقتى اق تۋ ۇستاتقان.
قازاق – قالماقتىڭ قاندى ايقاستارىنىڭ بىرىندە جانىبەكتىڭ كوزى قالماقتاردىڭ قورشاۋىندا قالعان ابىلاي حانعا تۇسەدى. ونىڭ اتى مەرتىگىپ، جاياۋ قالعان ەكەن. سول كەزدە جانىبەك ۇران سالىپ، قورشاۋدى بۇزىپ ءوتىپ، ابىلايعا كوك دونەنىن كولدەنەڭ تارتقان. سوندا ابىلاي: «قاراعىم-اي، ءوزىڭ قايتەسىڭ؟» دەگەندە جانىبەك: «باسشىسى ولسە قولدان بەرەكە قاشادى. مەن ولسەم قازاقتان تاعى ءبىر ۇل تۋار» – دەگەن ەكەن. ەكىنشى دەرەك بويىنشا ، ەر جانىبەك ابىلايدىڭ اتى مەرتىگىپ قالعاندا ، استىنداعى كوك دونەنىن كولدەنەڭ تارتقان . ول مىنبەي تارتىنعاندا ; «جاۋ ولتىرگەنشە ءوزىم مەرت قىلايىن ، مىنا اتقا مىنبەسەڭ ، وسى قىستالاڭدا كورەتىن جايىڭ وسى» ، دەپ قاحارلانا قىلىشىنا ۇمتىلعاندا ، ەرىكسىز مىنگەن ابىلاي ، سوڭىنان دونەنىن قايتارىپ ، قۇرمەت كورسەتكەن . وسىدان كەيىن ول ابىلايدىڭ قول باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، ەر جانىبەك اتانعان. ەر جانىبەك ابىلايحاننىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن الىپ ، قازاقتىڭ ايگىلى باتىرلارى قابانباي ، رايىمبەك ، بوگەنبايلارمەن بىرلىكتە جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى قاندى ۇرىستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ ، ەلى مەن جەرى ءۇشىن ەرەن ەرلىك كورسەتكەن تاريحي تۇلعا . باتىردىڭ ەرلىگى بۇحار جىراۋ ، دوسبەر ساۋرىقۇلى ، ۇمبەتەي جىراۋ ، اقىت ءۇلىمجىۇلى سەكىلدى اقىن جىراۋلاردىڭ ولەڭ جىرلارىنا ارقاۋ بولعان . كەرەي قولىنا باسشىلىق جاساپ، اباق كەرەيلەردىڭ ۇرانىنا اينالىپ، ولاردى اتا قونىستارى التايعا باستاپ اپارعان. ونىڭ ۇرپاقتارى قازىر قىتايدا، قازاقستاندا، تۋركيادا، موڭعوليادا تۇرادى. ەر جانىبەك اعاسى ەسىرگەمەستىڭ قىزى، ءوزىنىڭ قارىنداسى ەرمەكتى توبىقتى ( ارعىن) ىرعىزبايعا (باتىرلىعىنا ريزا بولىپ) قالىڭمالسىز ۇزاتقان. قولباسشى، بي، شەشەن، باتىر جانىبەك قازاق ەلىنىڭ ارمان –مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسە بىلگەن. ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ونىڭ تاپسىرمالارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋشى بولا بىلگەن. ابىلاي جانىبەككە ءوز تۋىن، ەلتاڭباسىن بەرىپ، قالاعان قونىسىنا جىبەرىپ وتىرعان. جانىبەك ءوزى بيلەگەن كەرەيدى ورىستىڭ بودانى بولۋدان الىپ قاشىپ، ءبىر كەزدەرى كەرەيلەر مەكەنى بولعان قىتاي، موڭعول جەرىنە باستاپ كوشىرگەن.
ەر جانىبەك تۋرالى ەكى تاريحي رومان ، وننان استام قيسسا داستاندار ، كوركەم شەجىرەلەر ، اڭىزدار مەن شەشەندىك سوزدەر جازىلعان .
ەر جانىبەكتىڭ جاۋعا اتتاناردا قىمىز ىشەتىن شاراسى الماتىداعى رەسپۋبليكالىق ورتالىق مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر .

2. «ءبىر كۇنى قابانباي ، بوگەنباي ، جانىبەك ۇشەۋى جورىققا اتتانادى .بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي ارتىنان ءبىر جالعىز اتتى ادام ەرەدى دە وتىرادى . ءۇش باتىر ءبىر شاتقالدىڭ باسىنا بارىپ تىنىعىپ جاتقاندا ، جالعىز اتتى ادام دا كەلىپ جەتەدى . سالدەن سوڭ ءۇش باتىر اتتارىن الگى ادامعا تاپسىرادى دا ، وزدەرى جاياۋ تەرەڭ شاتقا تۇسەدى . تۇسەرىندە : شاتقالدان «جانىبەك» ، «جانىبەك» دەگەن داۋىس شىقسا ، اتتاردى اكەل ، بولماسا وسى ورىننان قوزعالما دەيدى . اسىلىندا ، بۇل شاتقال باس اياعى تۇيىق ، ماڭعول باتىرىنىڭ ۇرلاعان جىلقىنى بەكىتەتىن جەرى ەكەن . ول ءدايىم قازاقتاردىڭ جىلقىسىن شاۋىپ اكەلىپ ، وسى اراعا بەكىتىپ ، ەشقانداي جانعا كۇش بەرمەي جاتادى ەكەن . تالاي رەت ، تالاي ادام كەلىپ ، بۇل شاتقالعا تۇسكەن جىلقىنى الا الماي قايتادى . قازاقتىڭ جىلقىسى ءۇشىن بۇل جەر بەينە ءتۇبى جوق وپپا سياقتانادى . سونىڭ ءۇشىن، بۇل جولى ءۇش باتىر باس قوسىپ ، ادەيى كەلەدى . كەلىسىمەن بۇلار ماڭعول باتىرىمەن جەكپە جەككە شىعادى . سايىسقا ەڭ الدىمەن جاس باتىر جانىبەك تۇسەدى . ەكى باتىر ءبىرىن ءبىرى الا الماي كوپ تىرەسەدى . اقىرى ، ماڭعول باتىرى جانىبەكتى الۋعا اينالادى . وسى كەزدە قابانباي «جانىبەك» ، «جانىبەك» دەپ ۇران سالادى. جانىبەكتىڭ تابيعي جاراتىلىسىندا كوك ءبورىسى بار ادام ەكەن ، «جانىبەكتەگەن» ايقاي شىعىسىمەن ونىڭ تۇلا بويىنا سۇراپىل كۇش كەرنەپ ، قايراتى تاسىپ كەتەدى . جاۋ باتىرىن الىپ ۇرىپ ، قىزىل قانعا بويايدى . وسى كەزدە الگى جالعىز اتتى ادام ءۇش باتىردىڭ اتىن الىپ شاتقالعا تۇسەدى . باتىرلار بۇل اراعا بەكىتىلگەن قالىڭ جىلقىنى ايداپ ەلىنە قايتادى ، جالعىز اتتىعا دا ءبىر ءۇيىر جىلقى بەرەدى . بوشالاڭ جىگىت وزىنە جىلقى ايداتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە سۇراماپتى . بىلاي شىعا بەرە ءوزى دە كۇماندانىپ : «اكە – اۋ ، بىرەۋلەر بۇل جىلقىنى قايدان الدىڭ دەسە ، نە دەيمىن؟ ەل جۇرت مۇنى ۇرلاپ اكەلدى دەپ قالماي ما» دەپ ويلاپ ارتىنا قايتا بۇرىلسا ، الدىنان شاۋىپ جانىبەك شىعادى. جىگىت قايتىپ كەلە جاتقان ءجونىن ايتادى . سوندا جانىبەك : «جارايدى ، جىلقىنىڭ كىم بەرگەنىن بىلۋگە كەلە جاتقانىڭ ابزال بولىپتى . بولماسا ، وسىنى سۇراي الماعان جاماندى ءولتىرىپ تاستايىن دەپ كەلە جاتىر ەدىم ، ەلىڭە بۇل جىلقىنى قابانباي بەردى دە» ، دەپ كەلگەن بەتىمەن قايتا جونەلە بەرىپتى …

3. شىڭعىس پەن جوڭعارلاردىڭ تەگەۋرىندى اسكەرىنە شىداماعان التاي كەرەيلەرى امالسىز اۋىپ ، سىر بويىنا بارعان ەدى . جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى كۇشى جەڭىلگەنەن كەيىن قايتادان اتا مەكەنىنە ورالادى . بىراق جوڭعاردىڭ قالدىق كۇشتەرى اباق ەلىن قورشاۋعا الىپ ، ەراپايسىز قىرعىنشىلىق جۇرگىزەدى . وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە جانىبەك باتىر قابانبايدان كومەك تىلەگەن . قابانباي قالىڭ قول باستاپ كەلىپ ، اباق ەلىن اپاتتان قۇتقارىپ ، جاۋىن جايراتىپ ، قالدىق بولىگىن قوبدا اسىرىپ تاستاعان . وسى جاعداي اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ «اباق شەجىرەسىندە» بىلاي سۋرەتتەلگەن :

التايعا كەلگەن ەلدىڭ كەرەي الدى ،
جانىبەك ەلگە تىرەك بولا قالدى .
كەرەيدى قالماق شاۋىپ قىرىپتى ، دەپ
جانىبەك قابانبايعا كىسى سالدى .
قابانباي حاباردى ەستىپ كەلگەن ەكەن ،
كەرەيدىڭ اققان قانىن كورگەن ەكەن .
بىرىگىپ ەكى باتىر تىزە قوسىپ
سازايىن قالماقتاردىڭ بەرگەن ەكەن .
ماڭعولمەن ەكى باتىر سوعىس سالعان ،
تۇتىگىپ قارا تاماق نايزانى العان .
بەرە الماي بۇعان توتەپ قالماق جاۋى
قوبداعا قاشا كوشىپ كەتىپ قالعان…

4. « ەر قورمالى – ەر ابىلاي» داستانىنان :

… ابىلاي ءمىنىپ جۇرگەن ارعىماعى،
شابىستان كەشكە دەيىن بارشىندادى.
جانىبەك كوك دونەنمەن كەلدى ىزعىتىپ،
ابىلايعا بىرەر جاۋاپ ءسوز سالعالى.

تۇسە قاپ كوك دونەنىن العا تارتتى،
- ءمىنىڭىز ، تۇلپارىڭىز شارشاپ قاپتى.
ءبىر قاراپ جاس جىگىتكە ەر ابىلاي،
-سەن ءوزىڭ قايتەسىڭ ؟ دەپ جاۋاپ قاتتى.

-مەن ولسەم ، قازاقتان ءبىر ۇل تۋادى،
سەن ولسەڭ ، جوڭعارعا تەڭ كىم تۋادى ؟
ۇرانىڭ « ابىلاي»لاعان ەل قورعانى،
سەن ولسەڭ ۇلى ۇران جوعالادى …

ابىلاي كوك دونەنگە ءمىندى داعى،
ويناتىپ جاۋ الدىندا تۇردى تاعى.
جانىبەك جولداسىنىڭ اتىن ءمىنىپ،
ءبىر ءوتىنىش ابىلايعا قويدى تاعى.

رۋقسات ەت ، «جەكپە – جەككە» تارتام دەدى،
جاس جاندى ەلدەن اياپ قايتەم دەدى.
ابىلاي جەكە ءوزى جاۋاپ بەرمەي،
بوگەنباي ، قابانبايعا تاعى كەلدى.

«جەكەگە» قابانبايدان باتا الدى،
مايدانعا اتتانۋعا دايىندالدى.
«جەكە !» دەپ شىعا شاپتى قالىڭ توپتان،
قالىڭ قول «ابىلاي»لاپ ۇران سالدى.

«جەكە»گە قالماق جاقتان دولون شىقتى،
نويانى ءبىر جايساڭنىڭ ول دا مىقتى.
ايقاسىپ ەرسى – قارسى سايىسقاندا
شاڭداتىپ مايدان جەردى جۇندەي ءتۇتتى.

جانىبەك ايبالتانى الا شاپتى،
ادىسپەن قاراقۇستان ۇردى قاتتى.
قوزدىرعان «كوك پەرىسى» قارۋلى قول،
ۇرعان سوڭ دولون نويان جەردى قاپتى.

«جەكە! جەكە! جەكە!» دەپ ۇراندادى،
قالىڭ قول ەكى جاقتان سىر اڭدىدى.
بىرەۋى «ابىلاي»لاپ ، «قابانباي»لاپ،
ال ءبىرى «بۋرحان»دى ايتىپ شىر اينالدى.

كەزەككە جوڭعار جاقتان شىقتى حولون،
«قولدا!» دەپ شۋلاستى ول دا ارۋاق جولىن.
دەنەسى كەسەك ەكەن ، دابىسى زور،
بارلاعان باتىر ەكەن وڭىن ، سولىن.

دولوننىڭ ولگەنىنە اشۋلى ەدى،
ازۋى قازاق دەسە باسۋلى ەدى.
عالدان حان شارىشتان سوڭ سەنىم ارتقان
قازىرگى ساردارىنىڭ اسىلى ەدى.

حولوننان باتىر ەدى ول قارۋى ارتىق،
بولماعان ونى جۇرتتىڭ تانۋى ارتىق.
جارق ەتىپ سالعان جەردەن ساداقپەنەن
جاكەڭنىڭ حولون قالدى اتىن تارتىپ.

ات قۇلاپ ، جانىبەك ەر جاياۋلادى،
تۇرعان جوق قولدان كەلسە ايانعالى.
ساداقپەن بۇل دا تارتتى ، اتتى كوزدەپ،
كۇشىنە ەكى الىپتىڭ ەل قايران قالدى.

بەتپە – بەت قىلىشتاسىپ ، ارپالىستى،
نايزالاستى ، تىرەستى ، كوپ سايىستى.
بىرەۋى قالقان توسىپ ، ءبىرى ۇرعاندا
قانجارلاستى ، ايلا ىزدەپ داعدارىستى.

بوساڭسىپ بارا جاتتى ءال دارمەن دە،
وڭاي ما كوپە – كورنەۋ جان بەرگەنگە ؟
جاساعى ەكى توپتىڭ تىقىرشيدى،
لاپ ەتىپ كىم تايسا دا ءدۇر بەرمەككە.
ءبىر كەزدە حولون العان قانجار ۇشتى
ءوزى دە وڭ جامباستان قاتتى ءتۇستى
سونان سوڭ اپىل – عۇپىل سىلكىلەسكەن
قالىڭ قول بولىپ كەتتى مايدان ءۇستى

جانىبەك ءبىر قالماقتىڭ اتىن ءمىنىپ،
ىقسىرىپ بەت كەلگەنىن شىقتى ءتۇرىپ.
قونعانداي «كوك پەرىسى» تۇنەرىپتى،
ايبىنمەن ءتۇستى كوزگە نايزا ءۇيىرىپ.

مايداندا ابىلاي حان تاعى كوردى،
تانىدى جاۋ جالامدا قايراتتى ەردى.
جارق ەتىپ قىسىلعاندا تىنىس بەرگەن
بىلۋگە ەر جىگىتتى قۇمار بولدى.

قازاققا قاندى مايدان دەس بەرگەندە،
ءدات قىلار قانداي جۇرەك سەسكەنبەۋگە !
ابىلاي ات تەبىنىپ شايقاسقاندا
دۋلىعا باس دومالاپ ءتۇستى جەرگە.

قازاقتىڭ ارۋاعى زور باتىرلارى
قابانباي ، جانتاي ، باراق ، بوگەن كارى،
جانە دە مالايسارى ، وتەگەن بي
ىرزا بولىپ ، باتا تىلەك ەتتى ءبارى …..

5. جاۋ كەتىپ ، سوعىس توقتاپ تىنىققان سوڭ ، جەڭىس العان ابىلاي اقىلشى اعاسى ابىلپەيىزگە : « ەرلىگىمەن تانىلعان باتىرلاردى ساراپقا الىپ ، قالاۋىن ورىنداپ وتىرالىق» دەپ ، اقىل قوستى . بۇل ويدى قارت باتىرلارعا دا ايتتى . وسى جولعى جەڭىستىڭ كورنەكتى باتىرى ، جاس جىگىت جانىبەك ساربازدار الدىندا ەلدەن ەرەك ايگىلەندى .
- سەنىڭ قان مايدان ۇستىندە ات بەرگەندىگىڭنەن ءسوز بەرگەندىگىڭ تارتىمدى ەدى . بۇل جولعى جەڭىستىڭ جەمىسى سەنىكى بولسىن . حان ورداسىنا قوياتىن تالابىڭ بولسا ايت ، – دەدى ابالپەيىز ۋاڭ وردا اتىنان بۇيىرا سويلەپ .
- سۇراساڭىزدار ايتايىن ، مەن جاسپىن . ەلىم ، جەرىم تانىلماعان ، ورتالارىڭا بۇگىن قوسىلدىم ، وردا بوساعاسىنان جاڭا اتتاپ وتىرمىن . سوندىقتان تالابىم كوپ بولسا دا ، بىرەۋىن ايتايىن . ونىم ورىندالسا ، ەكىنشىسى ونان سوڭ ايتىلادى ، – دەدى جانىبەك .
- ايت ، كوپشىلىك تىڭداسىن – دەدى ابىلاي .
- اسكەري قولباسىمىز ابىلاي وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرسە دەيمىن ، تاقسىر …
-ال، ال، ورىن بەرەيىن ، باسقا نە سۇرايسىڭ ؟ ، – دەدى ابىلاي .
- كەرەي دەگەن ەلىم بار ، يەلىگىم جوق ، سارباز ۇستاپ ، قولباسى بولىپ ، ەلىمدى دە ، ءوزىمدى دە تانىتسام دەيمىن .
ابىلاي وتىرعان باتىرلارعا قارادى . قابانباي مەن بوگەنباي ءبىر بىرىنە باس يزەپ كۇلە قاراستى .
- ەلىم ، جەرىم بار ، سۇقتانعان جاۋىم بار . قورعانىس جاساپ ، قارسى تۇرار كۇشىم بولسا دەگەن ەرگە ، كىم ىقىلاسىن بەرمەسىن ؟ ، – دەيدى باتىرلار .
- ەندىگى تالابىڭ شە ؟
- تۇسكەن توبەمە ، شىققان تاۋىما ، جاساعان جورىعىما ، بەت الار ساپارىما جەتەكشى بولار تۋىمدى بەلگىلەپ بەرىڭىز ، – دەيدى .
سول جولى قالىڭ قولدىڭ الدىندا ابىلاي ءۇش قۇلاش قاراتاماق نايزاعا شاپتالعان ، ەنى ءتوس جارا ، قىزىل سارى جىبەك شاشاقتى ، قىتاي تورعىنىنان جاسالعان تۋدى ۇسىندى . اقبوز اتقا ءمىنىپ ، ساۋىتىنىڭ سىرتىنان دالباي كىرەۋكە جامىلىپ ، ىجداعاتپەن تۋدى قولىنا الدى جانىبەك …
ابىلاي تابىستاعان ، ەر جانىبەك كوتەرگەن ەل تۋى ۇرپاقتان ۇرپاقتىڭ قولىندا ەل ۇرانى بولىپ ماڭگى جەلبىرەي بەرمەك .

6. ەر جانىبەك – ازاتتىق ۇرانى!

ەرلەر بار ەڭىرەگەن بۇل قازاقتا،
باس تىككەن ەل-جۇرتى ءۇشىن سان ازاپقا.
قول باستاپ، تۋ كوتەرىپ، ۇران سالىپ
جەتكىزگەن ەل مەن جەرىن وسى ازاتقا.

كەك قايناپ، جاسىنان اق جاۋعا شاپقان،
اتا جاۋ – قالماق جۇرتى جانىن شاققان،
سۇلاتىپ جەكپە – جەكتە ەڭ باتىرىن
ءسۇيسىنتىپ ابىلايعا ەرتە- اق جاققان.

اتاندى سودان باستاپ – ەر جانىبەك،
«ەر» قويدى حان ابىلاي ءوزى جەبەپ.
ايگىلەپ كوپشىلىككە باتىر داڭقىن
سەرىك ەتىپ قاسىنا الدى دەمەپ.

دارا بولىپ ەل باستادى، ءسوز باستادى،
باتىرلىق، ادىلدىكتى قولعا ۇستادى .
ازاتتىق پەن جاقسىلىقتى ەلگە تىلەپ،
ەشكىمگە بودان بولماس تەزدى ۇستادى.

وشپەيتىن اتى ماڭگى ارداقتى ەسىم،
باستاعان سىن ساعاتتا تاريح كوشىن.
ۇرپاعى سيىناتىن باققا اينالدى
كىرگىزىپ تارىققاندا ەلدىڭ ەسىن!

تولەك تىلەۋحان – جازۋشى، حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
تايتولەۋ ءتولتاي – «ريۆتس» جشس – توراعاسى، ءساۋىر 2014.

بەگىمبەت جاستابانۇلى
بەگىمبەت جاستابانۇلى ون التى – ون جەتىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن .
جاستاباننان – سارىتوقاي ، بەگىمبەت ، سارىباس تۋادى . ۇشەۋى دە جاۋجۇرەك باتىر بولعان دەسەدى . بەگىمبەت كەسەك تۇلعالى ، الىپ كۇشتىڭ يەسى بالۋان بولعان ، قازاق قالماقتىڭ كوپتەگەن قاندى شايقاستارىنا قاتىسقان . سونداي سوعىستاردىڭ بىرىندە ول تۇتقىنعا ءتۇسىپ ، كوپ قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشىرەدى . ون ءۇش جىلدان كەيىن ونى اعالارى سارىباس پەن سارىتوقاي تۇتقىننان قۇتقارىپ ، ەلگە الىپ كەلگەن . ومار قايمولدين اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا ، بەگىمبەت بابامىز شىڭ ەلىنە ەلشىلىككە بارعان . بابامىزدان :«بۇگىنگىڭ ەرتەڭىڭە ۇيلەسپەسە – قىيۋى قاشادى ، ءسوزىڭ وتپەسە ەلىڭ قاشادى ، ءىسىڭ ۇناماسا -جۇرتىڭ توزادى» دەگەن اتالى ءسوز قالعان . كەرەيدىڭ بەلدى بيلەرىنىڭ ءبىرى بولعان . سۇيەگى ءوزىنىڭ اتا مەكەنى – قاراەرتىستىڭ بويىنداعى كوكساي دەگەن جەردە دەگەن دەرەك بار .

شاقانتاي باتىر (1706 – 1791)

قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى :
«شاقانتاي جاۋقاشارۇلى ( 1706 – 1791 ) – باتىر . ورتا ءجۇز ىشىندە كەرەي
تايپاسىنان . 14 جاسىنان جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكە باستان اياق قاتىسقان . قازاق – جوڭعار سوعىسىندا قابانباي ، جانىبەك تارحان ، ت . ب . باتىرلارمەن بىرگە ءىرىلى – ۇساقتى 34 شايقاستا ەرلىك كورسەتكەن . 1724 ج. قابانباي باتىر باستاعان وتىز مىڭ اسكەر اياگوز ءوز . بويىندا جوڭعارلارمەن اراداعى سوعىسىندا 18 جاسار ش. جوڭعار باتىرىن جەكپە – جەكتە جەڭىپ ، باتىر اتاندى . ش. 1760 ج. جوبالاي ، بايقوتان بيلەرمەن بىرگە التاي ، ساۋىر تاۋلارىن مەكەندەگەن وزدەرىنە قاراستى 200 شاڭىراقتى شۇبارتاۋ جەرىنە ، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا اكەلىپ قونىستاندىردى . ش – دىڭ ارتىنان ۇلاعاتتى ، وسيەت سوزدەر كوپ قالعان . قارتايعان شاعىندا دۋلىعاسىن بالالارى قۇلباراق پەن بايباراققا امانات ەتىپ تاپسىرعان . ايتىس اقىنى قاليحان التىنباەۆ « اقىرعى ايقاس» ، اقىن كەڭەسجان شالقارۇلى « شاقانتاي باتىر» اتتى تاريحي داستاندارىن جازعان . باتىردىڭ مازارى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبل. اياگوز اۋدانىنا قاراستى شۇبارتاۋ وڭىرىندەگى باقاناس ءوز – ءنىڭ بويىنداعى « ورتا قاراۋىل» توبەسىندە ورنالاسقان» . ( 9 – توم ، 420 بەت )

شاقانتاي جاۋعاشارۇلى التاي تاۋىنىڭ ساۋىر دەگەن جەرىندە تۋعان. 1760 ج. جوبالاي بي، بايقوتان بيلەرمەن بىرگە بەكنازار – قوسايدىڭ 200 ءۇيىن باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا كوشىرىپ اكەلگەن. ون ەكى اباق كەرەيدىڭ ءبىرى – جاستابان. شىن اتى اللابەردى ەكەن. كەيبىر دەرەكتەردە اللاقىدىر دەپ تە اتايدى . اللابەردىنىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى بەگىمبەتتەن – بەكنازار، قوساي تۋادى. بەكنازاردان : قوجاكەلدى، قۇدايبەردى، قويلىباي، جادىگەر تورتەۋى. قۇدايبەردىدەن – مايباسار مەن جاۋعاشار. مايباساردان – ماتاق باستاعان، ءمۇساپىر، ءجانادىل، وتەن، قۇتتىكادام، جاپەك التى ۇل تۋادى. جاۋقاشاردان (ەكىنشى اتى الشاڭ ) شاقانتاي جالعىز. XVII عاسىردىڭ سوڭى مەن XVIII عاسىردىڭ باسىندا قازاق پەن جوڭعار الما كەزەك شابۋىل، جورىقتارىندا بەكنازار ۇرپاقتارى دا كوزگە ءتۇسىپ، اتتارى ەلگە جايىلعان.
“قوجاگەلدى، قويلىباي اتاعىمىز،
جاۋعا شاپسا قورىقپايتىن ماتاعىمىز” – دەپ ەرلىكتەرىن ماقتان ەتكەن. سول كەزدە ماتاقتىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ، تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان.
«اعايىن مىقتى بولساڭ كۇندەيدى، جۋاس بولساڭ جۇندەيدى» دەمەكشى، بالپاناقتاي تورسىق شەكە ۇل بوپ، شەكەسىندە مۇيىزگە ۇقساس جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان ۇراسى بار شاقانتايدى كورىپ، ەرتەڭ ەر جەتىپ وسكەندە، بار اتاق داڭقىمدى تارتىپ الاتىن وسى بولار دەگەن نەمەرە اعالارىندا قىزعانىش سەزىمى تۋعان. شاقانتايدىڭ جەتى جاسىندا اكەسى جاۋعاشار قايتىس بولعان. اكەسى قايتىس بولعان سوڭ ماتاق باستاعان نەمەرە اعالارى شاقانتاي مەن ونىڭ ەكى اپكەسىن، شەشەسىن شەتتەتە بەرگەن. شاقانتايدىڭ اكەدەن قالعان ءبىر بيەسىنەن ەكى جيرەن قۇلىن ەگىز تۋىپ، سونى باعىپ، جاراتىپ جۇرەدى. شاقانتايعا اعايىن جۇرتى قانشاما تەپەرىش كورسەتكەنمەن وتكىر دە وجەت، العىر دا تالاپتى، قايسار دا قايراتتى، تاپقىر بالا مويىپ جاسىمايدى، قايتا شىنىعىپ، شيراپ، اقىلى ەرتە تولىپ، ەرتە ەسەيەدى . ونىڭ ەڭ جاقىن دوسى، تۋىسى، قۇربىسى – مالدىبايدىڭ بالاسى قوجابەك بولعان. اعايىندارى جاس بالاعا مازا بەرمەگەننەن كەيىن، شاقانتاي 11 جاسقا كەلگەندە، ەكى اپكەسى جانىنا قوجابەكتى قوسىپ ، ەل كوزىنە تۇسكەن ەكى «تەلجيرەن» اتتى بەرىپ، ەكەۋىن شاقانتايدىڭ ناعاشىسىنىڭ اۋلىنا اتتاندىرىپ جىبەرەدى. شاقانتايدىڭ ناعاشىسى نايماننىڭ بايجىگىت – مامبەتتەن تاراعان قوجاقۇل رۋىنان ەكەن. ەكى بوزبالا ەلمەن، جەرمەن تانىسىپ، كۇن وتكەن سايىن دەنەلەرى دە تولىسىپ، كەلبەتتەنە تۇسكەن. ناعاشىلارىنىڭ ايتۋى بويىنشا اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە ايتتىرعان قالىڭدىعى جاڭىل دا وسى نايماننىڭ كوپ اۋىلدارىنىڭ بىرىندە ەكەن.
جاۋقاشار ولگەن سوڭ جاڭىلدىڭ اكەسى جالعىز قىزىمدى جەتىم بالاعا بەرمەيمىن دەپ، اينىپ جۇرەدى. قيىندى جەڭىپ، قياعا ورلەيتىن جول تابا الماي جۇرگەندە شاقانتايدىڭ دا باسىنا باق قونىپ، سوڭىنان قىرسىق قالاتىن مەزگىل دە جەتىپ، ويلاماعان جەردەن ءىستىڭ ءساتى تۇسەدى. ءبىر ءساتتى كۇنى سول ەلدە ۇلى ءدۇبىر اس بەرىلىپ، سول اسقا ەكى «تەلجيرەندى» جاراتىپ ءمىنىپ، قىزىق كورىپ ويىن تاماشالاۋعا، رۇقسات بەرسە اتتارىن بايگەگە قوسپاق بولىپ، شاقانتاي مەن قوجابەك تە كەلگەن. ارينە، ەلسىز، اتاسىز ەكى بالانى ەشكىم ەسكەرمەگەن. «تانىماسىن سيلاماس» دەگەندەي بوتەن ەلدە اتتارىن بايگەگە قوسۋعا ۇلىقسات بەرەتىن كىم بار؟ ونى بىلاي قويعاندا، ءتۇسىپ ءدام تاتىڭدار دەيتىن دە ادام كەزىكپەيدى. استى سول ەلدى بيلەيتىن اتاقتى تورە باسقارادى ەكەن. تاباق – تاباق استان اۋىزدارى قاعىلىپ، ىشتەرى شۇرىلداپ جۇرگەندە، شاقانتاي تاپقىرلىق جاساپ، تورە وتىرعان ءۇيدىڭ جابىعىن ات ۇستىندە تۇرىپ سىرعىتىپ جىبەرىپ، اشىلعان جەردەن:
- «اتالىنىڭ اۋزى وينار، اتاسىز بىزدەي جەتىمنىڭ كوزى جاينار» دەپتى. وڭكەي ىعاي مەن سىعاي، يگى جاقسىلار وتىرعان ۇيگە كەلىپ، جابىقتى سىرعىتىپ، جۇرت قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي ەستى ءسوز ايتۋعا باتىلى جەتكەن كىم دە بولسا بەكەر كىسى بولماعانى دەپ شەشكەن تورە، شاقانتايعا جابىقتان تۋرالماعان تۇتاس جايا، قىمىز بەرگىزىپتى. اس ىشىلگەن سوڭ تورە الگى ەكەۋىن شاقىرتىپ ءجون سۇرايدى. كوڭىلى ۇناتىپ، سىنىنا تولعان ەكەۋىنە تورە بايگەگە شابۋعا ۇناسىمدى كيىم كيگىزدىرتىپ، اتتارىن بايگەگە قوسۋعا ۇلىقسات بەرەدى.
تورە: اتتارىڭ بايگەدەن كەلمەسە دە ۇستەرىڭدەگى كيىمدەرىڭدى المايمىن. اتىڭ بايگەدەن وزىپ كەلسە ءوزىم يە بولامىن، ايانباي شاپ. ەگەر اتىڭ وزىپ كەلسە «شاقانتايلاپ» شاپ دەپ تىلەك بىلدىرگەن. «قۇداي وڭداپ، ارۋاق قولداپ» دەگەندەي ،تەلجيرەنگە مىنگەن ءبىر بالا 100 اتتىڭ ىشىنەن وق بويى وزىپ كەلىپ، «شاقانتاي، شاقانتاي، شاقانتاي» دەپ ۇرانداپ كومبەدەن وتكەن. جينالعان جۇرت شاقانتايدىڭ كىم ەكەنىن سوندا بىلەدى. ءسويتىپ شاقانتايدىڭ اتى ءبىر-اق كۇندە ەلگە تاراپ، اتاعى زور بولىپ شىعا كەلگەن. تورەنىڭ نيەتىن قۇداي «تەلجيرەنگە» مىنگەن تالاپتى جاس شاقانتايعا شىن اۋدارعان ەكەن. قالىندىعى جاڭىل تۋرالى شاقانتايدان سۇراپ ءبىلىپ العان تورە، ءوزى باس كۇدا بولىپ بارىپ قىزدىڭ توركىندەرىمەن كەلىسىپ قايتادى. ماتاق سەزىپ قويماسىن دەپ شاقانتاي ەكى اپكەسىنە بەلگى رەتىندە تاقيا جىبەرىپ، تاقيانىڭ استارىنا حات سالىپ، «قالىڭ مالدىق جىلقى جىبەر» دەپ سالەم جولداعان. قىزدىڭ اكەسى ۋادەلى كۇن جەتكەندە 30 كۇن ويىن، 10 كۇن تويىن جاساپ، جالعىز قىزى جاڭىلدى شاقانتايعا بەرەدى. وتىز تۇيەگە جاساۋىن ارتادى. جاڭىلمەن قوسا ەڭكە باستاعان جەتى كۇتۋشى قىزدى تۇيەمەن قوسىپ جىبەرەدى. ەڭكە قالماقتىڭ شاپقىنشىلىقتان تۇسكەن قىزى ەكەن. شاقانتاي جاڭىلدى 12 جاسىندا العان. جاڭىل نايماننىڭ بايجىگىت، قاراكەرەي رۋىنىڭ مامبەت تابىنان ەكەن. جاڭىل ۇستامدى، اقىلدى، كەڭپەيىل جان ەكەن. شاقانتاي – ۇشقىر دا جىلدام، شەشىمدى دە باتىل. شاقانتاي شاراسىنان اسىپ-تاسىپ بارا جاتسا، جاڭىل اقىلمەن بيلەپ، بىلگىرلىكپەن باسىپ وتىرادى ەكەن. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جاڭىل بالا كوتەرمەگەن. سودان جاڭىل شاقانتايعا ايتىپتى: – سەنى ەر دەگەنمەن ، ىستەگەن ەرلىگىڭ جوق. بۇل جاققا ەرلىكپەن كەلگەن جوقسىڭ، كەمدىكپەن كەلدىڭ. «بايتال كوپ بولسا، قۇلىن كوپ بولادى» دەگەن. مىنا ەڭكە شاڭىراققا ءمىنىپ كەلدى دەمەسەڭ، جاي ادام ەمەس. نەكەسىن قي دا، وسىنى ال دەيدى. جارىنىڭ تىلەگىن، ارينە، شاقانتاي ورىنداعان. جاڭىل ەڭكەنىڭ توسەكتەن كوتەرىپ بالا تاباتىنىن، ول «اقجولتاي» بولىپ، سوڭىنان ءوزى دە بالا كوتەرەتىنىن بولجاپ سەزگەن. سونىمەن، شاقانتايدىڭ تۇڭعىشى – ەڭكەدەن تۋعان قۇلباراق. جاڭىل شاقانتايدان بايباراق، بايتوبەت، تورعاي، تەكەباي، سەركەمباي اتتى بەس ۇل تۋعان. شاقانتاي ۇرپاق تاراتىپ، مالدى بولىپ قوندانىپ، باق پەن داۋلەتى بىردەي ورلەپ، كەمەلىنە كەلگەندە عانا، تۋعان جەر، وسكەن ەلىنە بىراق ورالعان.
شاقانتايدىڭ باتىر اتانۋىنا ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە كورسەتكەن ەرلىك ىستەرى سەبەپشى بولعان. ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا شاقانتاي ساۋىت كيىپ سايلانىپ، قارۋ-جاراق اسىنىپ، قاتۋلانىپ، دۋدىعا قاعىپ توپقا كىرىپ، جاۋعا ويران سالعان. شاقانتاي جاۋدىڭ شاعىن توبىنا ءتۇن مەزگىلىندە دۋدىعا قاعىپ، قىلىش، نايزا سىلتەپ جالعىز بارىپ تيىسەدى ەكەن . سوعىستىڭ ءبىر سايابىر تارتىپ ، تولاستاعان تۇسىندا قاراكەرەي قابانباي باتىر شاقاڭنىڭ ەرلىگىنە ريزا بولىپ باتا بەرگەن دەگەن اڭگىمەلەر دە بار . سول ءۇشىن دە ادىلدىك پەن شىندىقتى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ەكەن . ول سوعىستا جەكپە جەككە شىققاندا دا قارسىلاسىنىڭ ءجونسىز بەرەكەسىن الماي ، سابىرمەن ، سالماقپەن ، بايىپپەن كىسىلىگىن جوعالتپاي سايىسادى ەكەن . كەيبىر باتىرلار قۇساپ ، وزىندەي قارسى جاقتىڭ ازاماتىنىڭ جاۋ بولسا دا ار نامىسىنا تيمەي ، ءادىل ايقاساتىن بولىپتى . ونىڭ كۇندىز – ءتۇنى بەلدەۋدەن اتى ، قولىنان شوقپارى تۇسپەگەن . ەل دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى تولعان ، اسىل دا ، پاراساتتى ادام . ۇلاعاتتى بابامىز ىلعي دا ءىسىنىڭ اق بولۋىن اللادان تىلەپ ، ارۋاقتان سۇراپ وتىراتىن كورىنەدى . ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا ، اڭىراقاي ماڭايىنداعى اقتىق ايقاسقا شاقانتاي باتىردىڭ قاتىسقانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى . كەيىن دۋدىعاسىن ۇلكەن بالالارى قۇلباراق پەن بايباراققا، اتا جولىن قۋىڭدار دەپ تابىستاعان.
«دۋدىعا سىلكىپ قاعايىن،
دۇشپانعا ويران سالايىن.
ىرىق بەرمەس قالماقتىڭ
باسىن قاعىپ الايىن.
قولىما ساداق الايىن،
قورامساعا قولدى سالايىن.
قاس جاۋىنا ەلىمنىڭ
قاسقايىپ قارسى بارايىن» دەگەن.

شاقانتاي كوپ اداممەن ءجۇرىپ سەرۋەندەۋدى، اڭشىلىقتى جاقسى كورگەن. بىرنەشە بايگە ات ۇستاعان. قازاق – جوڭعار سوعىسىندا قابانباي باتىرمەن جانە ەر جانىبەكپەن بىرگە بىرنەشە سوعىسقا قاتىسقان.
بەلگىلى اقىن ق. التىنباەۆتىڭ «اقىرعى ايقاس» داستانىندا:
«اياكوزدەن اسقان سوڭ ،
تارباعاتاي كورىندى .
ەسى قالماي ساسقان سوڭ ،
ەكىگە جوڭعار ءبولىندى.
قاشقان جوڭعار ارتىنان
قارت بوگەنباي قالمادى.
تەتەلەسى جانتاي بار ،
توقتامىس پەن ماماي بار ،
كومەك بەرىپ قولدادى.
جالايىرلىق جولامان
جەتكەن ەكەن ول داعى .
سەرەيگەن بيىك باقانداي
كەرەيدەن شىققان شاقانتاي ،
سىنعان جەردە نايزاسى
ءوسىپ تۇرعان تەرەكتى
جۇلىپ الىپ تولعادى…» دەپ جىرلاعان.

شاقانتاي ۇرپاق كوبەيتۋ ءۇشىن كوپ ايەل العان. جاڭىلدىڭ رۇقساتىمەن ەڭكە باستاعان جەتى قىزدى دا الادى. شاقانتايدىڭ بارلىعى ون ءۇش ايەلى بولعان. ون ءۇش ايەلدەن تاراعان 21 ۇلى 21 اۋىل بولىپ باقاناس وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەن. شاقانتاي XVIII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە 85 جاسقا كەلىپ قايتىس بولعاندا ودان تاراعان ۇرپاق 71 ەركەك كىندىككە جەتكەن ەكەن.
شاقانتاي جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى كەزدە 1760 ج. مولشەرىندە التاي، ساۋىر تاۋلارىن مەكەندەگەن جاستابان كەرەيىنەن اعايىن ارازدىعىنان ءبولىنىپ شىققان 200 ءۇيدى (بەكنازار، قوساي اۋلەتتەرى). جوبالاي بي، بايقوتان بيلەرمەن بىرگە، شۇبارتاۋ جەرىنە قونىستاندىرۋشى، ەل قامىن جەگەن حالىق قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. باتىردىڭ زيراتى شىعىس قازاقستان وبىلىسى اياكوز اۋدانىنا قاراستى، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كەنشاردىڭ ماڭايىنداعى، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنداعى «ورتا قاراۋىل» توبەنىڭ باسىندا تۇر. ودان تومەن باتىردىڭ ۇرپاق – اۋلەتتەرى جەرلەنگەن قالىڭ قورىم جاتىر. شاقانتايدان جوعارى جاتقان ماتاق. سولاي جەرلەنۋلەرىن كوزى تىرىسىندە ايتىپ كەتكەن شاقانتايدىڭ ءوزى ەكەن. بۇل شاقانتايدىڭ كەكشىل ەمەس، كوپشىل، ادامگەرشىلىگى مول، كەشىرىمپاز، كىشىپەيىل ەكەندىگىنىڭ ايعاعى بولارلىقتاي، ادامدى ەرىكسىز ويعا قالدىرارلىقتاي تەرەڭ سىر بۇگىپ، ۇرپاققا وسيەت – ونەگە رەتىندە قالعان مۇرا دەپ قاراۋعا بولادى.

… قىتايداعى تەنتەكسارى اتامىزدىڭ شاقاڭ تۋرالى ەستەلىگىنەن : «شاقانتاي ۇزىن بويلى ، اتجاقتى ، قىزىلشىرايلى ، كىرپىگى ۇزىن ، ءوڭدى ادام بولعان . ۇزىن كىرپىگى كوزىن جاۋىپ تۇرادى ەكەن . جانارى وتتى ، وتكىر ، تەسىلە قاراسا قاتتى اسەر ەتكەن» .
اۋمالى – توكپەلى زاماندا شاقاڭنىڭ ارتىندا قالعان مۇرادان ، قىمبات ەسكەرتكىشتەن – ۇرىمشىدەگى تەنتەكسارى ۇرپاعىنىڭ ۇيىندە ايرىقشا قاستەرلەنگەن شەكپەنى ساقتاۋلى . شەكپەن تۇيەنىڭ جۇنىنەن وڭدى – سولدى مونشاق سالىپ ءيىرىلىپ ، شەبەرلىكپەن توقىلعان ەكەن . ءجىپتىڭ ءبىر جەرى قالىڭ بولىپ كەتسە ، مونشاق سول جەرگە توقتاپ قالادى ەكەن . العاش كورگەندە ەرەكشە توقىلعان بۇيىمنىڭ اسەرى دە ۇمىتىلماستاي . ۋاقىت اياسىن با ، جەڭى ، جاعاسى ، ەتەگى تالاي وڭدەۋدەن وتكەن . 1920 – 1930 جىلدارى تەنتەكسارى قىتايعا وتكەندە ەل اقساقالدارى شەكپەندى كەلەسى ۇرپاققا امان – ەسەن جەتكىزۋدى ساعان تاپسىردىق ، دەپ امانات ەتكەن كورىنەدى …

شاقانتاي مەن قاساباي

شاقانتاي باتىر يگى جاقسىلارمەن باس قوسىپ، ماجىلىستەس وتىرعان كوڭىلدى ءبىر شاعىندا: – قۇلاق ەستىپ، كوز كورىپ ات تۇياعى جەتەتىن جەردە ەرلىگىمە ەرلىگىن تەڭگەرەتىن، باق پەن داۋلەتى دە تەڭ كەلەتىن مەن سياقتى بالاسى كوپ، ادامگەرشىلىك ازاماتتىعى وزىمە قارايلاس، اقىل-ايلاسى دا ارايلاس، بايبىشەسىنىڭ قاسىندا، توقالدارىنىڭ جانىندا ءومىردىڭ قىزىعىنان سونىلاعان، ەل-جۇرتىنا قادىرلى، قۇداي تىلەۋىنە بەرىپ، مەيىر-شاپاعاتىن اياماعان كىم بار ەكەن؟ – دەپ كوپتەن بەرى، كوكەيىندە جۇرگەن ويىن ايتادى.
ءبارىن دە ايبارلى، اتاقتى باتىردىڭ مىسى باسىپ، سۇراعىنا جاۋاپ تابا الماي ،بىرىنە-ءبىرى جالتاقتاپ، جەر شۇقىسىپ، ءۇنسىز قينالعانداردىڭ ءبىرى توپتى جارا شاقاڭا قاراپ شەشىلە سويلەپتى.
– بار، دۇنيەدە قۇداي جالعىز، ال ادام پەندەسىن جالقى ەتىپ جاراتپاعان. ەل-ەلدىڭ جاقسىسى مەن جايساڭى بار. بىراق ولاردىڭ ىشىندە دە سىزگە تەڭگەرەتىنى نەكەن ساياق. سونىڭ ءبىرى تارباعاتتايدىڭ ويىن، الاكولدىڭ بويىن جايلاپ-قىستاعان نايماننىڭ توقپاق دەگەن ەلىندە قاساباي دەگەن بار، – دەپتى ول.
بۇل حاباردى ەستىگەن شاقانتاي قاسىنا اتقوسشى، جولسەرىك ەرتىپ قاسابايدى ىزدەپ ساپارعا اتتانادى. وڭتۇستىك – شىعىستى بەتكە الىپ، نەشە كۇندەي جول جۇرگەن جولاۋشىلار قاسابايدىڭ اۋىلىن ىزدەپ تاپقان ەكەن. ولار «جوق ىزدەپ ءجۇر ەدىك» دەپ، اتى-جوندەرىن دە بۇركەمەلەپ، شىندارىن ايتپاپتى. قاساباي بۇلاردى قوناق كادەسىن جاساپ كۇتىپ، سىي-قۇرمەتتىڭ ءبارىن دە كورسەتەدى. كىر قوندارىن جۋعىزىپ، ءىش كيىمدەرىن دە اۋىستىرتىپ بەرگەن ەكەن. شاقانتاي قاسابايدىڭ مىرزا-جومارتتىعىنا، ادامگەرشىلىگىنە ريزا بولادى. زەرىكپەسىن دەپ قاساباي ەكەۋى ەكى قارشىعا ۇستاپ شاقانتايدى ساياتشىلىق قۇرۋعا الىپ شىعادى.
ءبىر توپ قىرعاۋىل ءدۇر ەتىپ ۇشا جونەلگەندە تابيعاتىنان العىر، زەرەك، ۇشقىر ويلايتىن شاقانتاي: – مەن كوردىم. انا قىرعاۋىل دا، مىنا قىرعاۋىل دا مەنىكى، قارشىعاڭدى جىبەرمە! – دەگەندە قاساباي:
- مەنىڭ كوزىمدى شايتان تاعالاسا، سەن كورسەڭ، مەن جىبەرمەي-اق قويايىن، – دەپ قوناعىنا ەرىك بەرەدى. جانە بۇل ەرىكتى تارتىپ العانداي سەزىنەدى. قارشىعاسى قىرعاۋىل الىپ قۇمارىنان شىققان قوناق:
- مەن سەنى كەرەي ەلىنەن ىزدەپ كەلگەن شاقانتاي باتىر ەدىم، – دەپ ، شىنىن دا، سىرىن دا ايتادى.
-باق پەن داۋلەتىڭ، سالتانات-ساۋلەتىڭ دە مەنىمەن تەڭ كورىنەدى . بايبىشەڭ باپتى، توقالىڭ تورعىن، بالالارىڭ دا بارشىلىق، ارمان – ماقساتىڭا جەتكەن، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگەن جان ەكەنسىڭ، – دەپتى ول. ادامگەرشىلىگىڭ دە اتاعىڭا ساي ەكەن. «تەڭ – تەڭىمەن، تەزەك- قابىمەن» دەگەندەي ءوزىم تەڭدەس دوس تاۋىپ، سىر شەرتىسىپ، كوڭىل جاراسقان قۇدا بولسام دەپ ارمانداۋشى ەدىم. ارمانىما جەتكەن سياقتىمىن. ازىرگە سىنىما تولماي قالعان جەرىڭ جوق. ەندىگى سىنايىن دەگەنىم ەرلىگىڭ مەن ازاماتتىعىڭ. ازاماتتىعىڭدى وزىمنەن كەم دەي المايمىن. بىراق ەرلىك پەن ازاماتتىق ەگىز ۇعىم ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. بۇل ەكەۋى باسقا ءىس تۇسكەندە سىنالادى. اۋەلى ەرلىگىڭدى سىناماقپىن. ەرلىگىڭ اسسا قىز بەرەمىن. ەرلىگىم اسسا قىز الامىن. قۇداي قوسسا قۇدا بولايىق.
نيەت-تىلەكتەرى ءبىر جەردەن شىققان ەكى باتىر ەرلىكتەرىن سىناۋ ءۇشىن سول زاماندا قازاقپەن جاۋلاسىپ جۇرگەن تورعاۋىت-قالماقتارعا قاراي جورىققا شىعادى. ءبىرىنشى بوپ كەزەك العان قاساباي جايلاپ جاتقان ەلدەن بارىپ، ەپتىلىگىن، ايلاسىن اسىرىپ ەكى تۇيە توعاناق الىپ قايتادى. ەندىگى كەزەك شاقانتايعا كەلگەندە ەكى باتىر جورىققا ءتۇن جامىلىپ شىعادى. الدارىنداعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىنان كوزدەرىنە جانعان وتتىڭ جارىعى شالىنادى. ەكەۋى بارلاپ قاراسا وتقا اسىلعان باقىردى اينالا قورشاي وتىرعان ءبىر توپ قارۋلى تورعاۋىتتار ەكەن. باقىرداعى ەتتى جەپ الدەنىپ الىپ تۇنگى جورىققا اتتانباق سىڭايلارى بار. جوڭعار جاۋىنگەرلەرىنىڭ مۇندايدا اتتارىنىڭ باستارىن ايقاستىرا قوس-قوستان «قالماقشا» قاڭتارىپ قوياتىنى ەكەۋىنە ەجەلدەن بەلگىلى. ويلانىپ تۇرماي تەز شەشىمگە كەلگەن شاقانتاي قاھارىنا ءمىنىپ: «ۇرىپ تاستا!» «ۇرىپ تاستالاپ» استىنداعى سايگۇلىگىنىڭ بار ەكپىنىمەن تورعاۋىتتارعا قاراي ۇرانداي شابادى. قاھارلى ءۇن مەن دۇلەي ەكپىننەن بويلارى تۇرشىگىپ، وعان تۇنگى ۇرەي قوسىلىپ، قورقىنىش بيلەگەن تورعاۋىتتار جان ساۋعالاپ، قاراڭعىنى پانالاپ، قامىس-قامىستىڭ اراسىمەن زىتىپ بەرەدى. قاڭتارۋلى اتتارى ۇركىپ، ماتالاسىپ، ايراناسىر بولادى. اسۋلى باقىردى ات ۇستىنەن ءىلىپ الىپ شاقانتاي قاسابايعا قايتا ورالعاندا ول:- «ەرلىگىڭ استى دەپ»، مويىنداعان ەكەن. قۇلا تۇزدە ءتۇن جامىلىپ كەلە جاتىپ ەكەۋى قۇداي قوسقان قۇدا بولۋعا ءسوز بايلاسىپ، شاقانتايدىڭ تورعاي دەگەن بالاسىنا قاساباي ۇلمەكەن دەگەن قىزىن ايتتىرماقشى بوپ كەلىسىپتى. سول جولى شاقانتايلار كيىت كيىپ، قاسابايمەن قۇداندالى بوپ قايتادى. كەلەسى جىلى قۇدالىققا كەلگەن قاساباي كۇيەۋ بالاسىنىڭ ەرنى جىرىق دەپ اينيدى. بىراق اينىعانىن سەزدىرمەۋگە بەكىپ سىر بەرمەپتى. «تورعايدىڭ ەرنى تۋعاننان نىسانالى-جىرىق. ۇيلەنىپ، وتاۋ كوتەرەر كەزەك تە سونىكى. جانە بايلاسقان ءسوز بار. ءسوزىن شاقانتاي بۇزار ما؟ قالىڭمالدى ايداپ العان سوڭ، كۇيەۋدىڭ ەرنى جىرىق دەپ قىزىم اينىپ قالدى، باسقا بالاڭا ايتتىر» دەپ كەسىپ، ءبىر-اق ايتارمىن. قالىڭمال قولدان كەتىپ، كۇش بىزگە اۋعانىن كورگەن شاقانتاي بۇعان كەلىسپەگەندە قايدا بارادى. ويلانىپ-تولعانىپ قاساباي وسىنداي شەشىمگە كەلگەن. ال، شاقانتايعا كەلسەك ونىڭ ويىندا ەش الاڭ جوق. قالىڭمالىن الدىنا ساپ بەرىپ، قۇدالارىن قۇراق ۇشىپ كۇتىپ، شىعارىپ سالماقشى… مىنە، ول قۇداسىن باقاناستىڭ بويىنداعى ءوز قونىسى باس قاراۋىلدان، قوزى كوش جەردەگى اياق قاراۋىلعا شەيىن شىعارىپ سالىپ بارا جاتىر. سول زامانداعى سالت، ادەت-عۇرىپ بويىنشا، قۇدالار ناي تارتىسادى ەكەن. ناي دەگەن اعاش مۇشتىككە سالىپ شاقپاقپەن تۇتاتىپ، ناشالىق قاسيەتى بار اششى قۋراي ۇنتاعىن سالىپ تارتاتىن، ءتۇتىنى بۋداقتاپ بۇرقىراپ شىعاتىن، قۇمارتقىش، ەلىكتىرگىش زات بولۋى ءتيىس.
شاقاڭنىڭ نايىن قاساباي الىپ تارتقاننان كەيىن، ناي الماسۋ كەزەگى وعان كەلگەندە: – نايى قۇرعىر تاۋسىلىپ قاپتى عوي، -دەپتى قاساباي قالتاسىنا قولىن سالىپ. قوشتاسىپ، بىلاي شىعا ويىنا كۇدىك العان شاقانتاي قاراۋىلعا شىعىپ قاراسا، قاسابايدىڭ اۋزىنان ءتۇتىن بۇرقىراپ بارادى. «الگىسى شىن با، وتىرىك پە » دەگەن كۇدىگى شىن ەكەندىگىنە كوزى جەتكەن سوڭ، قاسابايدى قايتا قۋىپ جەتىپ:
-ايىرىلىساردا تابىلماعان ناي، ەندى تابىلدى ما؟ قانجىعادا كورىسەيىك! – دەپتى اشۋلى ءجۇزدى شاقانتاي. ۇيىنە ورالىسىمەن شاقانتاي قالىڭدىق ايتتىرعان بالاسىنا: – مەن ساعان قىزىن ايتتىردىم. سەنىڭ ەرنىڭ جىرىق، قىزىمدى بەرمەيمىن دەپ اينىپ كەتتى قاساباي. قاسابايدى ءولتىرىپ كەل، قۇنىن ءوزىم بەرەم. قاسابايدان ءول، قۇنىڭدى ءوزىم الام. نامىسىڭ ءۇشىن جان قيا الماساڭ سەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىڭنەن ولگەنىڭ ارتىق، – دەگەن ەكەن قاتۋلى كەسكىنمەن… تورعاي قاسابايدىڭ ۇيىنە سالەم بەرە كىرگەندە ونى كۇيەۋ كەلدى ەكەن دەپ ەشكىم دە ەلەمەپتى. نامىسى ورتەپ، بويىندا قانى ويناعان تورعاي :
- قۇداڭنىڭ سالەمى بار ەدى ايتىپ كەتەيىن، – دەپ بوساعاداعى سالۋلى سىرماققا وتىرماي، تورگە وزىپ، جاستىققا شىنتاقتاپ جاتقان قاسابايدىڭ جامباسىن باسا وتىرىپتى. -قۇداڭنىڭ سالەمى مىناۋ، -دەپتى تورعاي. قايىن اتاڭنان ءول قۇنىڭدى ءوزىم الام. – قايىن اتاڭدى ءولتىرىپ كەل قۇنىن ءوزىم بەرەم. نامىسىڭ ءۇشىن جان قيا الماساڭ ، سەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىڭنەن ولگەنىڭ ارتىق بۇل ماعان دا، سىزگە دە قاتىستى ءسوز. ءبىر كۇن بولسا دا اق قويدى سويىپ، اق باتانى ىستەگەن اتامسىڭ عوي. مەنى ءولتىر، – دەپ قاسابايدىڭ الدىنا كەزدىگىن قويىپ، ومىراۋىن اشىپتى دا : – ال، سال!» دەپ ءۇش قايتارا ايتىپتى. مۇندايدى كۇتپەگەن قاسابايدىڭ ويى استان-كەستەن، الەمتاپىرىق. جازىقتى كۇيەۋ بالا ەمەس، ءوزى. جازالانۋعا ءوزى لايىق. شاقانتايدىڭ: «ازاماتتىق باسقا ءىس تۇسكەندە سىنالادى» دەگەنى وسى ەكەن عوي. بۇل مەنىڭ وسالدىعىما سىن بولدى. ازاماتتىق ار-ۇياتىما داق تۇسىرگەن ەكەنمىن. ال قاساباي، ءوزى ىستەگەنىڭدى ءوز موينىڭمەن كوتەر.» وسىنى ءاپ-ساتتە عانا ويلاپ ۇلگەرگەن قاساباي تاس بەينەدەي مەلشيىپ قاتتى دا قالدى. بىرەسە كۇيەۋ بالاعا، بىرەسە الدىندا جاتقان سۋىق ءجۇزدى كەزدىككە قادالدى. كەزدىكتەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ ءجۇزى وتكىر، ىزعارلى ەكەن.
- ال،سالمادىڭ با؟ – دەپ ساڭق ەتتى تورعاي. – وندا مەن سالايىن دەپ، -كەزدىكتى قاسابايعا الا ۇمتىلىپ، سەرمەي بەرگەندە… ۋاقىت ماڭگىگە توقتاپ قالعانداي، جۇرەگى ەڭ سوڭعى رەت سوعىپ، كوكىرەگىندە جانىپ تۇرعان وتى جالت ەتىپ سونەتىندەي. قاسابايدىڭ شەكەسىنەن باقايشىعىنا دەيىن شىمىر ەتە ءتۇستى. سوندا دا كۇيەۋ بالاسىنان جانارىن تايدىرعان جوق. ءمىز باعىپ، تايسالمادى. ول ءولىمدى قورىقپاي قارسى الماقشى ەدى. بويى ءدىر ەتىپ، قولى قوزعالىپ كەتتى دە، الدىندا تۇرعان شىنى-اياققا ءتيىپ، شايى شايقالدى. ۇرەيى ۇشقان بايبىشەسى ۇشىپ تۇرىپ كۇيەۋ بالاسىنىڭ الدىن كەس-كەستەدى. ەنەسى الدىنا ورالعى بولعاندا، تورعايدىڭ قولىنداعى كەزدىك سەرمەلمەي توقتاپ ەدى. ساباسىنا تۇسكەن بايبىشە:
-ءاي، قاساباي، – دەپتى وتكىزە سويلەپ. – اتا-اناعا بالانىڭ ءبارىبىر. كەزەك وسى بالانىكى ەكەن. وسىنداي قوزىنىڭ وتى بار بالاعا، كوڭىلىڭە تات ساقتاپ، سەنى قاي قۇداي اتتى؟ بالالاردىڭ باعىن بايلاپ، جولىن كەسپە، وڭ باتاڭدى بەر؟.
بايلىق پەن داۋلەتىنە ماستانعان قاسابايدىڭ استامشىلىعى مەن كەسىرلىگىن، كۇيەۋ بالاسىنىڭ وجەتتىگى مەن وتكىرلىگى، ەر نامىستىلىعى جەڭىپ، تورعاي ۇلمەكەندى الىپ ماقساتىنا جەتەدى.
( وسى ەكى اڭگىمە تلەۋبەرلين رىزدىقباي اقساقالدان جازىپ الىنعان . ول جازبا-لار م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى.)
شاقانتاي مەن بالاسى
شاقاڭ ءبىر كۇنى اڭنان قايتىپ ، ىنجىقتاۋ ءبىر بالاسىنا:
- مىنا ولجانىڭ تەرىسىن سىپىر ! – دەپ ءۇش تۇلكى ، ەكى ارلان قاسقىردى اتتان اۋدارىپ تاستاعان ەكەن . ءوزى اق ورداعا كىرىپ ، بايبىشەسىنىڭ قولىنان سۋسىن ءىشىپ ، تىنىعىپ ، سىرتقا شىقسا ، بالاسى قوي سويعانداي تۇلكى مەن قاسقىردىڭ باس ، اياعىن كەسىپ ، ءىشىن ىرەپ جاتىر ەكەن . شاقاڭ قاھارىنا ءمىنىپ:
- ءاي ، ءبۇيتىپ كوزگە كۇيىك بولىپ جۇرگەنشە ، كوزىڭدى جويايىن ! – دەپ بالاسىن شاۋىپ تاستاعالى قىلىشىن سۋىرىپتى . سوندا بالاسى :
- اكەتاي – اي ، تىم بولماسا تۇقىم بولمايمىن با ؟ – دەپ ەڭكەيە بەرىپتى باسىن توسىپ .
- قاپ ، مىنا جاماننىڭ ءسوز تاۋىپ كەتكەنى اي ! ، بولماس بولماس ! – دەپ شاقاڭ سوزدەن توسىلعان ەكەن .
كەيىن سول اتامىزدىڭ ايتقانى كەلىپ ، ءوزى ءبىر رۋلى ەلگە باستاۋ بولدى .

شاقانتاي اۋىلدارى
شاقاڭنىڭ ون ءۇش ايەلىنەن ون ءۇش اۋىل باقاناس وزەنىنىڭ بويىندا (كەيىنىرەك ءۋايىس اقىن: «ايبارمەن باقاناستى شاقاڭ باستى» – دەپ جىرلاعان.) ورنالاسقان ەكەن. شاقاڭ تاڭەرتەڭ ەرتە تۇراتىن كورىنەدى. باقاناس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى دوڭگە شىعىپ اۋىلدارىنا قارايدى ەكەن: بوتەن ەشكىم جوق پا ەكەن، ءبىر جاقتا جۇگەن شىلدىرلايدى ما، ات پىسقىردى ما ەكەن دەپ. ءبارى تىپ-تىنىش. الدا-جالدا بەيساۋات جۇرگەن بىرەۋدى بايقاپ قالسا:
- شۇكىر، ءبارى ءبىزدىڭ بالامىز بولادى، – دەپ نارقىزىل اتىنا ءمىنىپ، اۋىلدارىن ارالاۋعا كىرىسەدى ەكەن.

شاقانتاي مەن قالماق باتىرىنىڭ جەكپە-جەككە شىعۋى
«اقتابان – شۇبىرىندى» كەزىندە شاقانتاي قاراكەرەي قابانباي باتىرمەن بىرگە قالماقتارمەن اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا سوعىسقان. سوعىستىڭ ءبىرىنشى كۇنىندە سول كەزدىڭ سالتى بويىنشا ەكى جاقتىڭ باتىرلارى جەكپە-جەككە شىعۋى ءتيىس. قالماقتىڭ باتىرىمەن شاقانتاي جەكپە-جەككە شىققان. قالماقتىڭ باتىرى نايزا، قىلىش، شوقپارمەن شىعادى. شاقانتايعا نايزا قىلىش ال دەسە: – جوق، مەن شوقپارمەن عانا شىعامىن، – دەگەن. ەكى جاقتىڭ اسكەرى قاراپ تۇرادى. ولشەمدى جەردە ەكى باتىر ءبىر-بىرىنە قارسى تۇرادى. شاقاڭ «نارقىزىل» اتىنىڭ ۇستىندە ءوزىنىڭ اتاقتى شوقپارىمەن. سودان، ال باستاڭدار دەپ بەلگى بەرەدى. اتتىڭ باسىن قويا بەرەدى ەكى جاق. قالماق نايزاسىن تىكە ۇستاپ كەۋدەدەن تىرەيىن دەپ شابادى. شاقاڭ ونىڭ نايزاسىن شوقپارمەن سالىپ قالىپ اناداي جەرگە ۇشىرىپ جىبەرەدى. اتتىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، ءبىر-بىرىنە قايتا شابادى. قالماق قىلىشىن سۋىرىپ الىپ ءتونىپ كەلە جاتادى. شاقانتاي تەز جىلدامدىقپەن قالماقتى شوقپارىمەن قالپاقتاي ۇشىرىپ تۇسىرەدى. سودان قاراكەرەي قابانباي مەن شاقانتاي ساربازدارى قالماقتاردى ءۇش كۇن بويى العا جىبەرمەي ۇستاپ تۇرعان ەكەن.

شاقانتاي مەن ەر جانىبەك
بەرداۋلەتۇلى جانىبەك كيەلى باتىر بولعان . ونىڭ كيەسى قوس ءبورى ەكەن . شاقاڭ قالجىڭداپ : – سەن كيەڭدى قاراتاماق كوك نايزاما ايىرباستامايسىڭ با؟ ، – دەگەندە جانىبەك : – بەرداۋلەتتىڭ بالاسىنىڭ سىزگە بەرەرى تاۋسىلمايدى . امالىم نە ؟. ول جاعى جاراتقان ءتاڭىردىڭ ءىسى عوي ،- دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن . شاقانتاي باتىردىڭ كوپ جورىقتارىنىڭ بىرىندە ، جانىبەك باتىرمەن بىرگە بارقىتبەل ( قازىرگى تارباعاتاي ) تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كوكبەكتى وزەنىنىڭ شىعىسىنداعى سەگىزساي سارالا تاۋ باۋرايىندا قالماق شاپقىنشىلارىنىڭ ون سان قولىن وزدەرى كەلگەن شاعانوباعا قۋىپ تاستاعان ەكەن . ەر جانىبەك شاقانتاي باتىردى اعا ساناپ، الدىنان شىقپاعان دەسەدى . ەكەۋى قاتار تۇرعاندا بويلارى سۇڭعاقتانىپ ، كورگەن جۇرت باتىرلىقتىڭ «قوس بارىسى» دەپ اتاعان ەكەن . شاقاڭ جاۋگەرشىلىكتە ەدىل ، جايىق جاققا اتتانعاندا: «جالعىزسىراپ قالعاندايمىن . بىراق ، ءبىز ەل ءۇشىن تۋعان ەر ەمەسپىز بە ؟ ول جاقتان دا ءبىر جانىبەكتى تابارمىن دا دەپ بارىپ : – بىراق ماعان جان جاعىنان دا ، قان جاعىنان دا جانىبەك بىرەۋ – اق» دەپ ، ات شىلبىرىن اسىقپاي بۇرىپ: – قوش ، ارىسىم ، -دەپ ، دەنەسىن تىك ۇستاپتى دەيدى . بىراق قايدا جۇرسە دە جانىبەكتىڭ ساۋلىعىنا الاڭداي بەرىپتى دەيدى ، بىزگە جەتكەن اڭگىمەلەردە .
جالپى، شاقانتاي باتىر حان سارايىنان الىستاۋ ، اۋلاقتاۋ جۇرگەن ەكەن . «ماعان حان سارايىنان قابانبايدىڭ دالاسى جاقىن» دەۋى وسىدان بولسا كەرەك .
شاقاڭ باتىرلىعىمەن بىرگە ، توكپە اقىن ، ءتۇيىندى ءسوزدى شەشەن بولعان دەسەدى . بىردە ول جانىبەككە :
بەرداۋلەتتىڭ بالاسى ، وڭ قولىمنىڭ سالاسى،
قىرلارىمدى شولاتىن قىرعي كوزدىڭ قاراسى .
بىتىك ورمان بيىگى ، بيىك تاۋلار قارلىسى
قاناتتارى تالمايتىن قارشىعانىڭ ءشاۋلىسى ، -
دەپ ، تاقپاقتاعان ەكەن .

كەڭەسجان شالقارۇلىنىڭ قىتايداعى شاقانتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارىنان جيناعان دەرەكتەرىنەن :
1. شاقانتاي بابامىز تۋرالى قىتايداعى ۇرپاقتارىنىڭ توي جيىنداردا ايتىپ جۇرگەن ولەڭدەرىنەن :

1.1 قايراي – قايراي قايراقتىڭ تاتى شىققان،
مالشىدا ۇققان بۇل ءاندى ، باتىردا ۇققان .
مەن باستاماي بۇل تويدى كىم باستايدى
ون جاسىندا بابامنىڭ اتى شىققان .

باتىر بابام باس بولعان ماقال دايىن،
ايتىپ بولماي بۇل ءاندى جاتا المايمىن .
سابەت پەنەن جۇنعوعا تاراتىلعان
ۇرپاقتارى بۇل كۇندە شاقانتايدىڭ .

بۇركىت تە ءجۇر بۇل ءاندى ايتىپ تاۋ- قيادا،
قانات قاعىپ سامعاپ ءبىر قىر – قياعا .
شاقانتايدىڭ ۇرپاعىن بىلمەك بولساڭ
قىرىم مەنەن تيبەت پەن تۋركيادا .

ەبى سوقسا پانالاپ تال ، باعىنا ،
تاعدىر جازعان امال نە حانتاۋىنا .
شاقانتايدىڭ ۇرپاعىن بىلمەك بولساڭ
مۇڭى قالىڭ تاۋ ، مۇحيتتىڭ ار جاعىندا .

1.2 ءۇيى بولعان بابامنىڭ ون ءتورت ءتۇتىن ،
ءتۇتىن سايىن ايەلدەن بولعان كۇتىم .
بولعان ەكەن بەس – بايبىشە ، توعىز – توقال
ءبىر تايپا ەل بولعان ەكەن مۇقىم .

جازى مەنەن بابامنىڭ كۇزى بولعان ،
جۇرگەن جەردىڭ شولەيتى – سىزى بولعان .
بىلمەك بولساڭ بابامنىڭ ۇرپاقتارىن
ەكى ءجۇز ەلۋ – ۇلى مەنەن قىزى بولعان .

تاعدىرىنىڭ تاۋلارداي اۋىرى بار ،
مۇنى تۋعان -تۋىسقان باۋىر ۇعار .
ارعى بەتتىڭ اقسۋداي القابىندا
«شاقانتاي» دەگەن ۇلكەن اۋىلى بار .

1.3 ونەگە عىپ بىزدەرگە ءسوز ارناپتى ،
قارسى الدىنان سوقسا دا ىزعار قاتتى ،
جالپاق جاتقان دالاما جارا سالىپ
جاۋى بولعان قىرىپتى بوز قالماقتى .

جەر بەتىندە قورعاپتى قىزعالداقتى ،
دۇشپانىنىڭ ىشىنە مۇز جالاتتى .
كەڭ ولكەمنىڭ كەگىمەن باتىر بابام
كەلمەسىنە جىبەرگەن بوز قالماقتى .

وسىلايشا ەر شاقانتاي ەلىن قورعاپ ،
باتىرلارمەن باس قوسىپ جەرىن قورعاپ ،
تەنتەكتەردى تۇزەتىپ تەزگە سالىپ ،
تەكتىلەردىڭ ءجۇرىپتى قولىن قولداپ .

2. قازاق حالقىنىڭ قايراۋلى قىلىشىنداي ، ەرتتەۋلى تۇلپارى مەن العىر سۇڭقارىنداي بولعان شاقانتاي باتىردىڭ توكپە جىرلارىنان :

دۋدىعا سىلكىپ قاعايىن ، قولىما ساداق الايىن ،
دۇشپانعا ويران سالايىن . قورامساققا قول سالايىن .
ىرىق بەرمەس جاۋىزدىڭ قاس جاۋىنا ەلىمناڭ
باسىن قاعىپ الايىن . قاسقايىپ قارسى بارايىن .

* * * * *
اققويان اتقا ەر سالىپ ، اققويانىم استىمدا ،
الداسپاندى قولعا الىپ ، اسقار تاۋدىڭ قاسىندا ،
شاشاقتى نايزا سەكىلدى اقسۇڭقار بولىپ ۇشامىن
شاشايىن جىردى تولعانىپ . اق بوران بولىپ قۇشاعىم .

* * * * *
اققويانىم استىمدا ، ەرەكشە جومارت جولىم بار ،
شۇبارتاۋدىڭ شۇبار تاسىنا ەڭكۋلەس جولداس بولىڭدار .
جانىيمىن تۇلپار تۇياعىن قۇتىلماس جاساق جوسا بوپ
جالعاستىرىپ جاسىنعا . قۇدىرەتىم ماعان بولىپ جار .

* * * * *
ەكى قولىم قارىسىپ ، دۇشپانعا شاۋىپ بارامىن
ەبىنىڭ جەلىمەن جارىسىپ ، وعى بولىپ اتقان دالانىڭ
اققويانمەن كەلەمىن قولىمدا شوقپار قورعاسىن
اتا جاۋمەن الىسىپ . قولدايدى مەنى تالابىم

* * * * *
ءوزىمدى قويمان جاسىرىپ ، جوڭعارعا ويران سالايىن
ايتامىن ءسوزدى اسىرىپ . اتقىزىپ تاڭنىڭ ارايىن
جەڭىسىم ءۇشىن الداعى وپات بوپ كەتكەن ەرلەردىڭ
كەلەمىن كەكپەن اسىعىپ . وشتەرىن مىقتاپ الايىن

* * * * *
جۋساندى دالام ، كەڭ دالام ، اندىزداپ سوققان سارى ەبى ،
جولبارىس جورتقان ەن دالام . كورسەتىپ جۇرتقا «بالەمدى»
تاۋداي الىپ بولسام دا ساپىرىپ جەردىڭ قىرتىسىن
تالشىبىقتاي مەن بالاڭ . ساستىردىڭ ابدەن بار ەلدى .

* * * * *
قۇبا بەلدەر بولاتىن ، شۇبار – شۇبار تاۋلارىم ،
قۇس قاناتى تالاتىن ، شورماقتانعان ، شور بولعان .
سارى التىنداي توپىراق ءشولى ارالاس ماڭ دالا
ساپتاماما تولاتىن . ويراتتارعا سور بولعان .

* * * * *
قازاق قازاق بولعالى ، قازاق قازاق بولعالى
قارا ولەڭگە تولعاندى . قالدى ءىزى ، جولدارى
قالىڭ ەلى قان جىلاپ قالماقتان كورىپ زورلىقتى
قالدى ءىزى ، جولدارى . حاس باتىرى تولعاندى .

* * * * *
التى مالتا اس بولىپ ، ايانبادىم مەن داعى ،
جاستانعانىم تاس بولىپ ، ايانبادى ول داعى .
شاشى قاتىن ، ءوزى ەركەك قان جوسا عىپ سىلتەندى
جولىمدى كەستى قاس بولىپ . قارا نايزا قولداعى .
* * * * *
قازاق قازاق بولعالى ، قازاق قازاق بولعالى ،
حاس باتىرسىز بولمادى . قالىڭ ەل بولىپ تولعاندى .
قارسى كەلگەن دۇشپانىن قاسىرەتىم سول عانا
قايمىقپاي ءجۇرىپ وڭدادى . قانى تامعان جولدارى…
* * * * *
جاعالتاي دەگەن قۇس بولار ، بۇلبۇلدارعا بارمايتىن ،
جاعالاپ ۇشقان جازىقتى . بوزتورعايدى المايتىن ،
بۇلدىرىقتى بوكتەرىپ جاعالاپ ءجۇرىپ جازىقتى
ءبۇرىپ ءبىر جەگەن ازىقتى . جاز بويى ۇشىپ سامعايتىن .

* * * * *
توبىلدى كورسەم تولقيمىن ، بيدايىعىم قولىمدا ،
تورعايدى كورسەم شالقيمىن . بيپازداپ ۇستاپ قولىما ،
كولدەرىندەي كوسىلىپ قاراشا قازدى ىزدەيمىن
كوك ۇيرەكتەي قالقيمىن . قارايلاپ وڭ مەن سولىما .
* * * * *
بيدايىق دەگەن سۇلۋ قۇس ، ساقتانىپ كوزىن تۇرادى
سالعانىڭدى الار تىنىمسىز . سياقتانىپ سۇلۋ قىز….

* * * * *
ۇرپاعىم مەنىڭ كوپ بولار ، ۇرپاعىم مەنىڭ تاس بولار ،
ورتەڭگە تۇسەر وت بولار . وپىرىلمايتىن جاس بولار .
ورعىپ باسقان ىزىندە وسقىرىپ جۇرگەن دۇشپانى
ور اۋىز قۇمداي ءشوپ قالار . ءورىسىن بەرىپ جاسقانار .
* * * * *
ۇرپاعىم مەنىڭ از بولماس ، ۇرپاعىم مەنىڭ ، ۇرپاعىم ،
اققۋ بولىپ ، قاز بولماس . قارا قۇس بولماس ، قۇر قالىڭ .
ىزعارلى قىسىن ۇركىتپەي اتىراتۇعىن ەركىمەن
قاناتى جاسىل جاز بولماس . اق يىق بولار قىر تاڭىن !

3. شاقانتاي باتىردىڭ عاقليا سوزدەرى

« دالادان ارتىق داڭق جوق ، اللادان ارتىق انىق جوق .
قۇدايدان ارتىق يەم جوق ، قۇراننان ارتىق كيەم جوق .
قۇران شىن ، پايعامبار حاق !
زالىم ادام زارىن ىشىنە بۇگەدى . زارلىنىڭ داۋىسى مۇڭدى .
دالانىڭ كوركى مال . جومارتتىڭ جولى بولعىش .
ولەرمىن ، كىم ەكەنىمدى ولگەن سوڭ كورەرسىڭ .
جوعالعان پىشاقتىڭ ءبارى التىن ەمەس .
ەسەك تە ەرلىك جاسايدى ، ەرلىگى ەلگە بىلىنبەيدى .
وتىرىك ءتۇبى قورلىق .
دولى قاتىن اشۋشاڭ ، دولىلىقپەن ورتان جىلىكتى سىندىرار .
جامان قاتىن بايىمەن جاز بويى ۇرسىسادى .
عۇمىر جىگىتتىكتەن باستالىپ ، قارتتىقپەن اياقتالادى .
الىستاسا اعايىن ، جىلقىداي كىسىنەسەدى .
جاقىندا جۇرسە اعايىن ، جامان يتتەي تىستەسەدى .
جەرىن ساتقاندى – جەتى اتاسى قارعايدى .
ەلىن ساتقاندى – ون ەكى اتاسى قارعايدى .
ماقساتىم باي بولۋ ەمەس ، ەل – جۇرتىما ساي بولۋ .
اقىلدىعا اقىل قوس ، اقىلسىزعا تاباق توس .
سەلەبەڭدى تاستاما ، سەسكەنگەندە – سەرىگىڭ .
سىلەۋسىن ءىسىنىن ءىن تۇبىنە تاستامايدى .
بارلىتاۋدا بارتال بولىپ كوش . زياتتى جىگىت – ۇياتتى جىگىت .
شۇنگىلىڭ بولماي ، شىرقىڭ كەتەر .
باقاناس – باقىت . شۇبارتاۋ – شۇرات . ايدىنكول – سۋات .
تۇلىكتىڭ تورەسى – تۇيە ، جەلىنىڭ سەرەسى – بيە .
باتىردىڭ باقىتى – ەلىندە ، اقىننىڭ باقىتى – جەرىندە .
اتا ، انا باقىتى – بالا ، دانانىڭ باقىتى- دارا .
قارا جەر – ىرىس ، حالىققا – تىنىس .
بايىڭ سويلەسە باسقاق بول ، بالاڭ سويلەسە اسقاق بول .
قاتىن اشۋلانسا قازان قايناتادى . شايپاۋ قاتىن شاي تاسىتادى.
جاۋىڭا قاتتى بول ، قاشقانىڭدا اتتى بول .
قادىرلەسىپ سىيلاسقان قانتتان دا ءتاتتى .
جاقسى انا جالپاق جۇرتتىڭ اناسى ، وت باسىنىڭ داناسى .
ەر – وت باسىنىڭ يەسى ، ايەل – وت باسىنىڭ كيەسى .
ءسوز اتاسى – قارا بي ، سۋ اتاسى – سۇلەيمەن .
ءسوز توركىنى – قازاعىم . كۇي توركىنى – قازاعىم .
سۋ تۇنىعى – باستاۋىم ، ءشول سۇلۋى – باستاۋىم .
جەر سۇلۋى – باستاۋىم ، ەل شىرىنى – باستاۋىم .
تامشىدان وسە – كول بولار ، تام ۇيدەن وسە – ەل بولار .
كوزدەن تايسا كوڭىلدەن تاسا . حاس باتىردىڭ ارمانى قارا ورمانداي
قىزعىشتىڭ ءۇنى كولىندە ، قىزدىڭ ءۇنى ەلىندە .
ەكى ايعىر ءبىر ۇيىردە جاراسپايدى . جولبارىستىڭ تەگى مىسىق .
ءپىلدىڭ زارەسىن بيتتەي تىشقان الار .
سامۇرىقتان باق تايسا ، ساۋىسقان بي بولادى .
سامۇرىق سارالا قازعا توياتتاماس .
سارىارقادا سامۇرىق جوق ، ساۋىسقان كوپ .
قۇمدا تۋعان تىشقان ، قۇلانعا ايبات شەگەدى .
دالادا ءبورى ۇلىسا ، داراققا يت ساريدى .
بيدايدى بىلمەگەن ، بيدايىققا كوز تىگەر .
بيدايىقتاي قۇس بولماس ، بيدايداي اس بولماس .
وشىككەن يت ءىزىن تالايدى . قاسقىردى كورسە ، قالتىرايدى جامان يت .
كوز تويسا دا ، كوڭىل تويمايدى .
بورانداي سوققان بوز قالماق ، بوز كەمىك بولىپ جوعالار .
قاھارعا مىنگەن باتىرلار ، قايمىقپاستان سوعا الار .
توزعان قورامساققا ، جەبە توقتاماس .
قوزىقانىڭ مىنەزى قوزىداي بولماس .
تاۋتاننىڭ مەكەنى بيىك تاۋ ، كيەلى جەردە كيىك قاۋ .
جەردەگى ءىنىسىڭدى كوكتەگى ءىلبىسىن ىلەر . قونايسىز قۇندىز بولماس .
بورباستى جەردە بورىق بولماس . بورىقتى جەردە قۇراق بولماس .
شاباقتىڭ باسىنا باق قونسا ، شاعالا كەلىپ سالەم بەرەدى .
قىلىش ءتىستى جولبارىس ، قيسىنىن تابار جولدا الىس .
قاسقىردىڭ تەكتىلىگى – قايتپايتىن بەتتىلىگى .
تاۋىڭ باردا – تاۋتانىڭ بار ، جاۋىڭ باردا – جانجال سال» !
4. كەڭەسجان شالقارۇلىنىڭ «شاقانتاي باتىر» اتتى تاريحي داستانى
(قازاق حالقىنىڭ باتىرلارى از ەمەس . سولاردىڭ ءبىرى شاقانتاي باتىر . جاۋگەرشىلىك زاماندا حالقىنا قامقور ، قوتانىنا قورمال بولعاندىعى انىق . ءارى جاۋ – جۇرەك باتىر، ءارى جالىندى اقىننىڭ ەپوستىق ۇلگىدە ەل ىشىنە تارالىپ كەتكەن جىر – تولعاۋلارى كوپ . (« جاستابان شەجىرەسى» )

شاقانتاي باتىر

قاتال عاسىر ، قاتال زامان ،
قاتال زاڭ ، قاتال زاڭ ،
قازاق جەرى ماتالعان . ولمەكشىدەي ماتاعان .
تارباعاتاي ول كەزدە وسى كۇنگى قاراقول
«بارقىتبەل» بولىپ اتالعان . «كولدەنەڭسۋ» اتالعان .

ويلارى بار كوپتەگەن ، اتتارى بار باپتاعان ،
كوڭىلى بار كوكتەگەن . زۇلىمدىقتى جاقتاعان .
ول كۇندەردىڭ كوزىنەن ، قازاعىما قاسىرەت ،
قاراڭعىلىق كەتپەگەن . قالماق بولىپ قاپتاعان .

قايمىقپاعان قاھاردان ، بولعانىمەن دالا كەڭ ،
قازاق حالقى كاھارمان . تارتىلعان كۇي زار ەكەن .
ارنالى وزەن سول كەزدەن ، قودار قازعان «شىڭىراۋ» ،
اي ، تاڭسىق بوپ اتالعان . سول زاماندا- اق بار ەكەن .

بۇل ولكەدە مول ەكەن ، قاتپارىنا كوپ ويدىڭ ،
قازاقشا اتاۋ تولى ەكەن . قالام تەربەپ بەرەيىن .
ەمىل مەنەن ارقالدى ، مايلى ، ءجايىر سول كەزدەن ،
دەگەن اتاۋ جوق ەكەن . جايلاۋى ەكەن كەرەيدىڭ .

وڭشەڭ نويان بىلىكتى ، شەكارا جوق ، كەدەن جوق ،
جايلار جەردى ءبىلىپتى . سوندىقتان دا ەلەڭ جوق .
كەزى كەلگەن مەزگىلدە ، جايىلعان مال مايلانعان،
كوشىپ – قونىپ ءجۇرىپتى . بەتەگەسى بەلدەن كوپ .

اسپانىندا اسقاق ءان ، قالامپىر بوپ اتانعان
اسقارىنان اسقان ءان . قازتابانى ماتالعان
قامىس ءتۇپتى بيدايىق ، جىل ون ەكى اي ماۋسىمى
قامشى ءورىم باستانعان . شىبىنسىز جاز اتالعان

مايلى ، ءجايىر ەلى باي ، قورا – قورا قوي ايداپ،
ءمارمار تاستى ەلى باي . تابىن تابىن مال ايداپ ،
ءشوبى شۇيگىن ماساتى ، ءتورت تۇلىككە كەنەلدى
قاز ۇيرەكتى كولى باي . بايىرعى وسى باي ايماق .

تۇرلەنتىپ ءتورت – تۇلىكتى ، بولماي ، قورقىپ ۇرىككەنى ،
تۇلپار قىلىپ كولىكتى . جولاتپايتىن سىرت ەلدى.
وسى وڭىردە «جاستابان» ، ايۋ العان ون جاستا ،
ەلى كوشىپ ءجۇرىپتى . شاقاڭ سونداي مىقتى ەدى .

تالاي تويدى تويلاپتى ، مۇنداي قازاق بالاسىن ،
شەشىپ ءىستى تولعاقتى . دارىپتەيدى بار اقىن .
قازان تاستى لاقتىرىپ ، ءيىر بىتكەن ەمەننىڭ ،
قاقپاقىل عىپ ويناپتى . بۇتاعىن جۇلىپ الاتىن .

جاسىل جايلاۋ جايلاعان ، ونى اعا ، باۋىرى ،
مىڭعىرتىپ مال ايداعان . ماقتان ەتكەن اۋىلى .
اسىل تۋعان ارىستىڭ ، باعا جەتپەس باتىرىن ،
اتى اڭىزعا اينالعان . باق سانايتىن ءداۋىرى .

اينالاسىن كۇيتتەيتىن ، توپقا كەلسە باتىل – دى،
ەشكىمنەن كومەك كۇتپەيتىن . تويعا كەلسە اقىن – دى .
بەستى اساۋدى قۇرىقتاپ ، «كۇش يەسى» دەپتى جۇرت،
بۇزاۋدايىن بۇكتەيتىن . جاستابان تەكتى باتىردى .

* * * * *
…كۇن تۋىپ ءبىر دە قاۋىپتى ، الاتاۋ مەن ارقاعا ،
كۇڭىرەنىپ قازاق اۋىپتى . جان ۇشىرىپ جار سالا.
حورگۋزدى جايلاپ جاتاتىن ، ات شاپتىردى باي ەلى ،
قىرعىزدار ونى شاۋىپتى . ازاپتى كورىپ قانشاما .

بۇل حاباردى ەستىپ شاقانتاي ، كۇدىكسىز كۇندى باتىردى ،
كاھارعا ءمىندى جاتا الماي ، تاعاتسىز تاڭدى اتىردى ،
سالەمىن ايتتى جاۋشىدان ، اتانتاي دەگەن ول داعى ،
«قالماسىن» دەپ اتانتاي . جاستابان جاقتىڭ باتىرى .

بەس قارۋ بايلاپ بەلىنە ، جامىلىپ شاڭ ،ۇلت جولى،
حورگۋز تاۋداي جەرىنە . ۇقسادى ءمىردىڭ وعىنا
تارتىنباي تارتتى جاس باتىر ، تىپ -تيپىل عىپ تاستاۋعا ،
ورتاق بوپ ەلدىڭ شەرىنە . ءتيىستى جاۋدىڭ توبىنا .

استىنداعى بارانكوك ، تاڭعالتىپ ساي مەن سالانى ،
شاپقان سايىن ەلەۋرەپ ، جالت قاراتىپ دالانى
قۋعانىن الدان قۇتقارماي ، قۇس بولىپ تۇلپار قۇبىلدى ،
قۇلاعى كەتتى ەلەڭدەپ . قۋرىلدى جەردىڭ تانابى .

س ا ي ى س
سايران ساپ ، ساپ تۇزەگەم ەنەسەيدەن ،
ويران ساپ ، ولجا العام ەلەس – ويمەن ،
الاتاۋ القابىنان اۋىل قۇرىپ ،
اۋلىڭا قاراي ەندى ەنتەلەنەم .

مىڭعىرتقان ءتورت – تۇلىگىڭ سيىڭ بولار ،
قىرعىزعا قول – قۋسىرساڭ كۇيىڭ وڭار .
قىزىڭ – كۇڭ ، ۇلىڭ – قۇل بوپ ، سوناۋ جاتقان ،
ايماعىڭ الاقانىم جيىپ الار .

باسىڭدى ءىي ! بەرىل ماعان ! بالا ەكەنسىڭ !
بوتاداي بولعانمەنەن نار ەكەنسىڭ
جوعالتپا ەرتەڭىڭدى تىم ەرتەرەك ،
قايعىرتپا كوڭىلدەرىن انا ، اكەڭنىڭ .

باتىلداۋ كورىپ تۇرمىن تۇرىسىڭدى ،
دەمە وعان ، مەندەي تاجال قىرى سىندى .
تۇياعى تۇلپارىمنىڭ تاستى ويعان ،
بەكەرگە قاندامايىن قىلىشىمدى .

وسىلاي قىرعىز باتىر باتىلداندى ،
سايىسقا دايىندالىپ اقىردى ءارى .
سابىردىڭ ساباسىندا سالماقتانعان ،
ءسوز الىپ ، شاقاڭ باتىر اقىل سالدى :

-ۇقساپ ۇشقان لاشىنعا ، جۇمىر بولات قالقاندى – اپ ،
اققويان اتىم استىمدا . جاۋدىڭ توبىن تالقانداپ ،
بەرەنكوكتى ەرۋ – اپ ، بەرەنكوكپەن جورتامىن
اسقاردان تالاي استىمدا . اققوياندى ارقانعا – اپ .

باران ، باران ، باراننان ، باران ، باران ، باراننان ،
قيانعا شاۋىپ بارا العان . قيانعا شاۋىپ بارا العان .
اققويان مەن بەرەنكوك ، ۇشقان قۇستاي ەكپىنى ،
اسىل تەكتەن جارالعان . قازان ات بوپ جارالعان .

قايتپاس – قايسار ، بولاتىم تەگىمىز ءبىر ەجەلدەن ،
ەگىز -ەمەن قوناتىن . قىرعىز ، قازاق بولعانمەن
مەن جاس قىران بولعاندا ، قولىڭدى تارت كەزەنگەن ،
قوس تۇلپار ، ەكى قاناتىم . بولا قويماس ول دامەڭ…

- دەگەندە كوك نايزاسىن كوككە سەرمەپ ،
بولماستان شىقتى قىرعىز «جەكپە – جەك» دەپ .
ءوتىنىپ باس باتىردان ، جولىن الىپ ،
ۇمتىلىپ شاقاڭ ءتيىستى ەكپىندەپ كەپ .

بۇل ەكەۋ جولبارىس پا ، ارىستان با ؟
الا -الماي جاتتى ءوزارا الىسقاندا .
ور بولىپ جاتتى ءىزى اتتارىنىڭ ،
اياۋسىز ءبىرىن – ءبىرى شابىسقاندا .
«حورگۋز» دەپ ۇمتىلعاندا قارسىلاسى ،
سۇبەدەن سۇڭگى ءتيىپ قانسىرادى .
ايرىلىپ قولىنداعى قارۋىنان ،
اتىنان قۇلاپ ءتۇسىپ سامتىرادى .

ايتاۋىر – قىرعىزدارعا باتىر بولعان،
ايقاستا قىر ەلىنە باتىل بولعان ،
ازىنا باۋىرىنداعى جان تالاستا ،
جىعىلىپ بوز تەرەكتەي ،جاتىر سولعان .

«بۇعى»لاپ ، ايقايلادى ، ۇراندادى ،
ايتاۋىر سول جاتقاننان تۇرا المادى .
اڭىز بوپ قالدى ارتىندا ەكى ەلدىڭ ،
مىناداي بولماسىن دەپ ۇلاندارى .

«ارۋاق»تاپ ايقايلادى قازاق جاعى ،
لاپ قويىپ قاشقان جاۋدى قۋىپ سالدى .
حورگۋزدى قونىسىنا دەيىن قۋىپ ،
تاڭداعان اۋىلدارىن الىپ قالدى .

بۇلاقتار بىرىكسە كول بولاتىنىن ،
ءتۇيىنىن ءتۇسىندى ەندى مول اقىلدىڭ .
ۇقتى ولار ءۇش رۋعا بولىنسەك تە ،
جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولاتىنىن …

داۋىلدان كەيىن
قول جەتىپ بەيبىت كۇننىڭ جازىنا دا ،
تويلاندى جەڭىس كۇنى ازىنادا .
ات شاۋىپ ، بالۋان سالىپ قىزىقتادى ،
ءوزارا تولىپ الۋان بازىناعا .

بەرەنكوك دارا كەلدى الاماننان،
تاڭ قالدى شابىسىنا قاراعان جان .
جۇيىرىك قىلقۇيرىقتا ازبانقارا ،
مىڭ اتتان ەكىنشى بوپ سارالانعان …

«قاباقتى ، قارا تورى ، ۇزىن بويلى ،
كىرپىكتى ، كىسىلىكتى ، تەرەڭ ويلى .
يىقتى ، ەڭگەزەردەي ، قارا تورى ،
ەشكىمگە ۇقساماعان دارا ءوڭدى» .
سوقپاعىن كەلەشەكتىڭ ول ۇعىنعان ،
ۇستازى ۇلگى تۇتار «دالا جولى» .

بوتاداي كوزدەرىندە لاۋلاعان وت ،
قاناتتى سوزدەرىنىڭ سالماعى كوپ .
جۇزىندە ۋىلجىعان باتىلدىق بار ،
تۇراتىن تاستۇلەكتەي تاۋعا تىلەپ .

وسىنداي شاقانتايدىڭ كەلبەتىمەن ،
قارت باتىر ويلى جۇزبەن تەربەتىلگەن .
اتى كىم ؟. اتاسى كىم ؟. كوز تىككەندى
كىم مۇنى ەڭگەزەردەي ەرجەتكىزگەن ؟

شاقىردى شاقانتايدى «باتىر قانداي…»،
قوناق ەتىپ قۇرمەتىن جاسىرا الماي .
تانىستى ءجون سۇراسىپ ءبىر بىرىمەن ،
اتا -تەك اڭگىمەدەن باسىن الماي .

- ارعى اتام جاستاباننان تارالادى ،
بەگىمبەت ، بەكنازار بوپ بالالارى .
بايجىگىت دەگەنىمىز ونەر قۋعان ،
ءپىرى بوپ دومبىرانىڭ سانالادى .
وزەن مەن بۇلاقتاردىڭ اققاندارىن ،
اسپاندا قۇستىڭ قانات قاققاندارىن ،
عاجايىپ شەبەرلىكپەن كۇي عىپ شەرتكەن ،
دالام دا بايتاقتانىپ جاتقان دارىن .

دەپ كەلىپ ، تۋعان جەرىن ، جۇرگەن جەرىن ،
بايانداپ ايتتى باتىر بىلگەندەرىن .
جاۋشىدان ەستىگەندە «جاۋ شاپتى» دەپ
بۋعانىن ايتتى تاعى بىردەن بەلىن …

- يلاندىم بويىڭداعى كۇش كەنىنە ،
كۇمانسىز تولدى تولىق كۇش سەنىمگە .
ۇلىقسات سۇراپ مەنەن ، ايتاۋىرمەن
تاڭداندىم جەكپە – جەككە تۇسكەنىڭە .

ايتۋلى باتىر بولعان ايتاۋىر دا ،
مەرت قىلىپ كەتە مە دەپ بىلمەي تۇردىم .
قازاقتىڭ كوپ باتىرىن نايزاعا ىلگەن ،
اتاقتى ول … ارپالىستىڭ ايعاعى ەم .

وسىلاي قاۋىپتەنىپ تۇرعانىمدا ،
قايىرىلىپ ، قاتۋلانىپ ۇرعانىڭدا .
كورسەتىپ باتپاندىعىن قايراتىڭنىڭ ،
ۇشىردىڭ ۇرىمتال عىپ ۇرعانىڭدا .

يلاندىم اسىپ – تاسقان كۇش كەنىنە ،
كۇمانسىز تولدى تولىق ءىش سەنىمگە .
ۇعىندىم سوندا عانا ءوز وزىڭە ،
كوكجالداي تاۋەكەلگە تۇسكەنىڭە .

ويىمنان ويىپ الىپ ، مەڭدەي بەردىڭ
تىلەيمىن كوبەيۋىن سەندەي ەردىڭ ،
شىنقوجا دەگەن جىگىت كورىنبەيدى ،
شىعاتىن بيىكتىگىنە كونبەي ءوردىڭ .

ءبىر جەردە وقىس بولىپ قالدى ما ەكەن ،
الدە ونى جاۋلار بايلاپ الدى ما ەكەن ؟
وزىڭدەي جاس باتىردىڭ ءبىرى ول دا ،
جاستايتىن جەرگە اپارىپ جاۋدى بەكەم …

ەلاسىل وسىنى ايتىپ ، ويلاندى دا ،
توي قوستى قۋانىشتى تويعا مىنا .
جاڭىلداي قارىنداسىن شاقانتايعا
بەردى دە ، دۋمانداتتى ويعا – قىرعا .

توعىزدان جاساۋ جاساپ اتتاندىردى ،
جاڭعىرتىپ ، جاساندىرىپ جاتقان قىردى .
ەلىنە – امان ەسەن جەتۋىنە ،
تىلەك قىپ جاڭا وتاۋدى ساقتاندىردى .

جاڭا كوش ، جاسامىس كوش بايسال بولسىن ،
باقىتى بازارلى بوپ جايساڭ بولسىن .
باعىنا بولاشاقتىڭ بالىن ارناپ ،
باستادى بارلىتاۋعا بارتال كوشىن .

كوش جولىندا

…سوزدەرى سامال ەمەس تىكەن بولدى ،
بۇل كوشتىڭ يەسىن سۇراپ دىكەڭدەدى .
قورشاعان قاراقشىلار : – بەرىلمەسەڭ
شەتىڭنەن بىت شىت قىلىپ تۇتەم ، دەدى .

- بولعانمەن جەرى سۇلۋ ، تاۋلارى كوپ ،
قازاقتىڭ سەندەرسىز اق جاۋلارى كوپ
قويايىق ، ءوزارا ءبىز جاۋلاسپايىق ،
ايتامىن ، مەن ويىمدى ساۋعا تىلەپ .

دەدى دە ، كوزبەن شولىپ الىس قىردى ،
شاقانتاي قالىڭدىعىن تانىستىردى .
- مىنا كوش ازىنادان قادام العان ،
جاساۋى ەدى ، -دەپ كەلىپ ، قالىس تۇردى .

سول – اق ەكەن قاپتادى قاراقشىلار ،
جاق پەنەن شوقپار العان جاراقتىلار
ويلارى سۇلۋدى الىپ ، ولجا ءبولىپ ،
كەتپەكشى بۇل ارادان تاراپ بۇلار .

«ساۋعا» دەپ ، توستى الدان باتىر بارىپ ،
كۇش كەرنەپ ونەبويىن باتىلدانىپ .
بىرەۋى سالىپ ءوتتى وسى كەزدە ،
تەڭسەلدى تۇسۋگە اتتان جاقىن قالىپ .

كوسىلتىپ سودان كەيىن بەرەنكوكتى ،
شەتىنەن ۇرىپ تاستاپ سەرەڭدەتتى .
سۇراعان جەكپە – جەكتى جالپاق جاۋىرىن ،
جاۋباساردى ەرەكشە ءبىر ەلەڭدەتتى .

دەنەلى ، تىعىرشىقتاي، جاۋىرىندى ،
قاسقايىپ قارسى الاتىن داۋىلىڭدى
ات جاقتى ، اقسارىلاۋ كەلبەتىندە ،
ىزعار بار ىقتىرارداي قاۋىمىڭدى .

شاقانتاي ، بارلاپ الىپ اعىپ ءوتتى ،
ال اناۋ قالقانمەنەن قاعىپ ءوتتى .
سول ساتتە بايقاپ قالدى سوعىسۋعا ،
ءتاپ – ءتاۋىر بار ەكەنىن قابىلەتى .

قالقاندى قاعىپ ءوتىپ جاسقادى دا ،
لاقتىرىپ كوك نايزاسىن تاستادى دا
اتىنان جۇلىپ الدى ەر شاقانتاي ،
كوزدى اشىپ جۇمعانداي قاس قاعىمدا .

- سەن كىمسىڭ؟- قايدان ءجۇرسىڭ تورۋىلداپ ،
كولدەنەڭ كوشكەن ەلدىڭ كولىگىن اپ ،
زاماندا جورتۋىلشى پايدا ەمەس ،
بورشالاپ ولتىرۋگە قيماي تۇرمىن .

قازاقتىڭ باتىر ۇلىن سىيلايتىنىم ،
ىنجىقتىق دۇنيەدە قينايتىن مۇڭ ،
بويىڭدا قايرات كۇشىڭ بولعاندىقتان
بورشالاپ ولتىرۋگە قيماي تۇرمىن .

- شىنىمدى ەندى ايتايىن بوسات مەنى ،
مەكەنىم بارقىتبەلدە قوسات كولى .
جايىردا الشاڭ بايدىڭ كوپ جىلقىسىن ،
ءتيىپ – اپ كەلە جاتقان بەتىم ەدى .

جۋساعان سوناۋ جاسىل ويكولدەگى ،
جۇگىرىپ قىردى ورلەدى ، ويدى ورلەدى .
ءۇيىرىن بەس ايعىردىڭ بىرىكتىرىپ ،
كوك ايعىر ءتىپتى بىزگە بوي بەرمەدى…

ول قالدى اناۋ جاقتا ، انا بەتتە ،
ءۇيىرى تولعان وڭشەڭ قارا – كوككە
دەدى دە كەكتەنە ءبىر دەمىن الىپ ،
كۇرسىندى وسىناۋ ءبىر بولا دەرتكە .

شاپقانىن حورگۋزدىقتىڭ ازىناعا ،
جەتكەنىن جەڭىس كۇننىڭ جازىنا دا
ايتا كەپ ، شىنقوجانى ەلاسىلدىڭ ،
كۇتكەنىن اينالدىردى بازىناعا .

- الدىڭدا كورەتۇعىن بار قىزىعىڭ ،
بويىڭدا سۋىمايتىن جان قىزۋىڭ
تيىسپەيىن … شاقانتاي مەنىڭ اتىم ،
سەن ايتقان الشاڭ بايدىڭ جالعىزىمىن .

- دەگەندە جالت قارادى شوشىنعانداي ،
اۋزىنا ءسوزى تۇسپەي توسىلعانداي .
سول كەزدە … شىنقوجانىڭ ماڭدايىنان ،
سۇپ – سۋىق تەردىڭ شىعىپ جوسىلعانى – اي …

بارقىتبەل باۋرايىندا

بۇگىنگى تارباعاتاي ول كەزدەردە ،
اتالعان بارقىتبەل بوپ كورگەن كوزگە .
تاۋىنان شىعىستاعى شاعانوبا ،
باستالىپ ، يەك ارتقان اياكوزگە .

دەربىلجىن ، شاۋەشەكتى باۋىرىنا الىپ ،
ويناتىپ زامانادان ساۋىرىنا ات
مىزعىماي جاتىر ءالى تاۋ الىبى ،
كەتكەندە تالاي جەردىڭ تاۋى قۇلاپ .

بۇلتتاي كۇن ۇيىرىلگەن اسپانىندا ،
بۇركىتتەي ۇيالاعان ءان ، اسقارىنا .
قازاقتىڭ تاريحى بار تاۋسىلمايتىن ،
عاسىردان ءسىڭىپ قالعان تاستارىندا .

يت مۇرنىن سۇعا المايتىن قالىڭدىعى ،
بولىپتى سامساپ وسكەن سامىرسىنى .
باستالىپ ەتەگىنەن شىڭدارىنا ،
كوز تارتىپ كوسىلىپتى قالىڭ نۋى .
ەجەلدەن ءانى اسقاق ، جىرى مىقتى ،
ول قازاق تاعدىرى عوي ۇعىنىقتى .
سول ەلگە جايلى جايلاۋ سامىرسىندى ،
قارا كوك بارقىتتايىن قۇبىلىپتى .

كەزىندە قۇس سىناعان ، ات سىناعان ،
كوپ بولعان حالقىمىزدا جاقسى ادام .
بولاشاق ۇرپاقتارعا سارقىت بول دەپ ،
اتاعان سولار ەدى «بارقىتبەل» دەپ .

ون ويلاپ ، ءجۇز تولعانىپ ءتۇيىن – تۇيگەن ،
سول ەلدىڭ ايباتتانعان باتىلى بار .
قورمالى ، قورعانى بوپ قورعايتىعۇن ،
قۋاتتى قۇداي بەرگەن باتىرى بار .

ءبىرى سول باتىرلاردىڭ شاقانتايىم ،
تولعانىپ ، تەبىرەنەم ساعان ءدايىم .
قارۋىڭا ساپ بولعانعا ماقتانادى ،
شومىلعان اي نۇرىنا اپپاق قايىن .
* * * *
… قازاقتىڭ قانىن توگىپ ، مالىن الماق،
قاپتادى قوبىق جاقتان قالىڭ قالماق .
بەلبۇلاق جازىعىنا حان سارايىن ،
تۇرعىزدى شۇرشىتتەردىڭ جانىن جالداپ .

قاپتادى سارىارقاعا سامساپ قولى ،
ۇلعايتتى بارعان سايىن قان سوقتانى .
«اقتابان شۇبىرىندى ، القاكول سۇلاما» بوپ ،
جەتە الماي ارمانىنا جان توقتادى .

قازاقتىڭ شىقتى سوندا باتىرلارى ،
قاق بولىپ ات تەرىمەن تاقىمدارى .
ەلىنە «قايىڭ ساۋعان» ، «ازات» بول دەپ ،
تولعانىپ شىقتى كۇيشى ، اقىندارى .

شاقانتاي سول باتىرلار ءبىرى ەدى ،
كەلسە دە قاي ىسكە دە ، ءىرى ەدى .
وتاۋعا ون ۇشىندە يە بولعان ،
الشاڭداي اقىلگەي قارتۇلى ەدى .
الشاڭنان جالعىز ەدى ۇلى بابام ،
ۇيالاعان جۇرەگىنە جىلى ارمان .
ول كەزدە ەل جۇگىنە ەر بوپ تۋعان ،
بۇل كۇندە اقىنداردىڭ جىرى بولعان .

قالماقتار بۋرا تاۋدان ءوتتى دەگەن ،
ەلىنە جاستاباننىڭ جەتتى دەگەن .
باتىرعا دەر كەزىندە ايتىپ كەلدى ،
شولعىنشى مۇراتايقىن كوپتى كورگەن .

قول جيناپ ، جاۋىن توسىپ كەسكەستەدى ،
تاريحتان بۇل ەرلىگى وشپەس تەگى .
توبىنا تورعاۋىتتىڭ تولعاۋلى وقتاي ،
باتىردى تەز جەتكىزدى وشتەسكەنى .

ادىنان قارسى شىقتى زور دابىرمەن ،
قازان باس ، ۇزىن قارا جورعا مىنگەن .
قاندارى قاس ارقانىڭ قازاعىنا ،
قالماقتىڭ باتىرى ول «چوورعا» دەگەن .

قاپساعاي ، قارا تورى ، كەڭ يىقتى
الگىگە جاستاباننىڭ ەرى شىقتى ،
اتانعان ون ۇشىندە «حاس باتىر» بوپ ،
ەرلىكتى شاقانتايدان ەلى كۇتتى .

الاڭعا جەكپە – جەككە ءتۇستى كەلىپ ،
كورىندى ەكەۋى دە سۇستى بولىپ .
تاڭ قالدى ساپتا تۇرعان قالىڭ سارباز ،
سايىستان باتپانداعان كۇشتى كورىپ .

سىلتەدى ەكەۋى دە نايزالارىن ،
اسىرىپ ءبىر بىرىنەن ايلالارىن ،
ايقاسقان ايتاۋىرمەن كەزدەن باستاپ
شاقانتاي مۇنداي مايدان جايعا ءمالىم .

شور – شور بوپ قولدارىندا شوقپارلارى ،
سىلتەنىپ ءبىر ساتكە دە توقتامادى .
چوورعانىڭ شوقپارىنان دامەلەندى ،
شوشايعان كوك تىماقتى كوپ قالماعى .

چوورعانىڭ ءبىلدى مىقتى ، بەكەمدىگىن ،
بەل بەرمەس بەلدەسكەندە ەكەندىگىن ،
ءوز اتىن ۇران قىلىپ بار داۋسىمەن ،
شاقانتاي شىمىرقانىپ كوتەردى ءۇن .

ىرعاسىپ ، سايىس سالىپ تۇرعان كەزدە ،
تاستاقتا ات تىزەدەن كىرگەن جەردە ،
نايزادان ەكەۋى دە ايىرىلدى ،
بۇلعاپ كەپ ءبىرىن – ءبىرى ىلگەن كەزدە .

قالدى ەندى قالقان مەنەن الداسپانى ،
كۇشەيىپ اجالمەنەن ارباسقانى .
«شاقانتاي ، شاقانتاي» دەپ سالعان ۇران ،
ولكەنىڭ تاۋ، تاسىنان جالعاستى ءارى .

جۇلدىزداي اققويانى بولا قالدى ،
جۋسانداي كورمەي قالىڭ دولانانى .
كوتەرىپ الداسپانىن سىلتەگەندە ،
قالماقتىڭ باسى جەرگە دومالادى …

باسىندا تۇرعان جاۋلار ەلەمەي كوپ ،
باعىندى باسى الىنعان دەنەدەي بوپ ،
قالماقتار قولعا ءتۇستى توبىمەنەن
ارقانىڭ دالاسىنداي تەلەگەي كوپ .

سولاردى باتىر بارىپ ارالادى ،
ءبىر سۇلۋ سياقتاندى دالا ءانى .
سونى الىپ نەكە قيدى ، سول انادان ،
… «دورىنجاپ» دەگەن اتا تارالادى .

تولاعاي ، كوكپەكتى مەن اياكوزدە ،
شاقانتاي ەرلىكتەرىن سومداي بىلگەن .
جايلاۋ بار شۇبارتاۋدا جورعا دەگەن ،
ول الگى قالماق اتى «چوورعا» دەگەن …

قالبادان جاۋدى قۋىپ وكپەتى كەپ ،
توقتاتپاي شىلىكتىگە وتكەن ۇدەپ .
تاۋىندا بارقىتبەلدىڭ ويران سالدى ،
نايزاسىن قولىنداعى كوككە بىلەپ .

قالماقتار اتىن ەستىپ قاشتى ونىڭ ،
قان بولىپ بۇرىلىسىندا تاستى جولدىڭ .
ورقاشار قايداسىڭ دەپ كەتكەندە ولار ،
قازاقتار قايتا ورالىپ باستى ورنىن …

كەزدەستى شىنقوجامەن وسى وڭىردە :
- «ادامدى اداستىرار قۇبىلعان كۇن ،
وتەۋ مىندەت كىندىك قان جۋىلعانىن .
ءاۋ باستا دۇنيەگە كەلگەندە سەن ،
انادان باتىر بولىپ تۋىلعانسىڭ» .

دەپ ، شاقاڭ اتۇستىندە دەمىن الدى ،
كوكەيدە شىرقالعانداي سەنىم ءانى .
… سويتكەنشە بولعانى جوق توڭىرەكتەن ،
تاعى دا تورعاۋىتتار كەلىپ قالدى .

بىرەۋدىڭ شەك قارىنى اقتارىلدى ،
بىرەۋدىڭ ات سۇيرەتىپ ، سانىن جۇلدى .
بىرەۋدىڭ قورقىراسا اتى قۇلاپ ،
بىرەۋلەر تۇرماستاي بوپ جاتىر سۇلاپ .

شىنقوجا نەشە كۇندەي سايىس سالعان ،
جەكە ءوزى ، ساربازدارى الىس قالعان .
ورتاعا اپ ، جالعىز ءوزىن جۇزدەي قالماق ،
تەرىسى باس سۇيەكتىڭ ساۋ قالماعان .

دەنەسىن اتپەن سۇيرەپ تالقاندادى ،
ەسىلگەن تۋ قۇيرىقتان ارقاندارى .
ەرلىگى ءوتىپ ەدى باتىرلىقپەن ،
كورسەتكەن جاۋلارىنا ءار تاڭداعى .

شاقانتاي حاباردى ەستىپ كەلدى جەتىپ ،
قورشاۋعا اپ قالماقتاردى جەلكەلەتىپ .
كورسەتكەن شىنقوجاعا ازاپتارىن ،
قايتالاپ وزدەرىنە ەسەلەتىپ .

ولاردىڭ شاۋىپ العان كوشى قالدى ،
تەڭدەرىن ، تەكەمەتىن شەشىپ الدى .
شەتىنەن اتقا سۇيرەپ شىنقوجاداي ،
باتىردىڭ قايتا كەلمەس ، ءوشىن الدى .

بوستى جاۋ ، ازايعانداي قاۋىپ الدان ،
اسقاقتاپ تۇردى قاراپ تاۋى بارعان .
جەرلەدى شىنقوجانى بيىك شىڭعا ،
وڭ قولدىڭ ساۋساعىمەن تاۋىپ العان .

تۋرالعان باسقا دەنە سۇيەگىمەن ،
باتىردى جىرلايدى ەلى سۇيە بىلگەن .
قالسا دا ءبىر ساۋساعى ، تۋعان حالقى ،
ەرلىككە ۇلى باسىن يە بىلگەن .

اياكوز قالاسىنىڭ شىعىسىندا ،
ءبىر شىڭ بار تاڭقالاتىن تۇرىسىندا .
كومىلگەن سوندا باتىر ءبىر ساۋساعى ،
اينالىپ ماڭگىلىككە ۇلى شىڭعا .

بۇل شىڭدى ەر شاقانتاي قۇرمەتتەگەن ،
جۇرسە دە جاۋگەرشىلىك دۇرمەكپەنەن .
ۇستىندە ۇلكەن جولدىڭ جولاۋشىلار ،
سالتپەنەن مۇسىلماندىق قۇر وتپەگەن …

ول قازىر تارباعاتاي تاۋى اتانعان ،
اياكوز شىعىسىندا دانا قورعان .
«شىنقوجا» دەگەن اۋىل ءالى دە بار ،
جولدارى جان جاعىنان سالالانعان …

بابا رۋحىنا باس ءيىۋ

ۇرپاقتىڭ ءونىپ وسكەن يەسى ءوزىڭ ،
جولىنان ءان تامىلجىپ ، كۇي ەسەتىن .
بەۋ ، بابا ! بەس ، بايبىشە ، توعىز توقال ،
كوتەرگەن ون ءتورت وتاۋ يەسى ەدىڭ .

كوتەرسەم شاڭىراقتىڭ شىندىعىن مەن ،
كورەمىن شىراعىنان كۇندى كۇلگەن .
تاعدىرىڭ تاستان قاتتى بولعانىمەن ،
تاراعان ءبىر تايپا ەلمىز كىندىگىڭنەن .

كوتەرىپ باتىرلىقتىڭ تۋىن تىكتەپ ،
تىرلىكتىڭ ادامعا ءتان كۇيىن كۇيتتەپ .
ۇرپاعىڭ قىتاي ، قازاقستاندا ءوسىپ – ءونىپ ،
تارالدى ايماقتاردا ءدۇيىم جۇرت بوپ .

ويلارىم جەتەكتەيدى جىر قياعا ،
سۇڭقارداي قاناتتانىپ ءبىر ۇيادا .
تار بولىپ كورىنگەندەي قازاق جەرى ،
تارالعان ۇرپاعىڭ بار تۋركيادا .

اقىلدى ، اسقان سۇلۋ جاڭىل اتتى ،
ۇلكەنى بايبىشەنىڭ بولعانى انىق .
قىرعىز بەن قاراقالپاق ايەلىڭنەن ،
بىلەمىز ۇرپاقتارىن تاراعانىن .

قوڭىرات ، قاراكەسەك ، شاپىراشتىدان ،
بولىپتى اجەلەر دە اقىلى اسقان .
قىپشاق پەن جاعالبايلى قىزدارىنا ،
ون قانات وتاۋ تىگىپ جاقىنداسقان .

ول كەزدە جاۋگەرشىلىك زامان ەكەن ،
باتىرعا بولماعان جۇرت الا بوتەن .
جورىقتا جولى بولعان حاس باتىرلار ،
تاڭداعان سۇلۋلارىن الادى ەكەن .

سونىمەن ون ءتورت ايەل العان بابام ،
عاسىردان عاسىرلارعا جالعانعان ءان ،
ءبىر بولىس ەل بولعاندا ون ءتورت ۇيدەن ،
ءدۇيىم جۇرت ەشقانداي دا تاڭدانباعان .

قىرانداي سامعاپ قونعان تۇعىرىنا ،
باتىرلىق قانات جايعان عۇمىرىنا .
باستىرماي توپىراعىنا تورعاۋىتتى ،
زامانىن سومداي بىلگەن ۇلى تۇلعا !

وتەيتىن ءبىزدىڭ كوپ قوي ءمۇراسىم ءجاي ،
قالدىرعان بابام ماڭگى مۇراسىنداي .
سامال تاۋ ، سايىن دالا ، ەل قورعاعان ،
كەشەگى باتىرلىقتىڭ كۋاسىنداي …

ءيا ، بابا !… تابىنامىز ارۋاعىڭا ،
تۋعان ەك ، تاتىرمىز دەپ تالعامىڭا .
ومىردە ۇرپاعىڭدى ونەرلى عىپ ،
ويىمىزدى بولاشاققا جالعا ، مىنا !

نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ « شاقانتاي» پوەماسى

1.
ءۇن – ءتۇنسىز تولعاناسىڭ ۇلان دالا ،
تاپسىرىپ تاعدىرىڭدى ءبىر اللاعا .
تۇتقانداي كوك ساعىمنان كوك شىمىلدىق ،
كولبەيدى كوكجيەگىڭ مۇنارلانا .
ساۋلەسى سان قۇبىلعان قاس قاعىمدا ،
ساعىمنىڭ ساعىنىش بار استىندا .
ەزىلىپ ەت – جۇرەگىم شىمىرلايدى
بوزتورعاي شىرىلداسا اسپانىڭدا .

شۇبارتاۋ ، نە كورمەدىڭ ، نە كەشپەدىڭ ،
سىر بۇككەن بۇيرات – بۇيرات بەلەستەرىڭ .
مۇڭ شاققان تاۋ – تاسىڭا تاڭ بوزىنان
مەن دە ءبىر بوزتورعايىڭ ەمەس پە ەدىم !

سايراعان جىرشى قۇسىڭ ءتىلى بالداي
ءوزىڭدى جىرلاپ وتەر تىنىم الماي .
بۇل كۇندە ءوز باسىمەن اركىم الەك ،
ايتقانمەن جاي – كۇيىڭدى كىم ۇعارداي ؟

بايقاسام قاسىرەتىڭ قاتپار – قاتپار ،
تاسىنداي بارشاتاستىڭ جاقپار – جاقپار .
ءبىر كەزدە شالعىنىڭدى شالقي باسىپ ،
توسىڭدە سايرانداپتى جات قالماقتار .

كۇن تۋعان ەل باسىنا ول زاماندا
بولارىن بۇگىن بىلاي بولجاعان با !
ۇشقان قۇس ، جۇگىرگەن اڭ قۇلاق تۇرگەن
قازاعىم «ەلىم – اي» دەپ زارلاعاندا .

جاراماس قاسىرەتتى ايتا بەرگەن ،
تۇرا ما باتىر تۋماي بايتاق ەلدەن .
سان كوشىپ بۇل وڭىردەن قالىڭ قازاق ،
سان رەت جاۋىن جەڭىپ قايتا كەلگەن .

وشكەنشە جاۋ قاراسى توڭىرەكتەن
وسىلاي ايقاسپەنەن ءومىر وتكەن .
داريعا قايتا ورالماس سول باتىرلار
« وگىزدەي ادىرناسىن موڭىرەتكەن» .

اتتارىن اۋىزعا السام توكپەلەتىپ ،
بيىكتەر توبەم دەمدە كوككە جەتىپ .
قايتەمىن ءبولىپ جارىپ بابالاردى ،
الارمىن ارۋاقتارىن وكپەلەتىپ .

شاقانتاي – سونداي اسىل ەردىڭ ءبىرى ،
نە بولار ەر بولماسا ەلدىڭ كۇنى ؟
بايلىقتان باتىرلىقتىڭ ءجونى بولەك ،
ەمەس پە دۇنيە شىركىن قولدىڭ كىرى .

انادان بولسا ۇل بوپ تۋعانى شىن ،
اياققا باستىرادى كىم نامىسىن .
تۇبىندە جاقسىلىق پا ، جاماندىق پا ؟
الدىڭنان شىقپاي قويماس قىلعان ءىسىڭ .

جۇلدىزداي جارقىراعان جانىپ وتكەن ،
كەرەيدە باتىر اسپاس جانىبەكتەن .
ۇسىنىپ حان ابىلاي وڭ تىزەسىن ،
وزىنە ولە – ولگەنشە سەرىك ەتكەن .

اتانعان ەر جانىبەك بالا جاستان ،
جان ەكەن ەرتە قونعان باسىنا باق .
شەجىرە ءسارىۇيسىننىڭ قىزى دەيدى ،
كەرەيدىڭ ۇلى اناسى اسىل اباق .

اباقتىڭ پۇشپاعىنان بالا تاراپ ،
ون ەكى ۇل اتانىپتى « ون ەكى اباق» .
ۇرپاعى ۇران سالعان باتىر بوپتى
شەتىنەن نايزا ۇستاعان قارا تاماق .

جاستابان ون ەكىنىڭ ءبىر بۇتاعى ،
ەنشى العان وزگە تۇگىل قۇل -قۇتانى .
ەسىگىن جارىق دۇنيە اشقان جاندى
ءار جەرگە تىرلىك قامى سىرعىتادى .

قورعانى جاستاباننىڭ بي جوبالاي ،
كورەگەن ءارى شەشەن ، اقىلعا باي .
ءبولىنىپ ون ەكى اباق اتالاستان
كوشىپتى ءبىر سەبەپپەن الدەقالاي .

كەرەيدىڭ قورلىعى جوق جاتتان كورگەن ،
ءتاڭىرى تىلەگەنىن اقتان بەرگەن .
ەكى ءجۇز ءۇيدى باستاپ بي جوبالاي ،
ارقاعا التاي ، ساۋىر جاقتان كەلگەن .

« قوي بولار ، قاراماڭدار ، قوزى بولار ،
اينالىپ كەلەر جىلى ءوزى بولار»
دەپ ايتقان ءبىر بىتىمدە جوبالايدىڭ
ارتىنا اڭىز بولعان ءسوزى دە بار .

كەمەڭگەر بايقوتان بي ، ەر شاقانتاي ،
سەرىگى قاسىنداعى بولدى وعان ساي .
ورتادان ارعىن ، نايمان ورىن بەرىپ ،
از كەرەي باقاناستان تاۋىپتى جاي .

ۇزىلمەس كىندىك تارتىپ وسى جەردەن ،
ۇرپاعى جاستاباننىڭ ءوسىپ ونگەن .
باسىنان قيلى – قيلى كۇندەر كەشىپ ،
زاماننىڭ كوپپەن بىرگە كوشىنە ەرگەن .

جاقسىمەن الىس – جاقىن جولداس بولعان ،
جوبالاي ، بايقوتان بي ەل باسقارعان .
ىزدەنىپ كەلگەن جاۋدان تالايلارى ،
قولىنان شاقانتايدىڭ جەر جاستانعان .

بولىپتى جاۋدان قايتپاس ەر شاقانتاي ،
اسىپتى التاي ، ساۋىر ، تارباعاتاي .
جاسىندا قارعىپ مىنسە جولبارىستاي ،
ءاپ ساتتە جۋاسىپتى تۋلاعان تاي .

قاشاندا كۇش اتاسىن تانىعان با ،
باتىر دا ، بولعان ەكەن بالۋان دا .
ەشكىم كەپ ەل شەتىنە باسىنباپتى
شاقاڭنىڭ كەۋدەسىندە جانى باردا !

التايدىڭ بيىگىندەي قىران قونعان ،
شاقانتاي ۇرپاعىنا ۇران بولعان .
ءبىر مىنەز كورسەتپەسە كىشكەنتايدان
بالانىڭ بولاشاعىن كىم اڭعارعان !
2
كەڭىتپەي تار تۇساۋىن كەلتە جالعان ،
شاقانتاي اتا انادان ەرتە قالعان .
جالتاڭكوز جەتىمدىكتەن جاپا شەگىپ ،
وكسىگەن اش وزەگىن ورتەدى ارمان .

جەتىمنىڭ تاڭى قاشان كۇلىپ اتتى ،
جانىنا جالعىزدىقتىڭ مۇڭى باتتى .
اكەدەن قالعان مالعا اۋىز سالدى ،
تاسباۋىر اعايىنى ءدىنى قاتتى .

قاپ قارا سىرتى مەنەن ءىشى بىردەي ،
كىسىنىڭ تۇرماس سىرىن كىسى بىلمەي …
ازۋى التى قارىس اينالاسى
كوكجالدىڭ جۇلمالادى كۇشىگىندەي .

شاقانتاي ودان بىراق جاسىمادى .
وجەتتى كىم قاشانعى باسىنادى ؟
سەنەرى ، سۇيەنەرى – ەكى اپكەسى ،
ۇشەۋى ءبىرىن ءبىرى اسىرادى .

تالپىنىپ جاۋعاشاردىڭ جاس تۇلەگى ،
اتاعى اينالاعا ەستىلەدى .
الدىنا شاپسا قارا سالمايتۇعىن
بار ەدى ەگىز تۋعان قوس كۇرەڭى !

اعاسى ماتاق باتىر نەمەرەلەس ،
«جەتىمگە تىزەم باتتى – اۋ» دەمەگەن ەش ،
قادالىپ قوس كۇرەڭگە كوزى ءتۇستى ،
بايقاسا ، بەرمەسىنە كونەر ەمەس .

نە دەسىن دويىر مىنەز اعاسىنا ،
جاراسپاس جارماسقانمەن جاعاسىنا .
بەتىنە قارسى كەلىپ ، قولى تيسە ،
قالماي ما دوس دۇشپاننىڭ تاباسىنا ؟

ماتاق تا كۇندە كوزىن الايتادى ،
« اتتاردى بەرمەيسىڭ بە ؟» – دەپ ايتادى .
قوس كۇرەڭ قوس – قاناتى ەمەس پە ەدى ،
قاناتىن قيىپ بەرسىن قالاي تاعى ؟
قادىرىن بىلە – بەرمەس يلىككەننىڭ ،
بۇيىردەن سۇرقى جامان كيلىككەننىڭ .
ءبىر قاۋىپ ويلادى دا الدىن – الا ،
جىبەردى ءتىلىن بۋىپ جۇيرىكتەردىڭ .

قوس كۇرەڭ ءتىلىن بۋعان جايىلا الماي ،
سۋ ءىشىپ ، ەمىن – ەركىن تويىنا الماي
جارادى وقتاۋداي بوپ وزدىگىنەن
ەر سالماي ، مىنبەي – تۇسپەي ، تەرىن الماي .

قوجاقۇل ناعاشىسى تامىر جايعان ،
ىشىندە قاراكەرەي قالىڭ نايمان .
ءبىر تۇندە قوس كۇرەڭمەن تارتىپ كەتتى ،
تايانىش تاپپاق بولىپ قابانبايدان .

جورتادى توتە تارتىپ جەر قۋالاپ
ىزالى كوك بورىدەي قاندىبالاق .
كۇرەڭى جەتەكتەگى ىرىق بەرمەي
ۇيتقيدى قۇيىنداتىپ الدىن وراپ .

ول كەزدە نايمان جۇرتى سارىارقادا ،
شالقىعان سارىارقادان جەر ارتا ما !
ءىلىنىپ جورتا – جورتا ەل شەتىنە ،
ءبىر ۇيگە كەلىپ ءتۇستى قونالقاعا .

قىزارىپ كەشكى بۇلتتار ارىستان جال ،
كۇن باتا قايتقان مەزگىل ورىستەن مال .
ماڭايعا ماڭعاز قاراپ تۇر ەكەن ءبىر
الدىندا اقبوز ءۇيدىڭ اقساقال شال .

دەپ جاتتى دابىرلاسىپ «بىرەۋ كەلدى» ،
الدىمەن شالعا بارىپ سالەم بەردى .
« ەمەس – اۋ تەگىن ادام» ، دەپ ويلادى
قاريا كوزبەن شولىپ كۇرەڭدەردى .

اقساقال قىراۋ جاپقان قاس قاباقتى
ۇيىنە باستاپ كىردى جاس قوناقتى .
ءشول باسىپ ، مالعا باتا جاساعانشا
ءۇيىرىلىپ قاراڭعىلىق ، كەش تە باتتى :

- شىراعىم ، كەلىس قاي جاق ، بارىس قاي جاق ؟
قاريا ءجون سۇرادى الىستى ويلاپ .
شاقانتاي شىنىن ايتتى ، جاسىرمادى
قازانداي كەۋدەسىندە نامىس قايناپ .

- قيىردان كورىنەدى تاۋ جوتاسى ،
ەر كەرەي جاستاباننىڭ ارعى اتاسى .
سەن بولساڭ جاۋعاشاردان قالعان تۇياق ،
نايماننىڭ مەن بولامىن ناربوتاسى !

تۇرعاندا ۇل تۋماي ما ەر تۇعىردا ،
تارايمىز سۇيىندىكتەن ءتورتۋىلدا .
ءتۇبىمىز تامىر جايعان – تولەگەتاي ،
سۇيەگى سىردا قالعان جورتۋىلدا .

قازاقپىز كوشىپ قونعان تالاي جەرگە ،
كەلىپپىز سىردان اۋىپ ەرەيمەنگە .
ىرگەڭنەن ءبورى شۋلاپ ، يت ۇليدى
انتالاپ اڭدىعان جاۋ كوبەيگەندە .

قاريا كەڭ ماڭدايلى ، ويلى كوزدى
ايتتى دا ءبىر توقتادى وسى ءسوزدى .
اقىرىن بايبىشەگە يەك قاعىپ ،
ءىلۋلى دومبىراعا قولىن سوزدى .

تەربەتىپ تىڭداعاننىڭ جان جۇرەگىن
دومبىرا بارىپ – بارىپ الدى دەمىن .
قوناققا مويىن بۇرىپ وتاعاسى
جالعادى ءجىبىن قايتا اڭگىمەنىڭ :

- ەل – جۇرتى قوجاعۇلدىڭ ەسەن – امان ،
اۋىلى قاشىق ەمەس وسى ارادان .
اتادان ەر بوپ تۋعان قابانبايدىڭ ،
جيەنى بولا قويماس وسال ادام ؟ !

دەدى دە ، مۇرتىن سيپاپ شال جىميدى ،
قابانباي اتى شىقسا جان جىليدى .
شاقانتاي ەلەڭ ەتتى مىنا سوزگە ،
وتىرعان ۇمىتا الماي الگى كۇيدى .

- مەكەنى ناعاشىمنىڭ – ەسىل ماڭى ،
اكەمنىڭ ايتقان ءسوزى ەسىمدە ءالى .
اتاقتى اقتانبەردى جىرىن تالاي
تىڭداپتى قابانبايدىڭ قاسىنداعى .

ساڭق ەتىپ ، دەدى قاريا «بارەكەلدى ،
اۋماپسىڭ ، تانۋشى ەدىم مەن اكەڭدى !»
شاقانتاي ادەپپەنەن قول سوزعاندا
بايبىشە دومبىرانى جانە اپەردى .

اساۋ جىر تاۋدان تاسقىن قۇلاعانداي ،
ەرلىگىن ەر جىگىتتىڭ سىناعانداي .
ناربوتا ءدۇر سىلكىندى ، كوز الدىنان
جارقىلداپ قالىڭ جاساق شۇباعانداي .

قاراعىم ، دومالاسىن ورگە تاسىڭ ،
نايماننىڭ ۇمىتپاي ءجۇر ناربوتاسىن .
ال قانە ، قولىڭدى جاي ، مەن بەرەيىن ،
اتانىڭ اق تىلەكتى وڭ باتاسىن .

شاقانتاي قولىن جايىپ جۇرەلەدى ،
وسى ەدى ءبىر اللادان تىلەگەنى .
- « جورتقاندا جولىڭ بولسىن ، جاس جولاۋشى ،
قىرانداي قاناتتانىپ ، تۇلە !» دەدى .

بول دەدى ، قابانبايداي ەلگە قورعان ،
نامىستىڭ التىن تۋىن بەرمە قولدان .
كورگەننىڭ كوزى تويسىن اۋىلىڭا ،
قاز – قاتار ، اققۋ – قازداي كولگە قونعان .

ۇرپاعىڭ ۇرىق شاشىپ ءوسىپ – ءونسىن ،
باق – داۋلەت قويشىڭنىڭ دا قوسىنا ەنسىن .
جارقىراپ اق ماڭدايىن توپ الدىندا ،
ءۇيىرىلىپ يگى جاقسى قاسىڭا ەرسىن !» …

ءتاڭىرى تىرلىك بەرگەن جايناسىن دەپ ،
قىزىعىن بۇل جالعاننىڭ تويلاسىن دەپ
قوشتاسىپ ەرتەڭىنە ناربوتامەن ،
جونەلدى ەسىل – نۇرا قايداسىڭ دەپ !

زۋلادى كەزەك ءمىنىپ قوس كۇرەڭدى ،
جولىنا بوگەت بولماس ەشكىم ەندى .
نۇرانىڭ جاعاسىندا ەر قابانباي
وتىر دەپ ناربوتادان ەستىگەندى .

قابانباي باتىرلىقتىڭ اسقان بەلى ،
جوق ودان ەشبىر جاننىڭ اسقان جەرى .
جاتىر دەپ ناربوتادان جانە ەستىگەن
داۋلەتباي اكەسىنە اس بەرگەلى .

شاقانتاي شاپقان سايىن جولدى ۇدەتىپ ،
نۇراعا ارا قونىپ كەلدى جەتىپ .
اس بەرىپ جاتىر كەلسە قالىڭ نايمان
بايگەنىڭ تۋىن تىگىپ جەلبىرەتىپ .

باس بولىپ حان ابىلاي ، ەر قابانباي
كەلىپتى جاقسى جايساڭ ەلدە قالماي .
تەك قانا كەلە المادى ناربوتا قارت ،
قاناتىن كارى قىران قومداي الماي .
جىگىتتەر سۋ توگىلگەن مىنگەن جورعا ،
تەبىنسە تەڭسەلەدى وڭ مەن سولعا .
اعىنداپ جوسىلادى ۇيدەن – ۇيگە
تاباقتى زىرىلداتىپ قولدان قولعا .

كۇرپىلدەپ سارى قىمىز سابا – سابا
قوسادى ءوز قىزۋىن تاماشاعا .
دۇركىرەپ ، دۇبىرلەگەن دۋمان – قىزىق
كوز سالىپ قاي جاعىنا قاراسا دا .

ءار ۇيگە جەكە تۇسكەن ەل اعاسى ،
تارتىلعان ءجون جوبامەن سىباعاسى .
بۇل استا شاقانتايدان باسقا جان جوق
سوپايىپ جالعىز جۇرگەن قارا باسى .

توبەدە اتويلايدى بايگە الاڭى
جار سالىپ جۇيرىكتەردى ايداعالى .
« مەن نەگە قوس كۇرەڭدى قوسپايمىن» دەپ
شاقانتاي سول ارادا ويلانادى .

كەدەيدىڭ جانى جومارت ، كوڭىلى باي ،
جالعىزدىڭ جەكە جۇرگەن جارى قۇداي .
جەلتاقىم ەكى بالا تاۋىپ الىپ ،
مىنگىزىپ قوس كۇرەڭگە دەدى بىلاي :

- جاردەمشى جەتىم ، جەسىر كەمباعالعا ،
جاراتقان جارىلقايدى قولداعاندا .
وتىڭدەر « شاقانتاي»لاپ ۇران سالىپ
اتتارىڭ وزا قالسا الدا – جالدا .

سايگۇلىك مىڭ قارالى جەل قاناتتى
جەلگەندە تۇياعىنان شاڭ بوراتتى .
الدىندا ايداۋشىنىڭ توپ ىشىندە
ويناقتاپ قوس كۇرەڭ دە بارا جاتتى .

3

ات كەتتى ، اس قىزىعى جالعاسۋدا ،
كۇن ىستىق ، قىمىزبەن جۇرت ءشول باسۋدا .
سەكىلدى بالا بۇركىت تۇعىرداعى
شاقانتاي جالعىز وتىر ءدوڭ باسىندا .

سەزدىرىپ ىشىندە ءبىر اشۋ بارىن
جانارى جالتىلدايدى شاشىپ جالىن .
جاقسىلىق نىشانىنا جورىپ وتىر
بايگەگە قوس كۇرەڭنىڭ قوسىلعانىن .

تىرەلىپ قوس كۇرەڭگە ارمان – ءۇمىت ،
اللاعا سيىنادى جالبارىنىپ .
كىم ءبىلسىن ، باعى جانىپ اتى كەلسە
الدىنان جول اشىلار قاق جارىلىپ .

تاياندى ات كەلەتىن مەزگىل – داعى ،
تىگىلدى سولاي قاراي كوزدىڭ ءبارى .
دۇرلىكتى جينالعان جۇرت ءدوڭ باسىندا
جۇيرىك بوپ بارلىعىنىڭ ءسوز قىلعانى .

تاۋسىلىپ تۇرعان شاقتا ەل شىدامى ،
بۇرق ەتىپ بۋداق بۋداق شاڭ شۇبادى .
بىرەۋلەر « انە كەلە جاتىر!» ، دەستى
شوشايىپ قولىنداعى قامشىلارى .

تابانى قىزعان سايىن شاباتۇعىن ،
ءتۇرى جوق تۇلپارلاردىڭ تالاتۇعىن .
قوس كۇرەڭ قوساۋىزدىڭ وعىنداي بوپ
اتىلىپ العا شىققان بولاتۇعىن .

شۇباتىپ قالىڭ توپتى ارتىنداعى
تالاسىپ ، قاتارلاسىپ قارقىندادى .
مالىنىپ اق كوبىككە قۇيىسقانى ،
سەرپىلە سوزىلعاندا سارتىلدادى .

ساڭلاقتار سان بايگەدە دارا كەلگەن
جۇيتكيدى قۇستاي ۇشىپ قارا جەلمەن .
قوس كۇرەڭ ۇمتىلعاندا العا قاراي
شەتىنەن ءبىر ىشقىنىپ قالا بەرگەن .

راس اۋ جۇيرىك دەگەن جىلقى جەلدەن ،
شالىندى قوس كۇرەڭنىڭ قىلپى بەلدەن .
وق بويى كەلە جاتىر جانۋارلار
تازىداي بۇكتەتىلىپ تۇلكى كورگەن .

قاراسىن قوس كۇرەڭنىڭ ەندى اڭعارىپ ،
ەرىكسىز تىنىپ قالدى ەل داعدارىپ .
ەكەنىن كىمنىڭ اتى بىلە الماي تۇر ،
جىن با الدە كەلە جاتقان ەلبەڭ قاعىپ ؟

ساقپاننىڭ تاسىنداي بوپ دوڭگەلەنە
شىقپاسىن جۇيرىك شىركىن ، دوڭگە نەگە ؟
كوزدى اشىپ جۇمعانشا ەكى كۇرەڭ
اعىنداپ جەتىپ كەلدى كومبەگە دە !

بايگەدەن كەلدى دەگەن اتى عانا ،
قىزعانداي ەكپىندەيدى ەتى جاڭا .
« شاقانتاي !» ، « شاقانتاي !» دەپ ۇران سالىپ
شىرىلداپ وتە شىقتى ەكى بالا .

« ءتاڭىرى ، تىلەگىمدى بەردىڭ بە ؟ – دەپ ،
قارا ءۇزىپ ، قوس كۇرەڭىم كەلدىڭ بە !» دەپ
شاقانتاي ورىنىنان تۇرەگەلدى ،
جاتقانىن ەستىگەن جوق ەلدىڭ نە دەپ .

4

شاقىردى اتقا شاپقان بالا كىمدى ؟
بىلە الماي شاقانتايدى ەل اڭىردى .
يەسىن قوس كۇرەڭنىڭ سۇراستىردى
قاق جارعان تورەشىلەر قارا قىلدى .

بايگەدەن اتى كەلگەن تىلەگى بوپ ،
كىم ءبىلسىن ، جەتىم بە الدە تىرەگى جوق ؟
سۇرادى اتقا شاپقان بالالاردان :
-يەسى جۇيرىكتەردىڭ كىم ەدى ؟ – دەپ .

بالالار كوز جەتكىزىپ انىققا ەندى ،
جەتەلەپ شاقانتايعا الىپ كەلدى .
قاراسا ، ون بەستەگى بوزبالا ەكەن ،
يەسىن كۇرەڭدەردىڭ حالىق كوردى .

- « شاقانتاي» قانداي ەلدىڭ ۇرانى ؟ دەپ
وزىنەن شاقانتايدىڭ سۇرادى كوپ .
- شاقانتاي – مەن ەدىم ، دەپ جاۋاپ بەردى
بۇل استا تۇسكەن ءۇيى – تۇراعى جوق .

قالىڭ ەل ودان سايىن گۋىلدەستى ،
« قارشاداي بولىپ الىپ بۇل كىم ؟» دەستى .
كەرەيلەر شاقانتايدىڭ ءجونىن ءبىلىپ ،
قۋانىپ ىشتەرىنەن كۇلىمدەستى .

جاس بالا جارقىلدادى توپتى جارىپ ،
جۇلدەسىن العانىنا بەك قۋانىپ .
« شاقانتاي قوجاقۇلدىڭ جيەنى ەكەن»
دەگەن ءسوز قابانبايعا جەتتى بارىپ .

باتىر بوپ بەكەر ادام جارالا ما ؟
شاقىرتتى شاقانتايدى سول ارادا .
ءيىلىپ قابانبايعا سالەم بەردى
يىقتى ، قىرانقاباق جاپ – جاس بالا .

اي ماڭداي قۇلىنىنداي بوز بيەنىڭ ،
قابانباي تاني كەتتى ءوز جيەنىن .
بالاعا وڭ جاعىنان ورىن بەرىپ ،
اعىتتى ۇلى باتىر ءسوز تيەگىن .

سۇيەتىن تۋعان ۇلىن شىن ايمالاپ ،
ەل قامىن ، ەر بولماسا ، كىم ويلاماق ؟
قابانباي كوز قيىعىن تاستاپ قويىپ ،
وتىردى شاقانتايعا سىناي قاراپ .

تۇرپاتى تانىلىپ تۇر ەر بوپ تۋعان ،
ەركە ەمەس دىر – دۋماندى ەرمەك قىلعان .
ۇنادى قابانبايعا مىنا بالا
قايراتى تۇلا بويىن كەرنەپ تۇرعان .

كوڭىلگە قۋانىشتىڭ قوندى قازى ،
ءومىردىڭ جارقىراماق ەندى جازى .
بار بولعان وقيعانى ەستىپ – ءبىلىپ ،
قابانباي شاقانتايعا بولدى رازى .

- بىلمەيمىن ، قۇبىلادى زامان قالاي ،
ەمەس قوي ءومىر ءسۇرۋ ادامعا وڭاي .
بول ، دەدى ، بۇدان بىلاي ءوز قاسىمدا ،
ارتىڭا ، اتىڭا دا الاڭداماي !

« قابانباي شاقانتايعا ناعاشى ەكەن ،
ءبىرى – جەڭ ، ءبىرى – توننىڭ جاعاسى ەكەن .
بايگەدەن ەكى بىردەي اتى كەلگەن
كەرەيدىڭ شىناشاقتاي بالاسى ەكەن !»

دەگەندى ەستىگەندە ەر جانىبەك
وتىردى بارماق تىستەپ ، سالگە جۇدەپ .
ماتاققا قاتتى رەنجىپ ، نازالانىپ :
« بولدىق -اۋ ، – دەدى ، -جۇرتتاي قورعانى جوق»

كەرەيدىڭ قۋانا الماي جەڭىسىنە ،
سىيمادى اشۋلانىپ تەرىسىنە .
ەرجۇرەك جاس بالانىڭ تاپقىرلىعى
اڭىز بوپ كەتە باردى ەل ىشىنە …
5
السا دا يت تىرشىلىك بالاعىنان ،
جىگىتتىڭ قار جاۋمادى قاباعىنان .
قاسىندا قابانبايدىڭ جاس شاقانتاي
تۇلەدى سەكىلدى بوپ بالا قىران .

باتىرلار ەلىن قورعاپ الاسۇرعان ،
تۇلپارىن بەلدەۋىندە تاڭ اسىرعان .
ول زامان ءبىزدىڭ قازاق سوعىس سالىپ
التايدان اتا جاۋىن ارى اسىرعان .

سوعىسقا تالاي ەرلەر قاتىسىپتى ،
قالماقپەن شابىسىپتى ، اتىسىپتى .
ايقاستا جولبارىستاي جاۋىن جايپاپ ،
جاس باتىر شاقانتايدىڭ اتى شىقتى .

شاقانتاي تۇلعالانىپ تولعان ەكەن ،
قاسىندا قابانبايدىڭ بولعان ەكەن .
اكەسى ءتىرى كەزدە نايمانداعى
ايتتىرعان قالىڭدىعىن العان ەكەن .

بۇل ءوزى تاۋسىلمايتىن اڭگىمە ەدى ،
سان ساققا جۇگىرتەدى اركىم ونى .
نايماننىڭ ءبىر بايىنىڭ سۇلۋ قىزى
جاڭىلدى ايتتىرعانىن ەل بىلەدى .

الگى باي مىڭ قۇبىلىپ قىزىل جەلدەي ،
ارقاۋى قۇدالىقتىڭ ۇزىلگەندەي .
جاۋعاشار ولگەننەن سوڭ جەتىمسىرەپ ،
ءجۇرىپتى شاقانتايعا قىزىن بەرمەي .

قابانباي كىسى سالدى الگى بايعا ،
جالتارىپ قۇتىلادى ەندى قايدا ؟
- اق باتا جاساسقانى راس بولسا ،
جاڭىلدى ۇزاتسىن – ، دەپ ، ەندىگى ايدا !

شەت بولدى سەرتتەن تايىپ ارۋاققا ،
شاقانتاي قايدان شىقتى ، تانىماپ پا ؟
جاڭىلدىڭ جاساۋىنا قوسىپ جانە
مىنگىزسىن جەتى قىزدى شاڭىراققا !

اقىلى ايلاسىمەن كومكەرىلگەن ،
بايلاردىڭ ادەتى عوي ەرتە كۇننەن .
سالەمىن ەستي سالا قابانبايدىڭ
ءاپ – ساتتە اۋدارىلىپ – توڭكەرىلگەن .

جان ءتاتتى ، تۇسكەننەن سوڭ جارلىق قاتتى ،
قابانباي ساراڭ بايدى جورعالاتتى .
جاساۋى جاڭىل قىزدىڭ تۇگەندەنىپ ،
توي ءوتتى دۇركىرەگەن سالتاناتتى .

باي قۇدا جونگە كەلدى ەكىجۇزدى ،
شىعاردى جومارتتىقپەن اتىن ىزگى .
ايتقانىن قابانبايدىڭ ەكى قىلماي ،
مىنگىزدى شاڭىراققا جەتى قىزدى .

شاقانتاي شىقتى ويلاعان كەزەڭىنە ،
ءورت ءتۇستى كەيبىرەۋدىڭ وزەگىنە .
قابانباي اق باتاسىن بەردى – داعى ،
جيەنىن اتتاندىردى ءوز ەلىنە .

6

شىن باتىر تۇرا الا ما ەلىم دەمەي ،
ەلىنىڭ ەرتەلى كەش قامىن جەمەي .
« شاقانتاي كەلە جاتىر!» دەگەندى ەستىپ
قارسى الدى قاپتاي شىعىپ قالىڭ كەرەي .

كول قىلىپ شاتتىقپەنەن كوڭىلدەرىن ،
ءتۇسىردى وڭ اياقپەن كەلىندەرىن .
قۋانىپ ارقا – جارقا ماتاق باتىر ،
ىنىدەن مويىندادى جەڭىلگەنىن .

دەپ ماتاق توي جاسادى : « ءىنىم كەلدى !» ،
قادىرى تۋىستىقتىڭ ءبىلىندى ەندى .
ريزا بوپ شاقانتاي دا اعاسىنا ،
ايگىلى قوس كۇرەڭنىڭ ءبىرىن بەردى .

مەرەيى شاقانتايدىڭ اسپاندادى ،
داڭقىنا سۇيىنبەگەن دوس قالمادى .
ايەلدىڭ كەمەڭگەرى جاڭىل بولدى -
ءتاڭىردىڭ ءوزى تاڭداپ قوسقان جارى.

ادام از بۇل ومىرگە ەركەلەگەن ،
تالايدى تاعدىر شىركىن جەلكەلەگەن .
بىرىنە شاڭىراقتىڭ ءمىنىپ كەلگەن
بار ەدى اقىلدى قىز ەڭكە دەگەن .

ايەلدىڭ بارلىعىنان استى جاڭىل ،
باقىتىن شاقانتايدىڭ اشتى جاڭىل .
« جالعىزسىڭ ، كوبەيمەسەڭ بولمايدى !» دەپ
ەڭكەنى ءوز قولىمەن قوستى جاڭىل .

جاڭىلدىڭ ەرلىگى تەك ول ەمەس – ءتى ،
ارتىنان التى قىزدى جانە قوستى .
العانى كوپ بولماسا وسىلايشا ،
ۇرپاعى شاقانتايدىڭ نەدەن ءوستى ؟ !

ءتۇسىرىپ ىقىلاسىن ءتاڭىر وعان ،
قوسىپتى سۇلۋلاردى جاڭىل وعان !
سوڭىنان بەس ايەلدى تاعى اپەرىپ ،
بۇتاعى قاۋلاپ ءوسىپ جامىراعان !
شاقانتاي ءارى شەشەن ، ءارى باتىر ،
تاريحىن قۋا بەرسەڭ ارى جاتىر .
تاراعان سوناۋ ون ءۇش ايەلىنەن ،
بۇل كۇندە قاراقۇرىم حالىق وتىر .

تالايدان شاقانتايدىڭ ەرلىگى اسقان ،
تاعدىردىڭ سان تالقىسىن كوردى جاستان .
بىرلىك پەن بەرەكەنىڭ دىڭگەگى بوپ ،
جان ەكەن ەل ۇستىنە ەلدى قوسقان !

باتىر بوپ اتانا ما تەگىن كىسى ،
كەپپەگەن جورتۋىلدان تەبىنگىسى .
اقىرعان ارىستانداي تالاي – تالاي
الىپتان باسىم تۇسكەن ونىڭ كۇشى .

قۇدايىم ىلعي ءساتىن كەلتىرىپتى ،
وڭىنان شاقانتايدىڭ جەل تۇرىپتى .
بويىندا اياگوزدىڭ جەكپە – جەكتە
قالماقتىڭ قارا ءداۋىن ءولتىرىپتى .

بوساماس جاۋدان جەرىڭ جاننان كۇسپەي ،
كەشەگى كوشكەن ءومىر كورگەن تۇستەي .
كوك نايزا ، قارا شوقپار زامانىندا
ءوتىپتى ات ۇستىندە ەردەن تۇسپەي .

تابا الماس جوعالتقانىن ءىز كورمەگەن ،
داريعا ، سۇمدىق بار ما ءبىز كورمەگەن !
ەرلىگى شاقانتايدىڭ تاۋسىلمايدى
مونشاقتاي مولدىرەتىپ تىزگەنمەنەن …

بۇگىنگە اڭىز ونىڭ باتىرلىعى ،
ىزىندە عاسىرلاردىڭ جاتىر مۇڭى .
ارۋاعىن وسىندايدا قوزعاماساق ،
قازاقتىڭ كىمگە كەرەك اقىندىعى ؟ !

7

جورىقتا جولدا قالماس جۇگى ناردىڭ ،
رۋحى ماڭگى سونبەس ۇلىلاردىڭ .
ۇرپاعىڭ ۇمىتپايدى ، ەر شاقانتاي ،
اۋزىندا اتىڭ جۇرەر ءتىلى باردىڭ .

شۇبارتاۋ – شۇبارتاۋ بوپ جارالعالى ،
كەرەي كەپ بۇل ارادان جەر العالى
كورمەپتى جەل جاعىڭا ەشكىم شىعىپ ،
اناڭنىڭ سەنى تاپقان جوق ارمانى !

وتكەردى قازاق قانشا ءزىل – زالانى ،
شۇبارتاۋ قالاي ودان قۇر قالادى ؟
جوبالاي ، بايقوتان بوپ ، شاقانتاي بوپ
جاتىرسىڭ قورعاپ – قورشاپ بۇل دالانى !

بوستاندىق باياندى بوپ وسى كەلگەن ،
تۇقىمىڭ ازايماسىن ءوسىپ ونگەن .
شۇبارتاۋ توپىراعىندا وشپەك ەمەس
قالعان ءىز وزىڭىزدەي اسىل ەردەن !

ەلىم دەپ قابىرعاسى قايىساتىن
جوق بۇگىن تولەۋ مەنەن ءۋايىس اقىن .
سولاردىڭ جۇرتىنداعى بىزدەر بارمىز
سەسكەنبەي توپقا ءتۇسىپ سايىساتىن .

جەتەدى شۇبارتاۋدان شىققان ۇلدار ،
ايگىلى ەركەعالي ، مۇحتارىڭ بار .
بەكەن مەن مىڭباي ، تولەك ، جانۇزاقتار -
جارتاستى جارىپ وسكەن ءتۇپ – تامىرلار !

جۇرتىڭدى ، ۇرپاعىڭدى قولدا ، بابا ،
جار بولىپ جابىرقاعان كەڭ دالاڭا !
تيمەسە ارۋاعىڭنىڭ شاراپاتى ،
دەرتىنە شۇبارتاۋدىڭ ەم قونا ما ؟

قولداساڭ ، كەم كەتىگىم تولادى ءالى ،
ورىسكە مالىم سيماي قوراداعى .
جىرتىلعان جولىم قايتا جامالادى ،
جۇدەگەن ەلىم قايتا وڭالادى .

جەلبىرەپ جاس كەلىننىڭ ورامالى ،
ومىرگە تالاي ۇرپاق كەلەر ءالى .
« شاقانتاي !» ، « شاقانتاي !» دەپ شاۋىپ وتكەن ،
بايگەدەن كورسەم دەيمىن سول بالانى !

اقىندار بۇگىن تەرەڭ وي كەشۋدە ،
قىزىل ءتىل قىزعان سايىن سويلەسىن دە .
« شاقانتاي !» ، « شاقانتاي !» دەپ مەن دە كەلسەم ،
ارمان جوق ، جىردىڭ ۇلكەن بايگەسىندە !
« شاقانتاي !» ، « شاقانتاي !» …

جاستابان تاعدىرى
( قىتايداعى دەرەكتەردەن الىندى )
« جايىلىپ جان جاعىڭا كەرەگەڭ كەڭ ،
وسۋگە امان – ەسەن بەرەكەڭمەن
سىرت جاۋدان قورمال بولىپ ، قورعاۋ ءۇشىن ،
كەرەيگە تورە كەرەك نە دەگەنمەن .
كۇل توككەن ىرگەڭ بەكەم بولۋ ءۇشىن ،
سۋاتىڭ ارناسىنا تولۋ ءۇشىن
اباقتىڭ بالاسىنا تورە كەرەك ،
جۇرەتىن كوشىپ قونعان جولى ءۇشىن .

توبەسىز جەر بولمايدى دالامىزدا ،
تورەسىز ەل بولمايدى ارامىزدا .
باقىتتىڭ باستاۋشىسى جەتكىزەتىن ،
تورەلەر دەيدى ەكەن ءار اڭىزدا …».

-دەپ ماقتاپ ارعىن ءبيى تورەلەردى ،
كەرەيدى جۇرىسىنەن ورەلەدى .
اڭقاۋ ەل ايتقانىنا ارعىن ءبيدىڭ
بىرتىندەپ ، بىرەگەي بوپ كونە بەردى .

سونىمەن اباق كەرەي تورە ىزدەدى ،
جيعانىن تورەلەرگە بەرە ىزدەدى .
تورىنە ءتورت قاباتتاپ كورپە توسەپ ،
تورەنىڭ باسشىلىعىن ءورىس كوردى .

ۇلدارىن ابىلپەيىز قالاپ الدى ،
قىرعىز قىزى تۇماردىڭ بالالارى .
كوگەداي ، جاباعىتاي ، سامەن اتتى ،
كوكتۋلى تورەلەردىڭ جاڭا باعى .

باستالىپ ءبىر كوكتەمنىڭ كوكورايى ،
حان قىلىپ كوتەرمەكشى كوگەدايدى .
تولماعان باليعاتقا ونىڭ جاسى
تولۋعا ۋاقىت كەرەك وعان ءالى .

-« باسقارعان ءوزىن – ءوزى اباق كەرەي ،
جەتەدى ىستەرىندە تالاپ ، مەرەي .
تورەگە وسىنشالىق قامقورشى بوپ ،
جابىستىڭ نەگە بيتتەي بالاققا ، ەي .

توبەسىز جەر جەتەدى دالامىزدا ،
تورەسىز ەل دە كوپ قوي عوي ارامىزدا .
قوڭىرات ، قىپشاق ، نايمان وزدەرىن دە ،
تورەسىز ءومىر سۇرگەن بار اڭىزدا» .

دەدى دە ، ارعىن بيگە شوقتىعى ءىرى
قادالدى شاقانتايدىڭ وتتى كوزى .
كەرەيگە قالاي عانا جول كورسەتپەك
تورەنىڭ ەرجەتپەگەن بوقمۇرىنى .

قولىندا الداسپانى تۇرا ۇمتىلدى ،
ەرتەڭگە تۋعىزباققا قىيىن كۇندى .
توقتاتى ۇلكەندەر كەپ ، باسۋ ايتىپ ،
ءۇح- دەدى ، كىمدەر كورگەن بۇرىن مۇنى .

دەگەنمەن باتىر قاتتى نامىستاندى ،
كوزىنە ەلەستەتىپ ارىستاندى .
- الماسام باسىن كەسىپ كوگەدايدىڭ ،
دەدى دە تابان تىرەپ قارىستى ەندى .

قان توگىپ قالماقپەنەن كۇرەسكەنمىن ،
تابانداپ قارا جەردە تىرەسكەنمىن .
مەكەنىم تاۋ مەن دالا قۇشاعى بوپ ،
جىگەرمەن جەلبىرەتكەم جىر ەسكەگىن .

ءسات سايىن ەسەلەنىپ كۇشىم مەنىڭ ،
ەل ءۇشىن باتىرلىقتى تۇسىنگەنمىن .
بيىكتە جەلبىرەگەن سول تۋىمدى ،
باسقانىڭ بيلىگى ءۇشىن تۇسىرمەيمىن .

سارتوقاي ، سارباس پەنەن بەگىمبەتتەر ،
بالاسى جاستاباننىڭ تەكتى – تەكتەر .
قورعادىم بوستاندىقتى باستى جاۋدان ،
ءجايىم جوق ەندى سودان شەگىنشەكتەر .

جولىندا ازاتتىقتىڭ اعىندايمىن ،
جالباقتاپ اكىمدىككە جاعىنبايمىن .
شۇبىرتقان تولەڭگىتىن شيبورىدەي ،
تورەنىڭ بيلەۋىنە باعىنبايمىن 2 .

دەدى دە ، قاحارلاندى ەر شاقانتاي ،
قوزعالدى قونىسىنان ەل جاتالماي .
بايقوتان ، جوبالاي مەن تومان بيلەر ،
باتىرىن قولداپ شىقتى جولعا شالعاي .

باتىرى جاستاباننىڭ ىرىكتەلدى ،
مۇندايدا كىم جەك كورسىن بىرىككەندى .
بايمۇرات ، اتانتايلار اتىن سايلاپ
باس باتىر جاققا بۇيرەگىن بۇرىپ كەلدى .

قوتىراق جىبەردى شاقانتايعا شاقابايدى ،
جاقتاما باتىر ، دەپ شاتاق جايدى .
تۋعان ەل دالاسىنداي ەركىن بولسىن ،
ءتۇسىنۋ كەرەك تولىق اتا جايدى .

ارينە ، سيلايمىن مەن جاقسى اعانى ،
شىرقالعان باتىرلىقتان اسقاق ءاندى .
كوزىمنىڭ تىرىسىندە كىرىپتار عىپ ،
جۇرمەيمىن ءباز بىرەۋگە جاستاباندى .

تاپساقتا قانشالىقتى جەر كىندىگىن ،
ساقتايمىن ىلايلاتپاي ەل تۇنىعىن .
بىرەۋدىڭ سىڭار ەزۋ بيلىگىنەن ،
قورعايمىز قورعان بولىپ ەركىندىگىن .

جىبەرمەن نامىسىمدى ۋىسىمنان ،
ساعىنسام جۇرەگىمنەن جىر ۇسىنام .
كەرەيدىڭ – ون ەكى اباق بىرەۋى بوپ ،
سەندەردى قايدا جۇرسەم تۋىس تۇتام .

جاتقاندا وگىز ءولىپ ، اتان اۋىپ
ساپاردا وسىناۋ ءبىر قاتەر قاۋىپ .
جانتاكەي باتىرىنا بار ءجايدى ايتىپ ،
جىبەرگەن ات مىنگىزىپ ، شاپان جاۋىپ .

دەگەنمەن شاقاڭ ءوزى اۋىلىنا ،
قامقور بوپ اتاسى ءبىر باۋىرىنا
كەرەيلەر ءور التايعا شۇبىرعاندا ،
جاستابان قالعان ەكەن ساۋىرىندا .

نايزاسىن قولىنداعى الۋان تولعاپ ،
ساۋىر مەن سارىارقانى جاۋدان قورعاپ
عۇمىرى شاقانتايدىڭ ءوتىپ ەدى ،
قارسى بوپ پيعىلدارى جالعانعا جات.

بيلەۋگە اسىققاندار سۇقتانادى ،
كوتەرىپ پاڭ كەۋدەسىن جۇرتقا ءبارى .
حاس باتىر ويلاپ ەلدىڭ بولاشاعىن ،
بيلەۋىن تورە جاقتىڭ قۇپتامادى .

قىتايدىڭ پاتشاسىنا قۇزىر بولىپ ،
كوگەداي ششايىن ءىشتى ءجۇزىن كورىپ .
شوشقانىڭ ميلىعىن جەپ دارەجە الدى ،
قالمادى حان تورەنىڭ وزىندە ەرىك .
كەرەيدىڭ مالىن شاشتى ، جانىن قىسىپ
شەتىنەن كونبەگەننىڭ قانىن ءىشىپ .
كوگەداي ولگەننەن سوڭ بالاسى اجى -
كيىندى مۇراگەر بوپ قالىڭ ىشىك .

توزبايتىن ، توڭدىرمايتىن مۇراگەردى ،
قاحارلى اجىگۋن بوپ تۇرا بەردى .
ءبىر كەزگى «كەمەڭگەرلىك» ۇمىتىلىپ ،
شىندىقتى شىرقىراتىپ بۇرا بەردى .

سۇمدىقتى سۇمىرايلار كورگىزگەلى ،
سۋىتىپ كوڭىلدەرىن ەل كۇيزەلدى .
تفۋ دەگەن تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي ،
تورەلەر وسىلايشا ەل بيلەدى …

پاتشا ءۇشىن ەلگە سالدى بار سالىقتى
كوتەردى اۋىرلىقتى ەل سونشالىقتى .
موڭعۇلدىڭ جىلقىلارىن بارىمتالاپ ،
ارتىنان جاۋاپتى ەتتى ارقالىقتى

كەرەيلەر باتىرى ءۇشىن كۇڭىرەندى ،
وت ءتۇسىپ اراسىنا ءبۇلىندى ەندى .
جان – جاققا بىتىرادى وسى كەزدە ،
التايدان اۋىپ تاعى رۋلى ەلى .

اجىگۋن – ارا تۇسەر ءسوزىن جۇتتى ،
كەرەيدە وعان توقتار ءتوزىم ءبىتتى .
قايمىعىپ ءدوربىت حاننىڭ قاحارىنان ،
باتىردىڭ ارقالىقتاي كوزىن قۇرتتى .

سول كەزدە شاقانتايدى ۇققان ەدى ،
ءتۇسىنىپ بوستاندىقتى سىرتتاعى ەلى .
كۇن تۋعان ەر باسىنا زامانادا ،
«اعاجاي التاي …» ءانى تۋعان ەدى .

باعالاپ شاقانتايدىڭ باتىلدىعىن ،
بولعانىن بولاشاققا اقىلدى ۇعىم .
تورەنىڭ باۋىرى سۋىق ەكەندىگىن ،
جانجاقتان بۇرقىراتتى اقىن جىرىن .

شولدەسەم راحات تابار كولىم ەدىڭ ،
شالدىقسام ءشاربات بەرەر ءتورىم ەدىڭ .
بۇلىتتاي كوشكەن كەزدە بىرىگەسىڭ ،
جەل سوقسا ىدىراعان ەلىم مەنىڭ .

بالا ەل ، باتىر ەلى كەرەي دەگەن ،
كەلەسىڭ كەڭ قولتىقتى مەرەيمەنەن .
بىرەۋىڭ قونىستانساڭ ءور التايعا ،
بىرەۋىڭ مەرەي تاپتىڭ ەرەيمەننەن .

امال نە ، بوس قالدىق قوي كوپ مۇرادان ،
ساپاردا ەسە الماي سوققىلاردان .
اعايىن الا بولىپ ، بوس سوزگە ەرىپ ،
ءبورى جەپ بۇلىنگەندى – ءوتتى زامان .

تارقاماس تاۋدان اۋىر ماعان كوپ مۇڭ ،
باسىنا الىنعانى ماحامبەتتىڭ .
بوكەنىڭ ءبىر قابىرگە سيماعانى ،
جالىنىن اكەلدى عوي ماعان ءورتتىڭ .

حالقى ءۇشىن تولقىنداردا قايراڭداعان ،
جەرى جوق كۇرەستەردە قايرالماعان .
ءوتىپتى – اۋ ارداگەر بوپ ارپالىسىپ ،
شاقانتاي دەگەن مەنىڭ – قايران بابام !

ارقانىڭ ايازىنداي ساقىرلاعان ،
ادامنىڭ ازاماتى باتىر بابام !
تارتىستا تابان اۋماي وتكەندىگىن ،
وسپالى ولەڭىندەي اقىنعا ايان .

ساۋىر مەن سارىارقانى سايرانداعان ،
بۇل كۇندە سەندەي ججاندى قايدان تابام ؟
ولەڭگە سيماي كەتكەن الىپ تۇلعاڭ ،
ومىرگە سيماي كەتكەن قايران بابام !

5. قىتايداعى — پروفەسسور ، قىتاي ءتىلىنىڭ مامانى – ناريمان
جاباعىتاەۆتىڭ «جاريا سىرى»:

- ەرەن – ەرەن ، ەرەنتاۋ ، ءۇرىمجى دەگەن قالا بار ؟
ەلەڭدەتەر بەلەڭ تاۋ . تولىپ جاتقان سالا بار .
ەل جۇرتىنان ايرىلعان شىعىسىمدا – بوگدا تاۋ ،
مەن سياقتى بەرەن بار . شىرىلداپ سونى پانالار

ەرەنقابىرعا تاۋ ەكەن ، ۋان حانى كەرەيدىڭ
باۋىرى باقشا باۋ ەكەن . وسىرگەن سوندا مەرەيىن ،
شاقانتايدىڭ ۇرپاعى اندا – ساندا سول جەرگە
بۇل جاقتا دا بار اسەم . اڭساۋمەن بارىپ كەلەمىن .

اينالايىن ، جان بابام ەرلىككە باتىل بارا العان ،
ارۋاعىڭنان اينالام . باتىر بولىپ جارالعان ،
بوز قالماقتان دالاسىن ۇلى بابام ۇرپاعى
ەرلىكپەنەن قورعاعان . جەر جۇزىنە تارالعان .

كوپتەن ويلار كوكتەيدى
كوكسەگەندى شەكتەيدى …
باتىستا جاتقان بايتاق ەل
ەشتەڭە ساعان جەتپەيدى …

جازۋشى حاسەن ادىباەۆتىڭ « اتامەكەن» ولەڭى .

ارمىسىڭ اتامەكەن شۇبارتاۋىم ،
القىزىل ارمان ەسكەن باقشا – باۋىم .
ۇشىرعان تۇمار تاعىپ قايران جۇرتىم
جاسىل شىق تامشىلاعان شۇيگىن قاۋىم .

اينالدىم اتاقونىس شۇبارتاۋىم ،
اينالىپ قايتا تاپتىم الاۋ تاڭىن .
مازداعان بالالىق شاق ، بال داۋرەنىم
باس ءيىپ ، تاعزىم ەتەم تۋعان قاۋىم .

جاۋ قۋىپ ، قيقۋ سالعان باتىر بابام ،
تايپالتقان بوز جورعانى جاپ – جاس انام .
ساپىرعان سارى قىمىز ، اقبوز ۇيلەر
باق قونعان ، ىرىس تۇنعان جاسىل جاعاڭ .

ەر تۋعان ، اق نايزالى تالاي – تالاي ،
سايراعان كۇمىس كومەي قالاي – قالاي .
جىرلاعان « ەلىم – ايىن» قوجابەرگەن
سابىلتقان نارقىزىلىن ءور شاقانتاي .

تەربەگەن قالىڭ ەلدى سەگىزسەرى
ماڭدايدان تامشىلادى اششى تەرى .
عاشىق بوپ ماقپال مەنەن «گاۋحارتاس»قا
عاجايىپ ءان شىرقاعان اسەم جەرى .
جارىلدى تاس توبەڭدە اتوم بومبا
وراندى وتجالىنعا شىبىن جان دا .
سوگىلدى ىرگەلى ەلدىڭ قابىرعاسى
ارلاندىم ، الاسۇردىم شارا بار ما ؟!

اق كويلەك ، ادال جۇرەك بالاڭ ەدىم ،
بىلمەگەن بىلەزىكتى بالاڭ ەدىم .
پەردەسىن سۇم جالعاننىڭ جۇلعانىمدا
شوشىدىم ، شامىرقاندىم سەن بار ەدىڭ .

اق بەسىك ، اتا داۋلەت شۇبارتاۋىم ،
كەۋدەمدە جالىنداعان جانار تاۋىم .
ءتاۋ ەتىپ تاستارىڭا كەلىپ تۇرمىن
اشا بەر قۇشاعىڭدى الاۋ تاڭىم .

«ادەبيا (باسەن) سەرىكالدى قىزى باسەن نەمەرەسىنە -
سەرىكالدى ساسەنوۆ ، جالباعاەۆ ەرەجەپ ، بالسەكەر ، ت.ب.
ۇلكەن كىسىلەر ايتقان ەستەلىكتەردەن…

ۇلكەندەر جينالىپ،اتا بابالارى تۋرالى اڭگىمە – ەستەلىكتەردى ايتىپ وتىرۋشى ەدى . ءبىز ۇقسىن ، كەيىنگى ۇرپاققا ايتا ءجۇرسىن ، تۋىستىقتارى نىعايىپ ، يماندىلىقتارى ارتا ءتۇسسىن ، اتا بابالارىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەسىن ، جاقسىلىعىن ۇيرەنسىن،جامانىنان جيرەنسىن دەگەن ماعىنادا ەدى …
1 . بابامىز شاقانتاي :
« باسىڭا ءىس ءتۇسىپ قينالعان كەزىڭدە بايقوتان مەن جوبالاي بابالارىڭا سيىن ، قىل ۇستىندە تۇرساڭ ماعان سيىن» ، دەپ وسيەت قالدىرعان .
2. بايباراق پەن قۇلباراق .
جاڭىل ( جاكەم ) انامىزدان تۋعان بەس ۇل ەركە ، الكەۋدە باتىر بولىپ وسكەن ەكەن . شەشەمىز باۋىرىنداعى ( ەڭكەدەن تۋعان قۇلباراقتى وزىنەن تۋعان بايباراقپەن ەكەۋى ەگىز قوزىداي تاتۋ ءوسسىن دەپ ، جاڭىل شەشەمىز باۋىرىنا سالعان ) اسا ۇعىمتال ، اقىلدى قۇلباراققا ريزاشىلىعىمەن ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ ، كەلەشەك ۇرپاعىنا زەيىندى بولار اۋ دەپ باتاسىن بەرگەن . قۇلباراق بايباراقتىڭ ايتقان ءسوزىن جەرگە تاستاماي ، اقىلدىلىقپەن ورىنداپ ، ىستەگەن جاقسىلىعىن – «باياعا وسىلاي دەپ ايتىپ ەدى» ، دەپ ، انامىز جاڭىلدى تاڭ قالدىرعان .
ەكەۋى ەر جەتىپ ، وتاۋ تىگىپ ، ەكى اۋىل بولىپ ەنشىسىن الۋعا انالارى جاڭىلدىڭ الدىنا كەلەدى . ول كىسى رۇحساتىن بەرىپ ، العاندارىڭدى اكەلەرىڭە سوڭىنان بايانداڭدار ، دەپ تاپسىرما بەرەدى . مالدارىن ءبولىسىپ الىپ ، كوڭىلدەرى جايلانىپ ، توبە باسىندا اقساقالدار كەڭەسىن قۇرىپ وتىرعان اكەلەرىنە كەلىپ ، ۇلكەندەرگە سالەم بەرىپتى . كەلگەن جۇمىستارىنان حاباردار اكە : – ايتىڭدار ، دەپ بەلگى بەرەدى . قۇلباراق ءيىلىپ ، بايباراققا جول سىزدىكى دەپتى . الكەۋدە باتىر بايباراق :
- ايتسام ، اكە ! مالدىڭ ىلعي جاس ءۇيىرى مەن جاقسىلارىن تاڭداپ الدىم ، -دەپتى . ال ، سەن قۇلباراق ، نە الدىڭ ؟ – دەگەندە :
- مەن ، اكە ، اعادان قالعان كارى قۇرتاڭ مالدارعا يەلىك جاسادىم ، -دەگەن ەكەن . بابامىز ۇلدارىنا قولدارىڭدى جاي دەپتى :
- بايباراق ، اۋزىڭ اسقا ، بۇتىڭ اتقا جارىماي ، اللانىڭ بەرگەن ماڭدايىڭداعى رىزدىعىمەن وتەدى ەكەنسىڭ. قۇلباراق ، بار بايلىق سەندە قالادى . بىرلىك ، ىنتىماقتارىڭ نىعايا بەرسىن ، ەندى انالارىڭا بارىڭدار ، – دەپ شىعارىپ سالىپتى . كەيىنگى ولاردىڭ ومىرلەرى ، اتا باتاسىن دالەلدەگەن . باي ، داۋلەتتى ادامدار قۇلباراق ۇرپاعىنان تاراعان ، بەرەكەلى ىرىستى ۇرپاق اكە باتاسىن ورىنداپ ، وسيەت قۇردى .
« باتالى قۇل ارىماس» دەگەن ءسوز وسىدان قالسا كەرەك .

3. شاقانتاي باتىردىڭ ءبىرىنشى بايبىشەسى جاڭىل ( جاكەم ) انامىز قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعان قارىنداسى ەكەن . شاقانتاي باتىرلىعى ، كەلبەتتىلىگى مەن اقىلدىلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ ، قاس سۇلۋ جاڭىلمەن كوڭىل جاراسىمدىلىعىن سەزگەن قابانباي باتىر قارىنداسىنا لايىقتى جار دەپ ، كەلىسىمىن بەرگەن ەكەن . داعاندەل بويىنا اتتاندىرىپ ، توي جاساپ ، ۇزاتار الدىندا ، ءبىر اي بۇرىن قالماق شاپقىنشىلىعىنان قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردىڭ ىشىندە قالماق باتىرىنىڭ قىزى ، اي دەسە اۋزى ، كۇن دەسە كوزى ، قولاڭ شاشى توبىعىنا تۇسكەن ەڭكە سۇلۋ بار ەكەن . قابانباي باتىردىڭ ەڭكەگە كوزى ءتۇسىپ ، ەرەكشە كۇتىممەن بولەك كۇتكىزىپتى . جەڭگەلەرىنىڭ سۋىق كوزقاراسىنان قىزدى قۇتقارماق بولىپ اقىلدى جاكەم ، اعاسىنا كىسى سالىپ : – ماعان كۇڭدىككە شابىندىدان تۇسكەن قىزدى بەرسىن ، سوندا مەن ريزامىن اعاما ، – دەگەن ەكەن .
سۋىق كوزبەن سۇقتانىپ جۇرگەن جەڭگەلەرى ارالاسىپ ، ەراسىلدان (قابانباي ) رۇقساتىن الىپ ، ەڭكەنى جاڭىل انامىزعا كۇتۋشى ەتىپ قوسىپتى . وتىز كۇن ويىن ، قىرىق كۇن توي بولىپ ، جاڭىل انامىز جاساۋ ، ەنشىسىمەن داعاندەلگە قاراي كوشىن بۇرىپتى . ءۇش كۇن ءجۇرىپ ، جول بويىندا جەڭىل وتاۋ تىگىپ ، ەرۋ جاسايدى . ساربازدار : – شاقانتاي ، شاڭىراعىڭدى كوتەر ، دەپ ايعايلايدى . قارۋ جاراق اسىنعان بابامىز تىگىلىپ جاتقان ۇيگە كەلىپ ، شاڭىراقتى باقانمەن كوتەرىپ تۇرىپ ، ۋىق شانشىپ جۇرگەن ەڭكە قىزعا كوزى ءتۇسىپ ، ەسى كەتىپ ، نە ىستەپ تۇرعانىن ۇمىتىپ ، ويعا شومىپ ، جەتى ۋىق تۇگىل ، سانى جيىرماعا جەتىپتى . بۇنى بايقاعان ەڭكە قىز : – باتىر اڭعال دەگەن راس ەكەن ، ەستى ادام جەتى ۋىقتان كەيىن شىعىپ كەتەدى ، ءسىزدى كىمگە تەڭەسەم ەكەن ، -دەپتى …
باتىر سەرپىلىپ : – مىنا كۇڭ نە دەيدى ، دەپ ، ساداقپەن تارتىپ جىبەرىپتى . ساداقتىڭ جەبەسى بارىپ ەڭكە سۇلۋدىڭ قارا سانىنا قادالادى . سوندا ەڭكە شەشەمىز اۋىرسا دا ، قانىن سورعالاتىپ : – كىم اتتى ، ەتەگىمدى كوتەرىپ ساداقتىڭ وعىن ءوزى السىن ، دەپ ەشكىمدى جانىنا جولاتپاپتى . شاقانتاي بابامىز جاڭىل شاقىرادى دەگەنگە بارادى . اقىلدى اپامىز : – ماڭدايىڭا جازىلعانى وسىلاي شىعار ، بار دا ەتەگىن كوتەرىپ وعىڭدى ال ، مولدا شاقىرىپ نەكەڭدى قيعىز ، مەنەن رۇحسات،- دەگەن ەكەن . وسىلاي ەڭكە اپامىز شاقانتاي بابامىزدىڭ جاڭىلدان كەيىنگى ەكىنشى بايبىشەسى بولىپ ، قۇلباراق اتامىزدى دۇنيەگە اكەلگەن ەكەن …»

شاقانتاي باتىردىڭ تۋعانىنا 300 جىل

باتىردىڭ تۋعانىنا ءۇش ءجۇز جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەيتوي 2006 -جىلى ،18 – 19 تامىز كۇندەرى شۇبارتاۋ وڭىرىندەگى قوساعاش اۋلىندا ءوتتى .
ون سەگىزىنشى تامىز كۇنى ، تاڭ بوزىنان قاراۋىلتوبەدەگى شاقاڭنىڭ كەسەنەسىنىڭ ماڭىنا كەلىپ اتباسىن تىرەگەن ادامداردىڭ سانىندا ەسەپ بولعان جوق . ولاردىڭ ءبارى باتىر بابانىڭ باسىنا قۇران باعىشتاپ ، دۇعا وقىتپاق نيەتتە بولاتىن . تاڭەرتەڭگى ساعات وندا اۋداندىق
مەشىتتىڭ باس يمامى ايدىن جەڭىسۇلى ، شاقانتاي جاۋقاشارۇلىنىڭ رۋحىنا ارناپ ايات وقىدى . وسىدان كەيىن قاراۋىلتوبەدەن قوزعالعان قالىڭ جۇرت قوساعاش اۋلىنداعى جاڭادان بوي كوتەرگەن شاقانتاي باتىر مەشىتىنىڭ الدىنا جينالدى . وسىناۋ مەشىتتىڭ قىسقا مەرزىمدە سالىنۋىنا باتىردىڭ ۇرپاقتارى عانا ەمەس ، بۇكىل حالىق ءبىر كىسىدەي جۇمىلدى . قوماقتى كومەك كورسەتكەندەردىڭ اراسىندا سادۋاقاسوۆ ت.
(1 000 000 تەنگە) ، نايزابەكوۆ ن . (1 000 000) ، اماندوسوۆ ك. ( 1 000 000) ، بەلگىلى كاسىپكەر الپيەۆ ا . ( ۆاز اۆتوك . ) ، يبراەۆ ن. (500 000), ىدىرىسپاەۆ ق . ( 250 000 ), اينابەكوۆ م ( 100 000 ) ، ءماجىلىس دەپۋتاتى سابيانوۆ ن. (500 000, 2 – ۆاز ) ، حايبارۇلى ا . ( 300 000 ) ، تلەۋبەردين ج . ( 150 000 ), مۇقاشەۆ ە . ( 100 000) ، الماتى ق . تۇركسيب اۋدانى سالىق كوميتەتىنىڭ باستىعى قابىشەۆ ا. ( 200 000 ) ، كەنجەعارين ا .
( 100 000 ) ، ءتولتاي ت . ( 140 000 ) ، ولكەباەۆا ل . ( 100 000 ) ، شايمەردەنوۆ مۇراتبەك ( 100 000 ) ، تاشكەنباەۆ م . ( ۆاز ) ، سۇلەيمەنوۆ ق . ( ۆاز ) ، جامپوزباەۆ ب . ( 150 000 ) ، شاياحمەتوۆ ت . مەن قابدىقالىموۆ ءا . ( ءبىر جىلقىدان ) ، يسكاكوۆ س . پەن سەمىزباەۆ ءا . ( كومپيۋتەر كلاسى ) . تويدىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتۋىنە اتسالىسقان ا . اليمحانوۆ ، ورىنباسارۇلى ق . ، ب. سايات ، ءا . جاقىپبەكوۆ ، يبراەۆ اسقار ، شولانباەۆ ب . ، ە . تاۋىرباەۆ ، رىسقاليەۆ ق .، قاسىمباەۆا ت . ، جايدارين ا . ، قاباسوۆ ق . ، و. ەرۋباەۆ ، جانات ، سەرىكبول قوجاحمەتوۆتار ، س. مۇقاتوۆا ، بەكمۇرات ، ە. قاناپيانوۆ،
جولامانوۆتار اۋلەتى ، ت. ب. كوپتەگەن اتتارى اتالماي قالعان ازاماتتارعا اتا بابالار ارۋاعى رازى بولىپ ، اللادان نۇر جاۋسىن !
وسى تويدا الماتىدان كەلگەن شاقاڭ ۇرپاعى ت . ءتولتايدىڭ باسپادان جاڭا عانا شىققان « شاقانتاي» شەجىرە – ەستەلىك كىتابىنىڭ ەكىنشى باسىلىمىنىڭ تاراتىلىمى بولدى . كىتاپتان تۇسكەن 100 000 تەنگە جاڭادان اشىلىپ جاتقان قوساعاشتاعى شاقانتاي مەشىتىنە بەرىلدى .
تورعاي اتامىزدىڭ ۇرپاعى تەنتەكسارى نەمەرەسى – نۇرگۇلسىم قىتايدان ارنايى كەلىپ ، شاقاڭنىڭ 250 – جىلدان بەرى ساقتالىپ كەلگەن شەكپەنىنىڭ فوتوسۋرەتىن جۇرتشىلىققا تانىستىردى . نۇرگۇلسىم مەشىتتىڭ سالىنۋىنا دا اتسالىسىپ ، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن ( كافەل ) كومەك كورسەتتى .
مەشىتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىن « قوساعاش» اۋلىنىڭ اكىمى قازوۆ ب . اشتى . قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەگەن جەڭىسۇلى ا .، جولامانوۆ ت. ، اكادەميك قايمولدين و . ، الپيەۆ ا . ، ءۇرجار اۋداندىق ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى بايسينوۆ ق . ، اردەگەر شاكەتوۆ س . ، «اللا ءۇيىنىڭ» ەلدىڭ ەلدىگىنە ، بەرەكە بىرلىگىنە ارقاۋ بولاتىنىن اتاپ ءوتتى . مەشىتتىڭ اشىلۋ لەنتاسىن اۋدان اكىمى شەرۋباەۆ ن. پەن كومپوزيتور ە . راحماديەۆ قيدى . وسىدان كەيىن سالتاناتقا قاتىسۋشى قالىڭ جۇرتشىلىق قوساعاش اۋىلدىق شاقانتاي باتىر مەشىتىندە وقىلعان جۇما نامازىنا قاتىستى . جاڭا اشىلعان مەشىتكە تارتۋ رەتىندە كوپشىلىك بەرگەن كىلەم ، پالاس ، جايناماز ، سۋرەتتەر ، كىتاپتار ت. ب. تارتۋلاردا ەسەپ بولمادى .
جاڭا مەشىتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىمەن قاتار ، قوساعاش اۋلىنداعى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتە كومپيۋتەر كلاسىنىڭ
اشىلۋى قاتار ۇيىمداستىرىلدى . سوڭعى ۇلگىدەگى جاڭا كومپيۋتەرلەردى شاقاڭنىڭ 300 – جىلدىق مەرەيتويىنا لايىقتى تارتۋ رەتىندە ، الماتىداعى «AIVA» كومپانياسىنىڭ باسشىلارى يسكاكوۆ س. ، سەمىزباەۆ ءا . سىيعا تارتتى .
مەشىتتەگى نامازدان كەيىن جينالعان ازاماتتار قاراۋىلتوبەنىڭ باۋرايىنداعى باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا تىگىلگەن ەلۋ – الپىس اقبوز ۇيلەرگە اعىلدى .تۇسكى استان كەيىن جىر – جارىسى ءمۇشايرا باستالدى .
حالىق الدىندا باتىر باباعا ارناعان جىر ولەڭدەرىن اقىندار ۇلكەن شابىتپەن وقىپ شىقتى . اقىنداردىڭ جىرلارىمەن الدىن الا تانىسىپ شىققان ءجيۋريدىڭ شەشىمىمەن :
- باس جۇلدە ، ۆاز اۆتوكولىگى بەلگىلى اقىن ن . ايتوۆقا بەرىلدى .
- ءبىرىنشى ورىنعا ك . شالقاروۆ ، ەكىنشى جۇلدەگە ۇسەنباەۆ ب . مەن ا . قورعاسبەك ، ءۇشىنشى ورىنعا ەرەجەقىزى ءا . مەن قايرامباي ق . يە بولدى .
جىر ءمۇشايراسىنان كەيىن ، مەرەيتويعا ارنالعان سالتاناتتى جيىن باستالدى . جيىندى قىسقاشا قۇتتىقتاۋ سوزبەن اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ن. ازىمباەۆ اشتى . العاشقى باياندامادا شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى اكىمشىلىكتىڭ اۋداندىق اۋىرشارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باستىعى تىلەۋجانوۆ ا . ايتىپ ءوتتى . بايانداما اراسىندا بەلگىلى ءانشى – سازگەر تۇرسىنعازى راحيموۆ « شاقانتاي» اتتى جاڭا ءان – تولعاۋىن ورىنداپ بەردى . ەكىنشى باياندامانى شۇبارتاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحى جانە جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا ۇلت ازاتتىق كۇرەسكە ءوزىنىڭ ەلەۋلى ۇلەسىن قوسقان شاقانتاي باتىردىڭ ەرلىگى تۋرالى ، بەلگىلى جازۋشى ، حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى تىلەۋحانوۆ ت . جاسادى . تىڭ دەرەكتەرمەن تولىسقان وسى باياندامانى كوپشىلىك جىلى قابىلدادى .
العاشقى قۇتتىقتاۋ ءسوز اۋدان اكىمى ن. شەرۋباەۆكە بەرىلدى . اۋدان اكىمى ءوز سوزىندە شاقاڭنىڭ مەرەيلى مەرەكەسى ەرلىكتىڭ ، ەلدىكتىڭ تويى ەكەندىگىن ، كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن تالىمدىك ، تاربيەلىك ونەگە بولىپ قالا بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى .
كەلەسى قۇتتىقتاۋ ءسوزدى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى تۇسىپبەكوۆ ت . ايتتى . قۇتتىقتاۋ سوزىنەن كەيىن ول قوساعاش اۋىلدىق كىتاپحاناسىنا جاڭا كومپيۋتەرمەن بىرگە شىعىس اقىن جازۋشىلارىنىڭ ءبىر قورجىن كىتاپتارىن سىيعا تارتتى .
سالتاناتتى جينالىس سوڭىندا اۋدان اكىمى ءجۇز ءۇش جاستاعى اكادەميك و . قايمولدينگە ات مىنگىزىپ ، شاپان جاپتى . ال ءماجىلىس دەپۋتاتى ن . سابيليانوۆ وسى ەلدىڭ تۋمالارى ، اتاقتى كومپوزيتور ە . راحماديەۆ پەن ءانشى ، پروفەسسور ب . جىلىسپاەۆقا اۆتوكولىك مىنگىزىپ ، ماراپاتتادى .
كەشكى استان كەيىن كوپشىلىك اسىعا كۇتكەن مەرەكەلىك كونتسەرت باستالدى . ءبىرىنشى بولىپ ساحنادا « اياگوز» حالىقتىق ۇلت اسپاپتار وركەسترى ونەر كورسەتتى . انشىلەر ا . شەگەنباەۆانىڭ ، ن . مۇستافاەۆتىڭ ، ءا . اقىلباەۆانىڭ ، ج . ازىلقياشەۆالاردىڭ شىرقاپ سالعان اندەرىنە
كوپشىلىك ۇيىپ تىڭداپ ، ءدان ريزا بولدى . وركەستردەن كەيىن اۋداندىق « بايان سۇلۋ» حالىقتىق ءان – بي ءانسامبلى ونەر كورسەتتى . انشىلەر ك .
الپىسباەۆ ، ە . جاقسىلىقوۆ ، ز . جايلاۋباەۆا ، ر . ساكيەۆا ، ب . گۋسەينوۆ ،
ب . نۇرتولەۋوۆ ، ق . سادىقوۆ ، س . ابەۋوۆ ، گ . اۋباكىروۆانىڭ سالعان اندەرى كورەرمەن كوڭىلىن باۋراپ اكەتتى . سىبىزعىشى ا . چاەۆ ، كۇيشى ديريجەر ق . ازىلقياشەۆ ، بيشىلەر توبىنىڭ ونەرىنە دە كوپشىلىك ءتانتى بولدى . سەمەيدەن كەلگەن مىرزاحان مەن باۋىرجان باستاعان اكتەرلەر توبى – ساحنادا شاقانتاي باتىر مەن قالماق باتىرى اراسىنداعى جەكپە – جەكتى بەينەلەپ بەردى .
مەرەكەلى كونتسەرتتىڭ سوڭىنا قاراي رەسپۋبليكاعا بەلگىلى ەسترادا جۇلدىزدارى توقتار سەرىكوۆ پەن بەيبىت سەيدۋاليەۆا ءان شىرقاپ ، كوپشىلىكتىڭ العىس ، قۇرمەتىنە بولەندى .
مەرەيتويدىڭ ەكىنشى كۇنى قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورت ويىنى – ات بايگەسىمەن باستالدى . جەتى شاقىرىمدىق تاي جارىسىندا ءبىرىنشى بولىپ – ايعىز اۋىلىنىڭ ايتوبەل ، ەكىنشى ورىندى – « دوستىق» شارۋا قوجالىعىنىڭ وقجيرەن ، ءۇشىنشى – ورىندى بارشاتاس اۋىلىنىڭ سامالگەر اتتى تايلارى يەلەندى . جەڭىمپازدار باعالى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى .
ون بەس شاقىرىمدىق بايگەگە الپىسقا جۋىق سايگۇلىكتەر قاتىستى .
ءبىرىنشى ورىن – سەمەيدىڭ « ايكەل» جشس نىڭ اقجول ، ەكىنشى – اياگوزدەن تۇمار ، ءۇشىنشى – قوساعاش اۋلىنان قۇلاققاسقا ، ءتورتىنشى – قاراعاندى وبلىسىنان ارقارگەر ، بەسىنشى بولىپ – دوكىرتوۆتىڭ اقپار اتتى جۇيرىكتەرى كەلدى . جۇلدەلى ورىنداردى يەلەنگەندەرگە توڭازىتقىش ، تەلەديدار ، كىلەم ، كىرجۋعىش ماشينا ، بەينەماگنيتوفون ، شاڭسورعىش سىيعا تارتىلدى .
الامان بايگەدە ءبىرىنشى بولىپ تاسكەسكەنىڭ شولپان اتتى سايگۇلىگى كەلىپ ، بەلگىلى پالۋان ، كاسىپكەر م . تاشكەنباەۆ قويعان ۆاز اۆتوكولىگىن يەلەندى . ەكىنشى بولىپ شۇبارتاۋ ءوڭىرىنىڭ – قاراكەر (توڭازىتقىش) ، ءۇشىنشى اياگوزدىك دوكىرتوۆتىڭ – قۇلاگەر ( كىرجۋعىش) ، ءتورتىنشى قاراعاندىنىڭ اقتوعايىنان – شانشار ( تەلەديدار ، كىلەم ) ، بەسىنشى شۇبارتاۋدان – شاڭتيمەس ( تەلەديدار) ، التىنشى مادەنيەت اۋلىنىڭ – كۇرەڭقاسقا ( بەينەماگنيتوفون ) ، جەتىنشى بارشاتاستىڭ -اسەمقوڭىرعا ( شاڭسورعىش) سىيلىقتار بەرىلدى .
قىزىقتى وتكەن ات جارىسىنان كەيىن بايگەتوبەدەن قايتقان كوپشىلىك اقبوز ۇيلەرگە ورالىپ ، داستارحان باسىندا تويدىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتكەنىنە ۇيىمداستىرۋشىلارعا وزدەرىنىڭ العىسىن ايتىپ ، ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتتى . اكىمنىڭ ون ەكى قاناتتى ۇيىندە سيلى قوناقتارعا شاپان جابىلىپ ، قۇرمەت كورسەتىلدى . الماتىدان كەلگەن قوناقتار وبلىس ، اۋدان اكىمشىلىكتەرىنە ، جاڭا اشىلعان مەشىتكە – قىتايدا ءۇش تىلدە شىققان ، قازاقتىڭ ەسكى سالت – داستۇرىندە قولدانىستا بولعان كيىز
ءۇيدىڭ جابدىقتارى ، ەر – تۇرماندار ، الاشا ، كىلەم ، ءتۇس – كيىزدەر ، ىدىس – اياقتار ، قىلىش – شوقپار ، ۇلتتىق كيىمدەر ت. ب. -لار ءتۇرلى ءتۇستى بوياۋلارمەن اسەم بەينەلەنگەن كىتاپتاردى تارتۋ ەتتى … كوپشىلىك قاۋىم وسى مەرەيتويدى ۇيىمداستىرۋدا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ن . ازىمباەۆ پەن قوساعاش اۋلىنىڭ اكىمى ب . قازوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى .
( ا . كوكسەگەنوۆتىڭ اۋداندىق گازەتتە جاريالانعان ماقالاسى پايدانالىندى )

جوبالاي بي (1730 – 1818)

قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى :

« جوبالاي بايسەيىتۇلى ( 1730 – 1818 ) – بي . بيلىك جولىن اكەسى بايسەيىت بيدەن العان ج. بي ەلىن ادىلدىكپەن ، حالىق اراسىنان شىققان ازاماتتارمەن اقىلداسا وتىرىپ بيلەگەن . ج. بيدەن تومان ، بايقوتان ، توقسانباي ، ەسەنجول بيلەرگە جالعاسىپ كەتە بەرگەن . ج. ءبيدىڭ سوڭىندا كوپتەگەن سوزدەر قالعان . سولاردىڭ ءبىرى : « اتىما تاي بەر ، تايىما قوي بەر ، قوي بولار ، قوزى بولار ، كەلەر جىلى ءوزى بولار» ، – دەپ كەلەتىن بيلىك سوزدەرى . بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن ەل – جۇرت ابايدان سۇراعاندا ، اباي : « كۇشتى زورلىعىن قويعان با ؟ ءالسىزدى ءالىم جەتتىكپەن جول ، ەسە بەرمەگەننەن كەيىن ، جوبالاي ءبيدىڭ ويلاپ تاپقان بيلىگى عوي» ، دەپ جاۋاپ بەرىپتى . داۋ شيەلىنىسە بەرگەننەن كەيىن ، تۇياق ورنىنا تۇياق الىپ ءبىتىسۋدى « جوبالاي جولى» دەسەدى . ج. بي جايىنداعى سوزدەر م. ماعاۋيننىڭ « مەن» اتتى عۇمىرنامالىق رومانىندا كەزدەسەدى . ج. ءبيدىڭ ءومىرى ، بيلىك سوزدەرى ەل ىشىندە ءجيى ايتىلادى . « قاراكەرەي قابانباي داستانىندا ج. ءبيدىڭ جورىقتاعى ىستەرى سۋرەتتەلگەن . ج. ءبيدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ، زامانىنىڭ كوزى اشىق ازاماتى ، تومسك مال دارىگەرلىك ين – تىن بىتىرگەن ، ساياسي قۋعىن – سۇرگىن قۇربانى بولعان تويسارىۇلى بەيسەمباي 1914 ج. ج. ءبيدىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا قازان قالاسىندا جازدىرىلعان كوكتاس ( بيىكتىگى 2 م. ، ەنى 80 سم. ) قويدىردى . كوكتاستا شاعاتاي جازۋىمەن كەرەي ەلىنىڭ قىسقاشا شەجىرەسى بەرىلگەن . جوبالاي ءبيدىڭ مازارى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى ، اياگوز اۋدانى ، شۇبارتاۋ وڭىرىندە» ( ب. اتىعاەۆ ) ، ( 3- توم ، 692 – بەت )

جوبالاي بي 1730 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. جاس كەزىنەن العىر، شەشەن، مەكەندەگەن كەرەي بەگىمبەتتىڭ بەكنازار، قوسايدىڭ 200 ءۇي ۇرپاقتارىن، داعاندەل باقاناس وزەنىنىڭ بويى مال باعۋعا اسا جارامدى جەر ەكەن دەپ شاقانتاي باتىر، بايقوتان بيلەرمەن بىرگە كوشىرىپ اكەلگەن. وسى كەرەيلەر 1914 جىلى جوبالاي ۇرپاعى تويسارين بەيسەمبايدىڭ ايتۋى بويىنشا 3000 ۇيگە جەتكەن. جوبالاي ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن، ادىلدىگىمەن قازىبەك بي، قۇتتىباي بي، كەڭگىرباي بيلەرمەن داستارحانداس بولىپ، ارالاسىپ جۇرگەن.
جوبالاي تەك بي عانا ەمەس، قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك باتىرلارمەن بىرگە جوڭعار – قازاق سوعىسىنا قاتىسىپ، ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن كۇرەسكەر . قابانباي باتىر داستانىندا:
ء“بىر كۇنى قابانباي بار، جوبالاي بار،
اتتانىپ جورىق شەكتىك، دوبال ايبار”- دەپ اتى اتالادى. ءادىل بي رەتىندە اتاعى شىعىپ، كورشى ارعىن، نايمان جۇرتى داعاندەل باقاناستى جايلاعان كەرەيلەردى «جونداعى جوبالاي ەلى» دەپ تە اتاپ كەتكەن. جوبالاي بي ايتقان: «اتانعا تايلاق، اتىما تاي بەر، قويىما قوزى بەر، قوي بولار، قوزى بولار، كەلەر جىلى ءوزى بولار» دەگەن قۇن تولەۋ حاقىندا ايتقاي بيلىگى ەل ەسىندە قاناتتى ءسوز رەتىندە ساقتالىپ قالعان. اباق كەرەي ۇراندارى «اباق»، «وشىباي» مەن قاتار كەيىنگى ۇرپاقتارى «جوبالاي، شاقانتاي، بايقوتان» دەپ ۇرانداپ، ارۋاقتارعا سيىنعان.
جوبالاي بابامىز ۇرپاقتارىنا :
« ارمان تىلەكتەرىڭ تەز ورىندالسىن دەسەڭدەر شاقانتايعا ، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن دەسەڭدەر ماعان سيىنىڭدار» ، دەگەن وسيەت قالدىرعان ەكەن …
كەرەيلەر شۇبارتاۋعا قالاي قونىستاندى ؟

قاراشا ايىنىڭ باس كەزى جاۋىن شاشىندى بولدى . قارلى جاڭبىر ارالاس جاۋعان مۇزداق قار ، تەبىندەگى جىلقى تۇياعىنىڭ جۇلىعىن كەسىپ ، قانىن شىعارا باستادى . مۇزداق ءشوپ جەگەن بيەلەر ءىش تاستاپ ، ەرتىس وزەنىنىڭ بويى وسى قىستا جىلقىعا قونىس بولماۋعا اينالدى . مىڭداعان جىلقىسى بار بايلار مەن بيلەر جىلقىشىلارىن سايلاپ ، قۇر ات ، قۇر ايعىرلارىن جاراتىپ ، قوستارىن جابدىقتاپ ، ازىق تۇلىك دايىنداپ جاتتى . رۋلى ەل بىرىگىپ الىستاعى التاي تاۋىنا جىلقى وتارلاتۋدىڭ قامىندا بولاتىن . كەرەي ىشىندەگى جاستابان رۋىنان تارايتىن شاعىن شارۋالى جوبالاي بي دە تۋىستارىنىڭ ازىن اۋلاق جىلقىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ، جۇزدەن استام جىلقىعا يە بولاتىن جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسىن وتپرلاعان كوپ جىلقىعا قوسىپ جىبەرگەن . جىلقى وتارى بارعان جەردىڭ تۇگىن تارتساڭ مايى شىعىپ تۇراتىن قالىڭ قوپالى نۋ ، شي ، قياقتى ، كوپتەن مال تۇياعى تيمەگەن ، تۋساپ كەتكەن وتە شۇرايلى جەر ەكەن . قازاق جوڭعار سوعىسى اياقتالعان سوڭ يەن قالعان جەرگە ەمىن ەركىن ورىستەپ ، قۇلاش جازا جايىلعان جىلقىنىڭ جالى قىڭىرى جوق ، شەتىنەن تىڭقيعان شۇناق بولىپ سەمىردى . جىلقى سەمىز ، ەر قۋناق . سوعىمعا سويعاندارى قىسىردىڭ تايى مەن شۇراسى جەرگە تۇسكەن تۋ بيەلەر . تابان ەلى سەرە قازىنى كەرتە كەسىپ جەپ ، استاۋ استاۋ قۇرت ەزىپ ىشەدى جىلقىشىلار . كيگەندەرى شيدەم كۇپى ، اياقتارىندا ساپتاما ەتىك ، باستارىندا تۇلكى تىماق . كەزەكتەسىپ تۇنگى كۇزەتكە شىعادى ، ءتۇزدىڭ تاعىسى قاسقىردان باسقا قاۋىپ جوق . مىنگەندەرى قۇر ات ، قۇر ايعىرلار ، اۋىزدىقتارىمەن الىسادى . كۇندىزگى قوستا قالعان جىلقىشىلار قاسقىر ، تۇلكى سوعادى . ەرىگىپ ىشتەرى پىسقان كەزدە قاراپ جاتپادى . ات ۇستىندە اۋدارىسپاق وينادى ، ات جارىستىردى ، جورعا سالىستىردى . سايدىڭ تاسىنداي كىلەڭ جاس جىگىتتەر ايقاسا كەتىپ ، شىلبىر تارتىسادى . الاڭسىز ەلىرگەن جىلقىشىلار مەن بايدىڭ مىرزالارى ويلارىنا كەلگەنىن ىستەدى . وسى سايىستىڭ بارىندە جوبالايدىڭ جىلقىشى جىگىتى تارتىسقاننىڭ شىلبىرىن بەرمەدى ، اۋدارىسسا ات ۇستىنەن كەزەك
كەزەك جۇلىپ تاستادى ، كۇرەسكەندەردى شەتىنەن جىقتى . ەڭ اياعىندا ات بايگەسىندە دە جاراتىپ قوسقان اتى وزىپ كەلدى .
جىلقىشى جىگىتتىڭ مىنا قىلىعىنا ىشتەي ىزالانۋشىلار كوبەيدى . وشتەسە باستادى ، جەكپە جەككە ەشكىم بەتتەمەيدى . بۇلاردىڭ اراسىندا جىلقىشى جىگىتتەن ويسىراي جەڭىلگەندەرى ءوزارا ءاجۋا سىقاققا اينالدى ، ىزاعا شىداماعان توڭمويىن تومىرىقتارى كەكتەنەتىن بولدى .
جىلقى وتارىنىڭ قايتار كەزىندە تاعى كۇرەس باستادى . وسى جولى سەنى جىقپاسام با دەگەن الكەۋدە مىرزانىڭ ءبىرى كۇرەسىپ ، تاعى دا جىعىلعان بولاتىن . باسىمنان اتتادىڭ دەپ توبەلەس شىعاردى . تىستەرىن تىستەرىنە قويىپ جۇرگەن ەسەرسوقتار جالعىزدى جۇندەي ءتۇتىپ ، تەپكىلەپ ءجۇرىپ ءولتىرىپ العاندارىن وزدەرى دە سەزبەي قالادى …
كوكتەمنىڭ كوگى جەتىلىپ ، جازىقتا قالعان ەل مال اياعىنا تويىنعان كەزدە ، وتارداعى قالىڭ جىلقى دا كەلىپ جەتتى . امان ەسەن كەلگەن جىگىتتەردى كەزەكتەسىپ قوناققا شاقىرىپ ، توي جاساپ دۋمانداتىپ جاتتى . جوبالايدىڭ جىلقىسىنا يە بولىپ كەتكەن جىلقىشى جىگىتى ورالمادى . سۇراۋ سالسا ، « قايتاردا بار بولاتىن ، جوق قاراپ كەتكەن شىعار» دەيدى . ارقايسىسى ءارتۇرلى ايتادى ، ءبىرىنىڭ ءسوزى بىرىنە ۇقسامايدى . مازاسى كەتىپ ، امالى قۇرىعان جوبالاي بايلارعا مەن بيلەرگە بارىپ شاعىمىن ايتسا : «جىلقىشىڭ بوراندا ىعىپ كەتكەن جىلقىنىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ ءۇسىپ ءولىپتى . بوراندا ولگەن كىسىنىڭ قۇنىن بىزدەن الماقپىسىڭ ؟ ەل امان ، جۇرت تىنىشتا ايتىپ جۇرگەن كىسى قۇنى دەگەنىڭ قاي الجاسقانىڭ ؟ . جىلقىڭدى وتارعا قوسقاندا ، جىلقىشىڭ ولسە قۇن تولەيمىز دەگەمىز جوق . تاعدىر جەتىپ ولگەن شىعار» ، دەپ جوبالايدىڭ ارىزىن تىڭداماپتى .
بۇل ادىلسىزدىككە وكپەلەگەن جوبالاي ، وزىنە قاراعان ون ءۇش اۋىلدى سوڭىنان ەرتىپ ، ەلدەن ءبولىنىپ ، ەرتىستى قۇلاي كوشىپتى . مۇقىر ، بوكەنشى ، مارالدى ، ودان شاعان وزەنىن بويلاي كوشىپ ، كوشتىڭ بەتىن وڭتۇستىككە قاراي بۇرعان جوبالاي : «جاراتقاننىڭ بىزگە ارناعان ءبىر جەرى تابىلار . ءبىز دە ەس جيىپ ، ەل بولارمىز . الدىمىزدان نە كۇتىپ تۇرسا دا العان بەتتەن قايتپايىق» ، دەپ ءباتۋالاستى . جىلجي كوشىپ شۇبارتاۋداعى بايقوشقار وزەنىنىڭ بويىنا كەلىپ بىراق توقتادى . ات جەتەر جەرگە بارىپ جەر شولىپ كورىپ ەدى ، ەلسىز يەن جاتقان جەر ەكەن . جاز جايلاۋ ، قىس قىستاۋ ، ءارى كوكتەم ، ءارى كۇزەك ، جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىندا دا قىسىلمايمىز . مال ءورىسى كەڭ ، قايسى مالدى وسىرسەڭ دە ، مالدىڭ قۇلاعى شىعىپ ماڭعىرىپ تۇرعان جەر ەكەن . تاۋەكەل ، وسى جەردى بىزدەن ەشكىم قورىماس ، بىزگە مەكەن وسى بولادى» ، دەگەن ەكەن جوبالاي .
جاز ورتاسى اۋا كەلگەن بۇل قونىستا مالدارى كۇيلەنە باستادى . ەل مالدىڭ اعىنا قارىق بولىپ ، ەس جيىپ سەرگىپ قالدى .
قىسقا قاراتا كوكسالا ، باقاناس وزەندەرىنىڭ بويىنا بارىپ ، قالىڭ قامىستىڭ ورتاسىن ويىپ ، قازاق ۇيلەرىمەن قىستاپ شىقتى . بۇل وڭىردە ارقار كيىك ۇيىرىمەن ءورىپ جۇرەدى . تازى جۇگىرتىپ ، قاقپان سالىپ ، تۇزاق قۇرىپ ۇستاعان قوڭىر اڭنىڭ ەتىن قىس بويى قۋىرداقتاتتى .
كۇن جىلىنىپ ، قار كەتتى ، جايماشۋاق جادىراپ مامىر ايى تۋدى ، جەردىڭ كوگى اتتىڭ كوزىنەن كەلەدى . كوكتەمگە قاراتا اۋىل قىراتقا قوندى . يزەن ، جۋساندى جەگەن مالدىڭ جەلىنىنەن ءسۇت اعادى . قويدىڭ ۋىزىنا ءسۇرى قوسىپ اسىپ ، كەزەكتەسىپ قوناق شاقىرادى . باستاپ كەلگەن جوبالاي : « ءبىر بوزداعىمىزدىڭ نامىسى ءۇشىن ەلدەن بولىنە كوشكەندە دوسقا كۇلكى ، دۇشپانعا تابا بولماي ، امان ەسەن بولعانىمىزعا مىڭ دا ءبىر شۇكىرلىك ، جاراتقان يەم ، امىسە جار بولا گور» ، دەپ كوپتىڭ تىلەۋىن تىلەدى .
سارىارقانى كورگەندە : « ءورىسى مول ، سۋى تۇنىق جەر شۇرايى مۇندا ەكەن» ، دەپ اسانقايعى ايتقانداي ، جوبالاي ءبيدىڭ ىزدەپ تاپقان جەرى شىنىندا دا مالدىڭ كىندىگى تۇرعان شۇرايلى جەر بولىپ تابىلدى . قىرىنا شىعىپ قاراسا – وزەكتەرى تولعان قاراعان ، توبىلعى . بۇيراتتاردىڭ بەتى كوك قاسقا بەتەگە ، ججىلعا جىلعانىڭ تابانى تارلاۋ ، تورعاي وتى . بۇلاقتى جەردىڭ وزەگى قۇلىن جاسىراتىن قاراباس شالعىن . از اۋىل قۇنارلى قونىس تاۋىپ ، ىرعاپ جىرعاپ جاتقاندا ، جوبالايدى ەلگە قايتارامىز دەپ ، ءبىر توپ قاريالار دا سوڭدارىنان جەتكەن بولاتىن :
- «زامانى تىنىش بولسا جەر تابىلار ، ەل تابىلماس . ەلدەن بولىنگەن ەل بولماس ، ءتۇبى بىرگە تۇرتپەيدى . بولىنگەندى ءبورى جەيدى ، جارىلعاندى جاۋ الادى . جىلقىشىڭنىڭ قۇنىن بەرەيىك ، جەردەن كەتسەڭ دە ، ەلدەن كەتپە ، رايىڭنان قايت جوبالاي» ، دەگەن .
- ەلدىك بىلدىرسەڭدەر قايدا قالدىڭدار ، الدارىڭنان الدەقاشان وتكەم . بيلەرىڭ مەن بايلارىڭ مەنسىنبەدى ، ارىزىمدى اجۋاعا اينالدىردى . «تايىنشا تۋلاپ ىڭىرشىق سىندىرماس» ، دەدى . سەندەر سولاردىڭ ىقپالىنان شىعا الماي ، اۋىزدارىڭا قۇم قۇيىلىپ ، جەر شۇقىپ تومەن قارادىڭدار . مەنىڭ كەرەگىم ەلدەن بولىنگەدە ەستەرىڭە ءتۇستى مە ؟ . العان بەتىمنەن قايتا المايمىن ، دەيدى .
جوبالايدىڭ العان بەتىنەن ارتىنا قايتا قايرىلمايتىنىن قاريالار ءتۇسىندى . ىرگە تەۋىپ ، قونىستانعان جەرى قاريالارعا دا ۇناپ تۇر .
كەلەسى جىلى سول كەلگەن تۋىستاس اعايىندار ءبىرى قالماي كوشىپ كەلىپ جوبالايعا قوسىلدى . جىل سايىن قالعان ەلدەن بەس ، ونداعان اۋىل قوسىلىپ جاتتى . مەكەندەگەن ەلدىڭ مال جانى قاۋلاپ ءوستى ، ەن جايلاپ ، ەركىن قۇلاشتادى ، تىنىش ءومىردىڭ قۇشاعىندا شارۋا كۇيتتەپ ، ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جاتا بەردى …

«جوبالاي ءبىتىمى» قالاي شىققان ؟

ءبىراز زامان ءوتتى . ارعىن ، نايمان جورتارماندارى ارا تۇرا بارىمتالاپ جىلقى الىسادى ، اۋا جايىلعان مالدى ىلە كەتەتىندەرى دە جوق ەمەس . ءبىر جىلدارى قاز داۋىستى قازىبەك بيدەن حابار كەلەدى : – «شىلدە ايىنىڭ جيىرماسىندا ارعىن ، نايمان بيلەرىنىڭ باس قوسقان ۇلكەن جيىن بولماقشى . جەر داۋى ، جەسىر داۋى ، ەردىڭ قۇنى شەشىلەدى . الىسقان بارىمتانىڭ قارىمتاسى قايتارىلادى . ەلدىڭ بەرەكە تاتۋلىعى سۇرالادى» .
بۇل جيىننىڭ كۇنى تايانعاندا ءبىر تۇتام كەپكەن توبىلعىنىڭ ەكى باسىن تەگىستەپ تۇجىردى جوبالاي . سىرتىنا سارى ماي جاعىپ ، وتتىڭ شوعىنا ۇستاپ قىزدىردى . ماي ءسىڭىپ قىزعان توبىلعى قانكارەڭ تۇسكە كىردى . ودان سوڭ ءبىر شارشى باتەسكە وراپ ، ينە جىپپەن تىگىپ دايىندادى . ۇلكەن بالاسىن شاقىرىپ الىپ : – « كوكشەتاۋ جەرىندە ارعىن نايمان بيلەرىنىڭ باس قوسقان ۇلكەن جيىنى بولادى . جيىندى ارعىن قاز داۋىستى قازىبەك بي باسقارادى . سوعان سەن مەنىڭ ورنىما قاتىناساسىڭ . مىنا سالەمدەمەمدى قۆزىبەك بيگە تابىس ەت . شەشۋىن تاپسا قۇرقول قايتپايسىڭ» ، دەپ ، باتەسكە ورالعان توبىلعىنى بالاسىنىڭ قولىنا ۇستاتتى . جوبالايدىڭ بالاسى كوكشەتاۋعا بارعاندا ، القاقوتان وتىرعان بيلەر توبىن كورگەن سوڭ ، اتتان ءتۇسىپ ، جاياۋلاپ بارىپ سالەم بەرەدى . « قايدان كەلدىڭ ، كىمسىڭ ؟ ، دەگەن قازىبەك بيگە :
« شۇبارتاۋدانمىن . ەلىم كەرەي . جوبالاي ءبيدىڭ بالاسىمىن . مىنا سالەمدەمەنى بي اتام سىزگە بەر دەپ تاپسىرعان ەدى» ، دەپ ، اق باتەسكە وراۋلى توبىلعىنى ۇسىندى .
قازىبەك بي ورنىنان تۇرىپ : – « قۇرمەتتى بيلەر ، مىناۋ سالەمدەمەنى كەرەيدىڭ ءبيى جوبالاي ، وسى وتىرعان بارىمىزگە امانات ، دەپ بالاسىنان جىبەرىپتى . اشىپ كورىڭدەر . بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن كوبىڭە بەردىم» ، دەپ جاعالاي وتىرعان بيلەرگە بەرگەن ەكەن . ءبىر تۇتام اق باتەستىڭ وراۋىن شەشىپ اشىپ ەدى ، ەكى باسى تەپ تەگىس ، ادەمى تۇجىرىلعان قىزىلكۇرەڭ توبىلعى . تاڭ قالعان بيلەر : « تۇسىنبەدىك» ، دەدى . جاعالاي وتىرعان بيلەردىڭ ءبارى دە قولدارىنا ۇستاپ كورىپ ، شەشۋ ايتا المادى . قايتادان قازىبەكتىڭ ءوز قولىنا كەلگەندە :
« بۇل جۇمباققا شەشۋ ايتپادىڭدار . رۇحسات بولسا مەن ايتىپ كورەيىن . توبىلعىنىڭ ارتىق ەمەس ، كەم ەمەس ءبىر تۇتام بولۋى -ارعىن ، نايمان ەكى ۇلكەن ارىس ەلسىڭدەر . ەكەۋىڭە ورتاق ورتاڭداعى قوناق مەن ەدىم . مەنىڭ ەلىم دە ، مەكەندەي وتىرعان جەرىم دە وسى ءبىر تۇتام توبىلعىداي ەمەس پە دەگەنى . ەكى باسىن تەگىستەپ تۇجىرعانى – ەكى ۇلى ەل ، سەندەردىڭ قيا بۇلدىرگىلەرىڭە تيىسكەم جوق ، سۋىرتپاعىڭدى العام جوق ، كەرەگەڭنىڭ ساعاناعىن
سىندىرعام جوق ، ەكۋىڭنەن دە تازا ەمەسپىن بە دەگەنى . ال ، توبىلعىنىڭ قىزىلى – ەكى ەل ، سەندەرگە مەنىڭ مالىم سەندەرگە قىزىل بولىپ كورىندى . ارى وتەسىڭ نايمان ، بەرى وتەسىڭ ارعىن ، ەلىمنىڭ ءۇستىن تاپتاپ وتەسىڭ ، بارىمتالاسقان جىلقىڭا قاعاجۋ قالعان جىلقىم مەن تۇيەمدى الا كەتەسىڭ . الدارىڭا بارعامىن جوق ، وزدەرىڭ نەگە بىلمەيسىڭدەر دەگەنى . ال مىناۋ اق باتەس ەي ، اعايىن ، ەكى ۇلى ەل ، سەندەرگە دەگەن مەنىڭ اقجۇرەك ادال نيەتىم وسى اق باتەستەي ەمەس پە ، دەگەنى جوبالايدىڭ . وسى شەشۋ كوكەيلەرىڭىزگە قونا ما ؟» ، دەپ سۇراپتى قازىبەك بي .
« دۇرىس ، دۇرىس ، مۇلتىكسىز شەشىلدى» ، دەپ جامىراي ايتتى بيلەر .
ەندەشە ارعىن ، نايمان بيلەرى ، تاباندارىڭدى اۋدارماي ، تاپجىلماي وتىرىپ جوبالايدىڭ مالىنىڭ قارىمتاسىن قايتارىڭدار ، دەپتى قازىبەك بي .
بالاسى اتتاناردا جوبالاي : – تۇيەم كەتتى ، بيەم كەتتى ، تولەۋىن تولىق الامىن دەپ قاسارىسپا . تۇيەڭە تايلاق ، بيەڭە تاي ، قويىڭا قوزى بەرسە الا بەر . جاس وسەدى ، جارلى بايىيدى . كارى مال وسپەيدى ، جاس مال ءوسىم بەرەدى . تايلاعىڭ تۇيە ، تايىڭ بيە ، قوزىڭ قوي بولادى . تۇياققا تۇياق ، قۇلاققا قۇلاق ، نە بەرسە دە بەتتەرىن قايتارمان ، دەپ تاپسىرعان . وسى جولى جوبالايدىڭ بالاسى جىلقى ، تۇيەسى بار ءجۇز شامالى مال ايداپ اكەلگەن ەكەن .
جالپاق قازاق ەلىنە ايگىلى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل شەشىمدەرىنە ۇيلەس ، جوبالاي بي دە جەڭىل ءبىتىم جاساپتى . ءالى كۇنگە ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ قالعان
« جوبالاي ءبىتىمى» دەگەننىڭ ءمانىسى وسى ەكەن .

( سارقامىس اۋلىنداعى وسپانقۇل مولدا سابىربايۇلىنان جازىلىپ الىنعان )
جوبالاي ءبيدىڭ مازارىنىڭ باسىنا قويىلعان تاستاعى جازۋ :

«ءدىنى يسلام ، ءناسىلى قازاق ، رۋى كەرەي ، بەگىمبەتتىڭ ەكى بالاسى بەكنازار ءحام
قوساي ابىز 1765 – ءشى جىلدار شاماسىندا ، اتاقتى جوبالاي بي وسى كۇنگى
قىتاي قول استىنداعى التاي ، ساۋىر تاۋىنداعى كوپ كەرەيلەر ، بەگىمبەتتىڭ
ەكى بالاسىنىڭ تۋىستارى ەكى ءجۇز ءۇي شاماسىندا جوبالاي بي باستاپ كوشىپ كەلىپ ، وسى داعاندى ەلىنىڭ باقاناس دەگەن جەرى مال باعۋعا اسا جارامدى دەپ ورىن قىلدى . قۇدايعا ءتاۋبا ، ءۇش مىڭ ءۇي بولدىق . سول ۋاقىتتا ، حالىقتىڭ زورلىق بارىمتامەن جۇرگەن كۇنىندە «اتانعا تايلاق ، اتقا تاي» تولەۋ العىزىپ ، بيلىك ايتىپ ، ەلدى سولاي تىنىشتاعان ەكەن . وسى كۇنگەشە ورتا جۇزدە جوبالاي ءبىتىمى جۇرەدى . ماشكۇر قوساي ابىز ۇلى ىرىسپەتەك ، ونىڭ ۇلى بايسەيىت ، ونىڭ ۇلى جوبالاي ** 1233 حيجرادا** اقيرەتكە ساپار ەتتى . جوبالاي ۇلى جيدە ، ونىڭ ۇلى جولامان ، ونىڭ ۇلى تويسارى ، ونىڭ ۇلى وسى كۇنگى ەل بيلەۋشى بەيسەمباي ماشكۇر بابامىزعا 1914 جىلى بۇل تاستى جازدىردى» .

بايقوتان بي (1739 – 1834)

بەگىمبەت، قوساي ۇرپاعى بايقوتان بي دە شاقانتاي باتىر، جوبالاي بيمەن قاتار داعاندەل باقاناستاعى كەرەي ەلىنە باسشى بولعان قايراتكەر. جاس كەزىندە قوجاگەلدى تابىنان شىققان تومان بيدەن باتا العان ەكەن: «ءادىل بول، ارقاشان شىندىققا جۇگىن» دەپ. شەربەشنەي سيەز وتكىزگەن ەل بيلەۋشى جاندارالمەن ( گۋبەرناتور) كەزدەسىپ، داۋ تارتىس كوبىنە جەردەن تۋادى، جەرىمدى، شەكارامدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، مورلەپ بەرىڭىز دەپ تالاپ قويعان. وزىق ويلى باباڭنىڭ ورىندى تىلەگى بويىنشا جاندارال جەر كولەمىن بەلگىلەپ، ءيتتىڭ تەرىسىنە سىزىپ، مورلەپ، بەكىتىپ بەرىپتى. كەيىنگى ۇرپاقتارى وسى اكتىنى «باباڭنىڭ كوك قاعازى» دەپ اتاپ كەتكەن. كەيىن توبىقتى قۇنانباي قاجى بايقوشقاردى وزىنە الامىن دەپ ومبىعا بىرنەشە رەت بارعاندا، وسى «باباڭنىڭ كوك قاعازى» كولدەنەڭ بولىپ الا الماعان. نايمانمەن شەكارا تۋرالى داۋ – تارتىستا دا وسى باباڭنىڭ كوك قاعازى ۇلكەن ءرول اتقارعان. ەلگە كەلگەن گۋبەرناتور سىناپ كورەيىن دەپ باباڭا بىرنەشە سۇراقتار قويعان كورىنەدى :
- وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى قانشا ؟
-ءتورت ەلى دەپ بايعوتان بي قۇلاق پەن كوزدىڭ اراسىنا ءتورت ساۋساعىن قويادى . كوزبەن كورگەن راس ، قۇلاۇپەن ەستىگەن وتىرىك .
-ادامعا پالە قايدان كەلەدى ؟
-قىزىل تىلدەن .
-جەر ورتاسى قاي جەر ؟
-ءسىز وتىرعان جەر ، سەنبەسەڭىز ولشەپ كورىڭىز .
-شىعىس پەن باتىستىڭ اراسى قانشا ؟
-ءبىر كۇنشىلىك . تاڭەرتەڭ كۇن شىعىستان اتىپ ، كەشكىسىن باتىسقا قونادى . گۋبەرناتور جاۋاپقا ريزا بولىپتى .
باباڭ قوناعىنا سەركەنىڭ باسىن تارتادى . گۋبەرناتور قويىڭ جوق پا دەگەندە ، «ءبىر قورا قويدى سەركە باستايدى ، ول ءجۇز ءتۇرلى ءشوپ جەيدى . شوپتەن ءدارى شىعادى ، ەتى جەڭىل ، ءارى جۇعىمدى دەپ ادەيى نيەتىمدى ارتىپ وتىرمىن» دەگەن .
بايعوتان ءبيدىڭ تەرىس ، جارتى ، وڭ باتالارى

باباڭنىڭ تەرىس باتاسى

جوڭعاردى جەڭگەننەن كەيىنگى تىنىش زامان بولسا دا ، قازاق اراسىندا ەل ىشىندەگى بارىمتا ، جەر داۋى ، جەسىر داۋى ، ەل شابۋ ، ەسە قايتارۋ قانعا ءسىڭىپ ، سالت داستۇرگە اينالعان …
قاسقا ەلىنەن قوساي باتىردىڭ ۇرپاعى جاقسىكەلدى شىعىپتى . بۇل كەز باباڭنىڭ قارتايعان شاعى ەكەن . جاقسىكەلدى جاس ، بويداق جىگىت . مولشەرسىز تابيعات بەرگەن كۇشى بار ، قوڭىر بەدەۋىنە ءمىنىپ ، جاۋعا شاپقاندا ونى كورگەن جاۋدىڭ قاراداي زارەلەرى ۇشادى ەكەن .
قازاق ءبىرىن ءبىرى جاۋ كورىپ ، بارىمتالاسقان زاماندا جاقسىكەلدىدەي نە ءبىر قايرات – جىگەرى تاسىعاندار ، باي – جۋانداردىڭ قول شوقپارىنا اينالىپ ، باتىر دەپ قولپاشتاعاندارىن دارداي كورىپ ، ەل شاۋىپ – ولجا ءتۇسىرۋدى ماقتانعا ، ەرلىككە ساناعان . جاقسىكەلدى جاس البىرت كۇنىندە ، سەنى مە دەگەن قاس جاۋىن جولداس ەرتپەي جالعىز شاۋىپ ، تاعالى تايىن تاستاماي اكەلە بەرىپتى . مۇنى كورىپ قايراتىنا سۇيىنگەن ەل ونى «جالعىز» اتاندىرىپتى . جالعىز قانشا جىلقى ولجاعا تۇسىرگەنمەن ، باس قۇراپ ، اۋىل اتانۋ ارمانىنا جەتە المايدى . تاپقانى بايدىڭ پايداسىنان ، پايداكۇنەمدەردىڭ امال ايلاسىنان اسپايدى .
ءىسىنىڭ تەرىستىگىن ىشتەي سەزىنىپ ، تۇزەلمەككە نيەت ەتكەن جالعىز باتا سۇراپ باباڭا كەلەدى . كەرەيدەن شىققان ەل اعاسى ، ءادىل دە تاپقىر ، شەشەن بي بايعوتاننىڭ ءتىلىنىڭ ۇشىندە بيدايداي قارا مەڭى بار دۋالى اۋىز كىسى ەكەن . باباڭ ەكى تىزەسىن بۇگە جۇگىنىپ وتىرا قالىپ باتا سۇراعان جالعىزعا :
- « قياناتشىلسىڭ ، تەك جاتقان ەلدى شاباسىڭ ، ىشىندە سان مومىننىڭ مالى كەتەدى ، ولردىڭ كوز جاسى تۇبىڭە جەتەدى . جاسىكەلدىدەن « جالعىز» اتاندىڭ» دەپ ، ەكى الاقانىن تەرىس جايىپ باتا بەرەدى .
باباڭنىڭ جارتى باتاسى .
وسىدان بىرەر جىل وتكەن سوڭ ، جازعى جايلاۋدا ، ەل بەتكەيدە ، مال توسكەيدە قاننەن قاپەرسىز وتىرعاندا باباڭنىڭ جاۋ ءتيىپ ، جيىرما شاقتى جىلقىسىن ايداپ كەتىپتى . امالى قالماعان باباڭ جالعىزدى شاقىرتادى . جاقسىكەلدى باباڭنىڭ جىلقىسىن جاۋدان ايىرىپ باتاسىن الاتىن بولدىم دەپ قۋانىپ ، كۇرەڭ بەدەۋگە ەر سالىپ ، قارۋ جاراعىن اسىنىپ باباڭا كەلەدى .
اۋىل ماڭىنداعى ءدوڭنىڭ باسىندا رەنجۋلى كۇيدە وتىرعان باباڭا جاقسىكەلدى كەلىپ سالەم بەرگەندە :
- سابامدى كەرەگەنىڭ باسىنا ىلگىزىپ ، جىلقىنى بالقاش كولىن جاعالاپ ۇيسىنگە قاراي ايداپ بارادى . جاۋدىڭ قاراسى وتىز قىرىق شاقتى دەسەدى . كومەككە قانشا كىسى جيايىن ، جىلقىمدى قايتارىپ اكەلىپ بەر ، دەگەن ءوتىنىشىن ەستيدى . باباڭنىڭ ءسوزىن ءوتىنىش ەمەس ، بۇيرىقتاي سەزىنگەن جالعىز :
- بابا ، ماعان ەشقانداي كومەكتىڭ كەرەگى جوق ، ءسىزدىڭ مالىڭىزدى جالعىز ءوزىم قايتارامىن ، دەپ ، جاۋدىڭ كەتكەن جاعىنا قاراي اتتانادى . جەر ورتاسىن قۋىرا ورتا جولدا قۋىپ جەتكەن جالعىز جاۋعا زىمىراپ تيگەن جالعىز جەبەدەي ءتيىپ ، سارتتا – سۇرت جالعىز ايقاسىپ ، جۇرەكتى – بىلەكتى دەگەن باستى – باستى مىقتىلارىن تۇگەل ءتۇسىرىپ ، وزدەرىن شىلبىرلارىمەن اياقتارىن اتتىڭ باۋىرىنا الىپ تارتىپ بايلاپ ، جۇگەندەرىن سىپىرىپ تاستاپ ، جىلقىمەن قوسا ايداپ ، دالانى دۇركىرەتىپ اۋىلعا جاقىندايدى . ءدوڭنىڭ باسىندا قاراۋىلداپ وتىرعان باباڭا سالەم بەرىپ :
- تاعالى تايىڭىز قالعان جوق ، بيەڭىز قۇلىن سالعان جوق ، جاۋدى جايلاپ ، جىلقىمەن قوسا ايداپ كەلدىم . ماعان باتاڭىزدى بەرىڭىز ، دەپ قولىن جايىپتى . باباڭ ءبىر الاقانىن وڭ ، ءبىر الاقانىن تەرىس جايىپ:
- قياناتشىلسىڭ ، ەل شاپقاندى قوي . ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ءبىر ءوزى جۇزگە تاتىر ناعىز ەرجۇرەك باتىر عانا ۇرانداپ جاۋعا اتتانادى . ەرلىگىڭە ريزامىن . اللاۋاكپار ! – دەپ ، بەتىن سيپاپتى . باباڭنىڭ جارتى باتاسىن الدىم دەپ ، قۋانىپ جالعىز ۇيىنە جەتىپتى .

باباڭنىڭ وڭ باتاسى .
جىلدار جىلجىپ ۋاقىت وتە بەرەدى . جاقسىكەلدى ەل شاپقانىن قويىپ ، ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ جاتادى . ءبىر جىلدارى اياز بورانى ساقىلداعان قاحارلى قىس كەلىپ ەل جۇتاي باستايدى . باباڭنىڭ وتارعا قوستاپ شىققان جىلقىشىلارى تۇگەل ءۇسىنىپ ، جىلقى ىعىپ كەتەدى . تابيعات اپاتى ، قىس دۇلەيىنە توتەپ بەرىپ ، ىققان جىلقىنىڭ سوڭىنان بارۋعا جاقسىكەلدى عانا سەنىمدى دەپ شەشكەن باباڭ :
- بالقاشتى قۇلداپ ىعىپ كەتكەن جىلقىعا كۇش قايرات جاساۋ سەنىڭ عانا قولىڭنان كەلەدى ، دەپ قيىنعا جۇمسايدى .
بۇل ءسوزدى قوش العان جالعىز ، ءوزىنىڭ كۇشىنە لايىقتى اعاش كۇرەك جاساتىپ ، ازىققا جارتى قاپ قۇرت سالىپ باباڭنىڭ شىنجىردا جاراپ تۇرعان قارا بۋراسىنا ءمىنىپ ، جىلقىنىڭ سوڭىنا تۇسەدى . ءىز قۋالاپ ، جەر شولا وتىرىپ جەتى تاۋلىك وتكەندە جىلقىنىڭ قاراسى كورىنەدى . ءساتىن بەرىپ ، بار جىلقىنىڭ تۇياعىن تۇگەل ەتىپ ، باباڭنىڭ اۋىلىنا جەتكەندە ، جاقسىكەلدى بولعان ءىستى بىلاي دەپ باياندايدى :
- بالقاشتىڭ ويىنان قىرعا قاسقايىپ شىعۋعا بەت قاراعىسى كەلمەگەن جىلقى قايىرۋ بەرمەدى . جىلقىنىڭ الدىن بۇرقىراتىپ كۇرەپ اشىپ ، اشقان جەرگە جىلقىنىڭ الدىن قايىرىپ اكەلىپ ، العا ۇزاپ بارىپ بۇرقىراتىپ تاعى دا كۇرەك ارشىپ ، جىلقىنى قايتا قايىرىپ دامىل تاپپادىم . الدىنا جاساعان بوگەسىنىمە ىقتاعان جىلقىعا ارتى ءيىرىلىپ كەلە بەردى . جەتى تاۋلىك سوققان بوراندى ايازدىڭ قاحارىنان مەنىڭ قاحارماندىعىم باسىم تۇسكەن بولار ، قارا بۋرامەن بۇرقىراتىپ جۇرگەندە ونە بويىڭ قىز قىز قايناپ ، بۋىڭ بۋىرقاپ ، قايراتتانا تۇسەدى ەكەنسىڭ . قارنىم اشقاندا ساپتاياققا قۇرت سالىپ ، ونى ەرىتكەن قارمەن ەزىپ ءىشتىم . سۇراپىل سوققان بوران باسىلىپ ، جەتى اياز قايتقان سوڭ جىلقى دا ۇيرەنگەن جەرىنە بوگەتسىز تارتا بەردى . اڭگىمەنى بايىتقان جاقسىكەلدى ەكى قولىن جايىپ ، باباڭنان باتا تىلەيدى . قيانات جالاۋىن تيىپ ، ءتۇزۋ جولعا تۇسكەنىنە ، جەتى ايازدى جەڭىپ قايرات كورسەتكەنىن ەرلىككە بالاعان باباڭ ، ەكى قولىن وڭ ۇستاپ شىن نيەتتى باتاسىن بەرىپتى .
باباڭنىن وڭ باتاسىن العاننان كەيىن ، جاقسىكەلدىنىڭ تالايى ۇستەم بولىپ ، تاپقانى قۇرالادى . ءوز الدىنا جاقسىكەلدى اۋىلى اتانىپ ، ءتورت بالا ءسۇيىپ ەر جەتكىزگەن ونىڭ ەلگە قادىرى ارتىپ جاقسىكەلدى باتىر دەگەن جاقسى اتپەن ەل اۋزىندا قالعان ەكەن .

( ايدارحانوۆ جاعىپاردان جازىپ العان سايلاۋبەك جاقىپوۆ )

…باباڭنىڭ مازارىندا جازىلعان «حالقىم قۋانسا – قۋانىشىنا كۇلەمىن، حالقىم قورلانسا – نامىسى ءۇشىن ولەمىن» دەگەن اسىل سوزدەرى ۇرپاق ءۇشىن ۇلگى – ونەگە بولماق.
… جوبالاي ، بايقوتان ، شاقانتاي بابالارىمىزدىڭ جاڭا مازارلارىن تۇرعىزۋعا ، اتاقتى كومپوزيتور ، قوعام قايرەتكەرى ، ەلگە تانىمال تۇلعا ەركەعالي راحماديەۆتىڭ كورسەتكەن ەڭبەگىنە بۇكىل شۇبارتاۋ جۇرتشىلىعى ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى .

تومان بي (1724 – 1814)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت ەلىنىڭ جوبالايدان كەيىنگى ەكىنشى ۇلاعاتتى ءبيى. بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاگەلدى، الىباي، بايمىرزا، سۇيىندىك . ودان تومان بي.
تومان كورىپكەل، اۋليە كىسى بولعان. جوبالاي بي:

«ەلىم دەپ تۋعان ەل بالاسى،
تومانداي بولار ەل اعاسى.
كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ،
ءسوزى – التىن، ەر داناسى» – دەپ باعا بەرگەن.

تومان بي ايتقان اتالى ءسوز كوپ:
«كوسەۋ ۇزىن بولسا، قول كۇيمەيدى ; اعايىن كوپ بولسا جان تيمەيدى»، «قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەدى، اتقان وق اجالدىعا كەز كەلەدى»، «جالعان دوستان ساقتان، قالعان استان ساقتان»، «دوسى وتكىردى جاۋ الماس، ءسوزى وتكىردى داۋ الماس»، «ادىلەتتىلىك – كىسىلىكتە، ادەپتىلىك – كىشىلىكتە»، «جاقسىمدى ايتتى دەپ دوس دەمە، جامانىمدى ايتتى دەپ قاس دەمە»، «جولداس بولساڭ سۇمعا، وتىرعىزار قۇمعا»، «جاسىق، جامان تۋعان كوپ ەزدەن، اسىل تۋعان ءبىر ەر ارتىق».
كەرەيگە بولىس بولعان شولتاناي قاجى، تومان بي ايتقان ەكەن دەپ وسيەت قالدىرعان:
«تاربيە بار ەلدە – ءتارتىپ بار»، «اقىلدى ۇيرەنەدى، اقىماق كۇيرەتەدى»، «اقىلدى بولساڭ اقىماقپەن تالاسپا، ءسوزىڭدى ۇقپايدى، ءوزىڭدى بوقتايدى»، «وتكەن كۇن ورالمايدى، جارىق دۇنيە جوعالمايدى»، « شايپاۋدىڭ ءتىلى ۇزىن، اقىلسىزدىڭ بويى ۇزىن»، «ءادىل كىسى وزىنە قاتتى، وزگەگە ءتاتتى»، «جاقسىلىق قۋساڭ – مەرەيىڭ اسار، جاماندىق قۋساڭ -كەۋدەڭدى باسار»، «حالىق سىناي دا بىلەدى، سيلاي دا بىلەدى».
ونىڭ وسىنداي ناقىلدارى ەل ەسىندە ۇمىتىلماق ەمەس.
تومان بي بايقوتان بابانىڭ بالالىق شاعىندا باتا بەرگەن ەكەن:
«بالام، بالا قىران ۇشارىن بىلەدى، قونارىن بىلمەيدى. ادىلدىكتەن تايما، جاعىنبا بايعا، باسىڭدى ۇرما تورەگە. ۇلىلارمەن تەڭ بول، شولدەگەنگە سۋات بول، قاجىعانعا قۋات بول. قۇلاعانعا قول بەر، سۇرىنگەنگە جول بەر. جالعىزدى، جاياۋدى، كارىنى ايا، قۇشاعىڭدى جايا . ەل بالاسى بول، ءسوزدىڭ اناسى بول، كوزدىڭ قاراسى بول، كەدەيدىڭ پاناسى بول، ازاماتتىڭ اعاسى بول.»
كەرەي ەلىندەگى اتاقتى بيلەردىڭ ءبىرى – تومان بي – ۇمىتىلمايتىن ءىرى تۇلعا.

بەگەش شەشەن (1834 -1911).

بەگىمبەتتەن – بەكنازار، ودان قوجاگەلدى، ودان جانباي،ودان ماناباي، ودان نوقات، ودان سابان، ساباننان بەگەش تۋادى. اباي قۇنانباەۆپەن زامانداس، سيلاس، دوسى بولعان. بەگەشتىڭ شەشەندىگىن اباي جوعارى باعالاعان. اباي: «كەرەي ماعان بەگەشىن بەرسە، مەن بۇكىل توبىقتىنىڭ شەشەندەرىن جيىپ كەرەيگە بەرەر ەدىم» دەگەن ءسوزى بار ەكەن .

بەگەش تۋرالى ەستەلىكتەر:
1. بەگەش ەسىپ تۇرعان قىزىل جەل ەمەس پە؟
بەس بولىس توبىقتىنىڭ بەلدى، باسشى ادامدارى اباي الدىندا ايتۋلى ءبىر داۋدى شەشكەن وتىرىستا بەگەش تە بار ەكەن. ابايدىڭ ۇيعارۋىمەن داۋ بەگەشتىڭ سوزىنە توقتايدى. بەگەش كەتكەن سوڭ ەل جۋاندارى وتىرىپ: – اباي، سەن بەس بولىس توبىقتىنى ءبىر بولىس كەرەيگە بيلەتكەنىڭ قالاي؟ – دەپ سۇراپتى. سوندا اباي: – سەندەردىڭ سوزدەرىڭ بەگەشتىكىندەي نەگىزدى، شەشىمدى بوپ، جۇيەسىن تاۋىپ تۇرسا، مەن بەگەشتىڭ ءسوزىن الىپ نەعىلايىن. سەن بەسەۋىڭ بەگەش بولام دەسەڭدەر وسى قازىر اتقا قونىڭدار دا، اناۋ كەرەي جاقتاعى جوننىڭ ۇستىنە شىعىپ، بەسەۋىڭ ماعان بەس ۋىس جەل ۇستاپ اكەلىڭدەر،– دەيدى سىناي قاراپ.
- اباي – اۋ ، جەل ۇستاتۋشى ما ەدى؟ مۇنى نە قىر، نە سىرمەن ايتىپ وتىرسىڭ؟ – دەسىپ داۋرىققاندارعا:
-ەندەشە ، بەگەش سول ەسىپ تۇرعان جەل ەمەس پە؟ جەل ۇستاتا ما؟ سەندەر بەگەش بولا المايسىڭدار – دەپ ءتۇيىپتى.
2. قاپقان يتتەن ءوش الام دەسەم.
ابايدى ورازبايدىڭ وزبىرلارى ساباپتى دەگەن حاباردى ەستىپ ءتورت ارىس-ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاقتىڭ يگى جاقسىلارى جينالىپ بارىپ، ابايدى قورعاپ، جاقتاپ سويلەي باستاعاندا، بىردەن سۋىرىلىپ بەگەش:
- اباي مىرزا، ەرگە جارا ءتۇيىن دەگەن. يت ارامدى، تەنتەك قۇدايدى تانىمايدى. ءسىز جالعىز توبىقتى ەمەس، ورتا ءجۇزدىڭ ارىسى ەدىڭىز. اباي سياقتى ەستى، اقىلدى ادام، نادان ەلىنە بولا قالپىنان ايرىلسا نە بولماق؟ رۇقساتىڭدى بەر، تەنتەگىڭدى تيۋعا كەلدىك دەپتى. سوندا اباي: – ءاي، بەگەش،اي. شەشەندىكپەن قيىستىرىپ ايتاسىز – اۋ. قادىلەت پەن قاسىرەت بار ەمەس پە؟ جامان قاۋىمنىڭ جاقسىسى بولعانشا، جاقسى قاۋىمنىڭ جامانى بول دەسەم نە دەر ەدىڭىز؟ جاماندىقتى جولىم دەپ كەتكەن ورازبايعا ايتقان ءسوز سۋعا جازعانمەن تەڭ. مەنى ءبىر يت قاپتى عوي. قاپقان يتتەن ءوش الام دەپ، مەن دە قاپسام،اۋزىم ارامدانعانى عوي. ايىپتى اپەرمەڭدەر، اياعىما جىقپاڭدار، – دەپ توقتايدى.

3. سەن كەتكەنشە جەڭىلدەر.
ءىنىسى وسپان مەن ۇلى ءابىش قايتىس بولىپ، ودان كەيىن سۇيىكتى ۇلى ماعاۋيا قايتىس بولعاندا اباي قاتتى قايعىرىپ ەشكىممەن سويلەسپەي قويادى. اعاسى تاكەجان كەلىپ:
- اباي-اۋ، و دۇنيەلىك بولعانىڭ با، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ – دەپ جىلاعاندا دا ءتىل قاتپاعان. سودان تۋىستارى مۇنى ءبىر سويلەتسە بەگەش دوسى سويلەتۋى مۇمكىن
– دەپ بەگەشكە حابار بەرەدى.
بەگەش كوڭىلىن سۇراي كەلىپ:

- اسسالاۋماعالايكۋم ، ابايجان!
سوزىڭە تاڭىرقاعان تالاي جان.
بۋلىعىپ سويلەي الماي جاتىرمىسىڭ،
اللا قوناعىندا بۇل نە حال؟
ءاي، سابازىم ، بەگەشىڭە ءسوز قاتپاساڭ،
كوڭىلدەن ولە – ولگەنشە كەتپەس ءبىر ارمان، – دەپتى.
سوندا اباي باسىن كوتەرىپ:

از عانا اۋىل كەرەيدەن اسىپ تۋعان سەن ءبىر ەر،
سەن كەتكەن سوڭ بۇل كەرەيگە سەن سىقىلدى كىم كەلەر؟
جۇگىم اۋىر بولعان سوڭ، كوتەرە الماي جاتىر ەم،
كەلدىڭ عوي، بەگەش كوردىڭ عوي.
سەن كەتكەنشە جەڭىلدەر، – دەپ ءبىر ساتكە كوڭىلى كوتەرىلىپ، جانى دا جادىراعانداي كۇيگە ءتۇسىپتى.

4. اباي مەن بەگەشتىڭ ءسوز قاعىستىرۋى.
بەگەش- كەرەي توبىقتى باس قوسقان جيىنداردا ابايمەن تىزە قوسىپ وتىرىپ، داۋلى ىستەردى بىرىگىپ شەشەدى ەكەن. ال بيلىك ايتاردا ۇنەمى اۋەلى ءسوزدى بەگەش ايتىپ ، اباي ماقۇلداپ وتىرسا كەرەك. بىردە توبىقتىنىڭ بىرەۋى:- اباي، وسى بەگەش نەگە سەنەن بۇرىن سويلەيدى. الدىعا ءتۇسىپ كەتەتىن نە ءجونى بار؟- دەپتى. وسى ءسوز كوڭىلىندە بار اباي ءبىر باس قوسۋدا:- باكە، وسى ءسىز ۇنەمى مەنەن بۇرىن سويلەۋگە نەگە اسىعاسىز؟ – دەگەن ەكەن، ءازىل-شىنىن ارالاستىرا. سوندا بەگەش ىركىلمەستەن : – ابايجان –اۋ، مەن قاتەلەسسەم قاسىمدا تۇزەپ جىبەرەتىن سەن بارسىڭ. ال سەن قاتەلەسسەڭ، كىم تۇزەي الادى؟ سەنەن بۇرىن سويلەۋگە اسىعاتىنىم سول ەمەس پە؟- دەپتى.
5. اباي ۇيىندە توبىقتى ەلىنىڭ ءبىر توپ يگى جاقسىلارىمەن ءماجىلىس قۇرىپ وتىرادى. بەگەش كەلە جاتىر دەگەن حابار كەلەدى. اباي: «ولاي بولسا شاقىرىڭدار، توردەن ورىن بوساتىڭدار» – دەيدى. وتىرعاندار: “بەگەش سونشا كىم ەدى، تورگە شىعارىپ؟” – دەيدى عوي. “كىم ەكەنىن قازىر بىلەسىڭدەر” – دەپ، اباي بەگەش كىرە بەرگەندە:
- مىنالار قۋ دەگەنىڭ قانداي بولادى؟ – دەپ تالاسىپ وتىر. سەن ايتشى مۇنىڭ جاۋابىن، – دەيدى.
- قۋ سەنسىڭ، – دەپتى بەگەش العىر، جىلدامدىعىنا باسىپ.
- مەن قۋ ەمەس، سەن قۋ، – دەيدى اباي، – ەل-ەلدى ارالاپ كەلىپ، نە ءتۇرلى شەشەندەردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى ەستىپ، ۇعىپ الاسىڭ دا، مەنىڭ ءسوزىم دەپ ەل-جۇرتقا جاياسىڭ.
سوندا ءۇيدىڭ ىرگەسىن اينالا دوعاشا ىلگەن الاسا كىتاپ سورەلەرىنە كوزى تۇسكەن بەگەش:
- اباي، سەن اناۋ سورەلەردەگى اراب، پارسى، شاعاتاي، ورىس، ورمان دەيسىڭ بە، نەشە ءتۇرلى جۇرتتاردىڭ ايگىلى عۇلاما-عالىم، وقىمىستى كىسىلەردىڭ سوزدەرىن وقىپ الاسىڭ دا، تونىن اينالدىرىپ اكەپ، مەنىڭ ءسوزىم ەدى دەيسىڭ. مەن بولسام، ءبىر قازاقتىڭ ءىشىن عانا ارالاپ، اۋىزدان شىققان اسىلدى تەرىپ، ەل كادەسىنە اسىرامىن. ءسوزدى ءار ەلدەن جيناپ-تەرىپ، سەن مەنەن دە وتكەن قۋ بولدىڭ عوي، – دەپتى.
سول ەكى ارادا ۇيدە وتىرعاندار ورىندارىنان تۇرىپ، قول بەرىسىپ قوشامەتتەپ، ونى تورگە شىعارادى.

6. « داۋاسىز ، ارزان ، قىمبات …»
بىردە اباي ۇيىندە وتىرىپ ، ءوزىنىڭ زامانداس دوسى كەرەي بەگەشتەن :
- وسى داۋاسىز ، ارزان ، قىمبات دەگەندەردى قالاي تۇسىنەسىز ؟ – دەپ ، سۇراعان ەكەن . سوندا بەگەش جۇلىپ العانداي :
-داۋاسىز – كارىلىك ، ارزان -وتىرىك ، قىمبات- شىندىق ، دەپ جاۋاپ بەرەدى .
اباي : – ەندى بەكنازار – قوسايدان سەندەي ۇل تۋار ما ، دەپ ريزا بولىپتى .

نۇرالى باتىر
(1699 – 1763)
بىردە ەر جانىبەك كوپ قولمەن توقتا – بارلىقتا بەكىنىس جاساپ جاتقان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قولىنا كەلىپ قوسىلادى. بۇلار ورماندى، شاتقالدى قۇلديلاپ كەلە جاتادى. سول ساتتە اسكەردىڭ الدى ۇيلىعىپ جۇرمەي توقتاپ قالادى. اتتار دىرىلدەپ – قالشىلداپ العا قاراي باسپايدى. سوندا قابانباي:- جانۋارلاردا ءتىل جوق، الدىمىزدا قاۋىپ بار ەكەن. سول قاۋىپكە قارسى شىعاتىن كىم بار ؟، -دەيدى. سوندا ورتاعا جاس جىگىت شىعىپ: – ون ەكى اباق كەرەي جاستابانمىن، اتىم نۇرالى. اكەم اتى – ەسىركەپ، جاسىم ون سەگىزدە- دەيدى. قابانباي: – جورتقاندا جولىڭ بولسىن، كۇش – جىگەرىڭ بولسا كورسەت6 – دەيدى. سودان نۇرالى سامساپ وسكەن تەرەكتىڭ ىشىنە كىرىپ، ءوسىپ تۇرعان اق قايىڭنىڭ ءبىرىن جەر وشاقتاي تامىرىمەن جۇلىپ الىپ، كەلدەن سويىل ازىرلەيدى. قارا توبەنىڭ كۇنگەي بەتىندە كۇنشۋاقتا جاتقان ءداۋ جولبارىس قارسى اتىلعاندا، ءدال باستان پارمەنىمەن ۇرىپ ولتىرەدى. سوندا نۇرالىنىڭ ەرلىگىنە ريزا بولىپ باتىرلار «جاس جولبارىس» دەپ اتاپتى. سودان باستاپ اتى شىعىپ، ەلىنە ەلەۋلى بولىپ، نۇرالى باتىر اتانادى. نۇرالى باتىردىڭ ون ۇلى بولعان ەكەن: جانتەمىر، جانۇزاق، ءومىر، ءنادىر، دوسىمبەك، وزەنباي، كەنەنباي دونەنباي، ءسادىر، بۇلانتاي.
اتا جاۋى الىسقان
قالماقتى كەرەي قيراتتى
قيمىلدى جىلدام شيراتتى
جاستابان دەگەن ەلى ەكەن ،
التاي دەگەن جەرى ەكەن ،
نۇرالىنىڭ ون ۇلىنىڭ سەگىزى
سوعىستا ولگەن ەر ەكەن.
دەگەن شۋماقتار ونىڭ ۇلدارىنىڭ دا باتىر بولعاندىعىن باياندايدى.

ءشۇرشىت قۇلباراق ۇلى .
(1770 – 1850)

بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي، قۇلباراق، ودان ءشۇرشىت. ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايمەن قادىرلەس، ونىڭ اكەسى وسكەنبايمەن زامانداس بولعان ادام. 1851ج. قۇنانباي اكەسى وسكەنبايعا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ اس بەرگەن. استى شىڭعىس تاۋىندا ەمەس، جەر ورتاسى قارقارالى، كوكشەتاۋعا جاقىن كەڭ القاپ، جازىق كوكجايداق دەگەن جەردە وتكىزەدى. وسى اسقا قوسقانىم دەپ ءشۇرشىت بي سويىسقا ون سەمىز جىلقى اكەلىپتى. جىلقىلاردىڭ جال-قۇيرىقتارىن كۇزەپ اكەلگەن. توبىقتى مالجاندى بولۋشى ەدى، اسقا سويماي الىپ قالا ما؟- دەگەن قاۋپى بولسا كەرەك. سول جىلقىلاردىڭ بىرەۋىنە ءبىر جاستاۋ تاتار جىگىتىن مىنگىزىپ اكەلگەن ەكەن. قۇنانبايعا سالەمدەسىپ، اكەسىنىڭ اسىنا قايىرلى بولسىن ايتىپ، اكەلگەن سويىس مالىن بەرىپ، ونىمەن قابات ەرتىپ كەلگەن تاتار جىگىتىنىڭ جايىن باياندايدى.
«بىلتىرعى وتكەن كۇزدە قوياندى جارمەڭكەسىندە ساتۋعا مال ايداتىپ جىبەرگەن ادامدارىما وسى نوعاي جىگىتى جولىعىپتى . مەن اسكەر قىزمەتىنەن قاشىپ جۇرگەن ادام ەدىم، سىزدەر قىر ادامدارى كورىنگەن سوڭ ارىز-مۇڭ شاعۋعا كەلدىم. ماعان مۇسىلماندىق جولمەن جاردەم كورسەتۋلەرىڭدى وتىنەمىن»، دەيدى. ولاردىڭ جاندارى اشىپ ، قاستارىنا ەرتىپ ماعان اكەپ تاپسىردى. قىستاي ءوزىمنىڭ جانە كورشىلەرىمنىڭ بالالارىنىڭ تىلدەرىن جاتتىقتىرىپ وقىتتىرىپ شىقتىم. بايقاۋىمشا ،مىنەزى، ادامگەرشىلىگى جاقسى كورىنەدى. بىلتىر ءسىز جاقسى ءبىر مولداعا ءزارۋ بولىپ ءجۇرمىن دەپ ەدىڭىز، ەگەر كەرەك دەسەڭىز ، الىپ قالىڭىز» ، دەيدى.
قۇنانباي: – باي، سىزگە كوپ راحمەت. ماعان مولدا قاتتى قاجەت ەدى، – دەپ اتى ءجونىن سۇراپ ءبىلىپ، سول عابيتقان دەگەن تاتار مولدانى قاسىنا الادى…
ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ «قازاق دالاسىنا جاساعان ساياحات تۋرالى جازبالار» دەگەن كىتابىندا دا ءشۇرشىت تۋرالى دەرەكتەر بار: ساياحات كۇندەلىگىنەن ۇزىندىلەر، 23 تامىز (1846).
«ء…شۇرشىت دەگەن بايدىڭ اۋىلىندا ساناق جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. ول ەل بيلەۋشىمەن قاتتى ارازداسىپ (ەل بيلەۋشى ءجۇسىپباي دەگەن كىسى ەكەن), قول استىنداعىلاردى تىقسىرا بەرەتىن كورىنەدى. شاڭىراعى باسقالاردان داۋلەتتى. ءشۇرشىت تە ولاردى جازعىرۋدان كەم قالعان جوق، سوسىن بارىپ ول باسقا قونىسقا قونىس اۋدارۋدى ءوتىندى. ءشۇرشىتتى اعا سۇلتاننىڭ بولىسىنا كوشىرۋدى ايتىپ، ۆيكتور ەكى جاقتى دا ريزا قىلعاندا، بۇل ءادىل ۇكىمگە قۇلدىق ۇرعان داۋىستار ەستىلدى. شۇرشىتكە باعىنىپ كەلگەندەر ءوز قول استىنا الۋدى ءوتىنىپ، پان ەسىمدى باسقا ستارشيناعا تىلەك ءبىلدىردى. قازاق ءۇشىن ءوز بولىسىن تاستاپ، باسقا جاققا كوشكەننەن ارتىق ۇيات ءىس جوق. ويتكەنى ،بۇل – ونىڭ ولارمەن بىرگە تۇرىپ ءومىر سۇرە المايتىندىعىنىڭ بەلگىسى. ءجۇسىپباي جانە باسقا دا كەرەيلەر تولەڭگىتتەردىڭ شۇرشىتكە بارىپ، وزدەرىنە قانشاما اۋىرتپالىق تۇسىرسە دە، ونىڭ قونىس اۋدارۋدان باس تارتۋىنا ءسوز سالۋدى ءوتىندى. تولەڭگىتتەر ءداستۇر، پارىز دەگەننىڭ ءبارىن ىستەپ باقتى، بىراق ءشۇرشىت سوزگە قۇلاق اسپادى» – دەپ جازىپتى.

ءۋايىس شوندىبايۇلى
(1873-1925)
قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اياكوز اۋدانى بارشاتاس اۋىلىندا، بۇرىنعى داعاندى بولىسى 12–اۋىل، جىلتىر دەگەن جەردە 1873ج. دۇنيەگە كەلىپتى. اباق كەرەي، ودان بەگىمبەت، ودان – بەكنازار، ودان – قوجاگەلدى، ودان – قويلىباي. شوندىبايدىڭ ۋايىستەن باسقا مۇحامەديار، ءجۇنىس، يساتاي، ەستاي دەگەن ۇلدارى بولعان. يساتاي مەن ەستاي دا ءانشى بولعان.
ءۋايىس-ءانشى، دومبىراشى، گورمونشى جانە ءوزى دە ءان شىعاراتىن سەگىز قىرلى ونەرپاز. ونىڭ اقىندىق، انشىلىك ونەرى ءوز ورتاسىنا ايگىلى بولعان. اباي قۇنانباەۆ ونىڭ ونەرپاز، جاس تالاپكەر ەكەنىن ەستىپ، بىلگەن سوڭ، ادەيى ارناپ شاقىرتىپ الىپ، ولەڭ ايتقىزىپ، ءان سالدىرعان. ابايدىڭ شاكىرتتەرى كوكباي، ماعاۋيا، اقىلباي توبىنا قوسىلادى. اقىندىق ونەردە ابايدان ۇلگى-ونەگە الىپ، ونىڭ وسيەتىن كوپ تىڭداپ، تەرەڭ ءتۇسىنىپ، مول تاعلىم العان ءۋايىس ۇلى اقىننىڭ سانالى شاكىرتىنىڭ ءبىرى بولادى. ءۋايىستىڭ ءوزى دە، اكەسى دە كەدەي بولعان. ونىڭ ءوزىنىڭ ەلىنەن باسقا توبىقتى ەلىنە كوشۋىنە باي تۋىسقاندارىنىڭ تىزەسى دە سەبەپ بولعان. 1919 جىلى قوجاكەلدى ىشىندەگى ماناباي، الىباي رۋىنىڭ جۋاندارى ۋان وشاقور سياقتى تىزەلى ادامدار ءبىر تۇندە سارتەرەك دەگەن جەردە وتىرعان قويلىباي اۋلىنا باسا قونادى. اتا قونىسى سارتەرەك ءۇشىن قويلىباي اۋىلى ۋان اۋىلىمەن الاكوز بولادى. امال نە، شاماسى ەشنارسەگە كەلمەگەن قويلىباي اۋىلى جۋانداردىڭ تىزەسىنە شىداي الماي، امالسىزدان سارتەرەكتەن ايرىلىپ شىعا بەرەدى. بۇدان كەيىن كورنەۋ زورلىققا شىداي الماعان ءۋايىس، ءۇي-ىشىمەن شىڭعىستاۋداعى قۇداسىنا كوشىپ كەتەدى.

-اپىراۋ، نە ايتايىن ۋانمەنەن ،
جەرىمنەن اتا قونىس قۋام دەگەن.
سۇم دۇنيە، وسىمەنەن وتەسىڭ بە،
بايلارعا زاۋال بولماي، جۋانمەنەن….

-كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرلەر ،
قىزىلتاس، قوتانەمەل، بارشاتاسقا
باسىندا ءان شىرقادىم جورعا تاۋدىڭ
بايلارمەن ايتىسام دەپ ەلدەن اۋدىم….

ءۋايىس ءشوندىبايۇلى: “قايعىلى حال”، “از ماسەلە سويلەيىن”، “جۇرەدى جۇرتتىڭ كوبى قاراسىنعا”، “ادامعا ءناپسى-قاسقىر”، “اقىل-قاقپان”، “باستاۋشى ءادىل بولماسا”، “باي مەن كەدەي”، “بىرلەس ەلىم”، “ال جاستارىم”، “جانى بار جاس قازاقتىڭ” جانە ت.ب. كوپتەگەن ولەندەر، “تارتىستىڭ تابىسى” دەگەن پوەما; ايتىس ولەندەرى: ء“ۋايىس پەن قامار قىز”، ء“ۋايىس پەن سارىكوزدىڭ قاعىسى”، “تولەۋ مەن ءۋايىستىڭ ايتىسى”، “پەرۋايىم”، “اقبوكەي”، “بوزقاراعان”، “شىنعىستاۋ” دەگەن اندەر; ء“بىر قىزدىڭ ۋاقيعاسى”، “جوشى-الاشا حان”، “يۆانۋشكا”، “تاۋكە- كەلىنشەك” دەگەن پوەما-داستان شىعارعان.
ءۋايىس شوندىباەۆ 1924ج. اۋىر دەرتكە ۇشىراپ، 1925ج. قايتىس بولادى. اقىننىڭ بەيىتى اباي اۋدانىندا شي دەگەن قورىقتىڭ باسىندا.
ءۋايىستىڭ ايەلى بالقىجان، بالالارى مولداحان، مۇحامەتجاندار 1930-1940 جىلدارى قايتىس بولىپتى.
اباق كەرەيدىڭ ۇرانى «وشىباي»، كەيىنگى كەزدە مىقتى اتالارىنا سيىنىپ، «جوبالاي»، «شاقانتاي» دەپ تە ۇرانداعان. ونىڭ دالەلى ءۋايىستىڭ ولەڭدەرىندە كەزدەسەدى. مىسالى «سويلەدىم از اڭگىمە ۇقساڭ قازاق» دەگەن ولەڭىندە:

- جونداعى جوبالاي دەپ ايتار ءبىزدى،
ۇرانىم – ەر «وشىباي»، كەرەي زاتىم.
جىلىندا مىڭ توعىز ءجۇز ون التىنشى
تامىزدىڭ ون ۇشىندە جازعان حاتىم،… – دەيدى.

«تاۋكە- كەلىنشەك» پوەماسىندا:

-تاعى دا ارالاستى «جوبالايلاپ!»
نايزاعا ەر قوسايدىڭ تۋىن بايلاپ
قۇتقارار ەش ادامدى كورىنبەيدى
ەندى ءوزىن اتايىن دەپ تۇردىم ويلاپ.

ءۋايىستىڭ «تاۋكە- كەلىنشەك» پوەماسى تۋرالى.

1909-1910جىلى جازىلعان. پوەمادا ءدال، بولعان شىندىق وقيعا باياندالادى. اباق كەرەيدەن – بەگىمبەت، ودان قوساي، ودان ەلامان (قاسقا), ودان بۋرا، دۇيسەكە، ودان كوشىمباي، ودان جىكىباي، دەمەسىن.
اراپ ابرالى بالاسى-توبىقتى ىشىندە ساق، توعالاق ەلىنىڭ رۋ باسى ادامى. ىبىراي اراپتىڭ جاقىن تۋىسقانى، شەشەن، پىسىق، اتقامىنەر. باسقا ەلدە ارتىق-اۋىس الاسىسى، داۋ-تالاسىسى بولسا، اراپ ىبىرايدى جۇمساپ وتىرعان. سونداي الاسىسى سەمىز نايمان سەرىكباي بايدىڭ اۋلىندا جانە كەرەي قاسقا اۋلىندا بولىپ، ىبىراي سوندا اتتانادى. سەرىكباي اۋلىنداعى داۋدى رەتتەگەن سوڭ، ىبىراي ەندى قاسقا اۋلىنا كەلىپ، اۋىلدىڭ باستى ادامى دەمەسىنگە جولىعادى. ىبىراي قۋىپ كەلگەن داۋىن ايتىپ، الاسىمدى الىپ بەر دەپ، دەمەسىنگە وكتەمدىك مىنەز كورسەتە سويلەيدى. دەمەسىن وعان: «ەل قازىر جايلاۋعا كوشىپ جاتىر، كىمنىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. ەكى ەل جايلاۋدا باس قوسامىز عوي، قازىر قايتەسىڭ»، – دەيدى. ىبىراي وعان شامدانىپ، دەمەسىنگە ءتىل تيگىزەدى. قاتتى اشۋلانعان دەمەسىن ىبىرايدى ساباپ، اياق-قولىن بايلاپ، كىسەندەتىپ تاستايدى دا، ىبىرايدىڭ اتىن ەرىپ كەلگەن ات قوسشىسىنا بەرىپ، «ەلىڭە سالەم ايت»- دەپ قايتارىپ جىبەرەدى. ەكى ەل باقاناس، كوكسەڭگىر، شورقاشقان، قارشىعالى، جاۋىرتاعى دەپ اتالاتىن جايلاۋلارىنا كوشىپ كەلىپ جايلاسقان سوڭ، دەمەسىن ادامىن الىپ كەتسىن دەپ كىسى سالادى. توبىقتىدان اراپ باستاتقان بەس كىسى كەلگەن سوڭ، دەمەسىن ولارعا: مەن ىبىرايدى كىسەندەپ ەدىم، ەندى قولدارىڭا بەردىم، قاسىڭا كوشىپ كەلدىم، ال ەندى اتساڭ دا، شاپساڭ دا بەس بولىس توبىقتى ، ىقتيارسىڭ دەيدى. اراپ ول جەردە داۋ كوتەرمەي، ىبىرايدى الىپ قايتادى، جازداي ەكى ەلدىڭ ورتاسىندا داۋ-جانجال بولمايدى، كۇزدە ەكى ەل قىستاۋلارىنا ايرىلا كوشەدى. دەمەسىن مەن جىكىباي اۋىلدارى باباڭ وزەنى دەيتىن كۇزەكتەرىنە بارىپ قونادى. سول جىلى اقمولادا ايداۋدا جۇرگەن تاۋكە قاشىپ كەلەدى. اراپ تاۋكەنى شاقىرتىپ الىپ: كەرەيدىڭ ىزاسى ءوتتى، ىبىرايدى كىسەندەپ اكەپ قولىمىزعا بەردى. سەن ەندى كەرەيدى ءبىر شاۋىپ بەر، كىسى ولتىرسەڭ دە بەس بولىس توبىقتى كوتەرەمىز دەپ قاسىنا جەتپىس جىگىت قوسىپ كەرەيگە اتتاندىرادى. تاۋكەنىڭ كەرەيدى قالاي شاپقانى، جىكىبايدىڭ كوكبەستى اتىمەن بوي بەرمەگەن ەرلىگى، ودان ونىڭ اتىن اتىپ ولتىرگەنى، ءوزىن قارا سانىنان اتقانى، 300 جىلقىنى ايداپ اكەتكەنى پوەمادا سۋرەتتەلىپ جازىلعان. وسى وقيعانىڭ نەمەن تىنعانىن تولەۋ كوبدىكوۆ بىلايشا ايتىپ بەرگەن:
- كەرەيدەن سەمەي گۋبەرناتورىنا بەس كىسى جىبەرىلدى. ولار ەل شاپتى، كىسى اتتى دەپ ارىز اپاردى. قالادان دوكتور كەلىپ، جىكىبايدىڭ دەنەسىنە دارىعان مىلتىقتىڭ بىتىراسىن الىپ، ونى ەمدەپ، اۋىلدا بەس كۇن بولدى. اكتى جاساپ، سەمەيگە قايتىپ بارعان سوڭ، 25 سولدات شىعىپ، اراپ، تاۋكە باستاتقان توبىقتىنىڭ 22 ادامىن تۇتقىنعا الدى. كەلەر جىلى ەكى ەل سەرگيوپولدا باس قوسىپ ءبىتىستى. توبىقتى كەرەيدەن العان 300 جىلقىنى قايتاردى جانە كوكبەستى اتتىڭ قۇنىنا 10 تۇيەنىڭ قۇنىن تولەدى. ءسويتىپ تۇتقىنداعى ادامىن شىعارىپ الدى. ول ۋاقىتتا ەكى ەل وزدەرى بىتىسسە، سوت ورىنى ارىزدى قايتارىپ بەرەتىن ەكەن.

تولەۋ كوبدىكوۆ
(1874-1954)

قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى اياكوز اۋدانى بۇرىنعى قارقارالى ۋەزىنىڭ داعاندەل بولىسىندا تۋعان. بەگىمبەت – قوساي، قۇتىكە – تولەن، سارىباي – توقىمبەت – قوجابەرگەن – ەرۋباي اكەسىنىڭ شىن اتى كوپجەر، پاسپورت العاندا كوبدىكوۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەن. كوپجەر ورتا شارۋالى، مومىن ادام بولىپتى. ونىڭ اكەسى ەرۋباي داۋلەتتى ادام بولعان. سوندىقتان ەل ىشىندە «ەرۋبايدىڭ تولەۋى» دەپ اتاپ كەتكەن. ەرۋباي نايمان اقتايلاقپەن قۇدا بولىپ، اقتايلاقتىڭ كەنجە ۇلى سابىربايدىڭ قىزى قۋاندىقتى بالاسىنا اپەرەدى. ابايمەن ايتىسقا تۇسكەن، كوپكە تانىمال قۋاندىق.
كوپجەردىڭ بايبىشەسى لەكەردەن: بايعارا، بوتاقارا، ەسەنقارا، بولعانباي، تولعانباي، جۇماقان. ال ەكىنشى ايەلى قۋاندىقتان – تولەۋ، مۇقاش. قۋاندىق ءسوزىن ولەڭمەن ايتىپ وتىراتىن اقىن ادام بولعان. تولەۋدىڭ ناعاشى اتاسى سابىرباي، ناعاشى اعالارى ءبارى دە سۋىرىپ سالما اقىندار. «ناعاشىڭ ون جەتى اقىن» دەگەننەن سوڭ، سولاردىڭ ىستىعىنا كۇيىپ ءجۇرمىن…. دەيتىنى سوندىقتان. تولەۋ كوپجەرۇلى 9 جاسىنان اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشىپ، ولەڭ شىعارا باستايدى. ون بەس جاسقا تولعاننان كەيىن ويىن – تويلاردا ايتىسىپ، ەسكى اقىنداردىڭ تولعاۋىن جاتقا ايتا باستاعان. حالىقتىڭ مۇڭىن، جوعىن جوقتاپ، سول جولدا قارا باسىن دا قاتەرگە تىككەن اقىن. تولەۋ كوپجەرۇلى 1930 ج. «تازارتۋ ناۋقانى» جۇرگەن كەزدە، بۇل بۇرىنعى بي- بولىس، بايلاردىڭ شاشباۋىن كوتەرۋشى، سول زاماندى ماقتاپ جىرلايتىن اقىن دەپ، ون جىلعا سوتتالىپ قارقارالىداعى «قونىر اباقتى» تۇرمەسىنە وتىرعىزىلعان.
1930 جىلدارى جۇرگىزىلگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتى بويىنشا ەگىن سالۋدى بىلمەيتىن ەلگە استىق سالىعىن سالدى، شارۋالاردىڭ مالدارىن تارتىپ الدى. سول ءبىر قاسىرەتتى جىلى شۇبارتاۋعا ەلتاي ەرنازاروۆ كەلەدى. ول قارقارالىنىڭ اباقتىسىنا دا بارىپتى. «سەندەردە ءبىر اقىن وتىر دەيدى شاقىرىڭدار، ماعان ولەڭ ايتسىن» دەيدى عوي. سوندا تولەۋ ەل اعاسى ەرنازاروۆقا جۇرەكتە جاتقان مۇڭىن بىلاي دەپ ولەڭمەن جەتكىزگەن ەكەن:

- «اسسالاۋماعالەيكىم، حانىمىزعا،
كوتەرگەن قازاق جۇگىن نارىمىزعا.
ەڭبەكشى ەل، بۇگىن سەنىڭ ارمانىڭ جوق،
قارايتىن اعا كەلدى حالقىمىزعا.

ەگىن ور، قار ۇستىنەن بيداي تاپ دەپ،
كامپەسكە قاتتاۋ ءجۇردى مالىمىزعا.
كەلگەن سوڭ باسقا قىسىم مالى قۇرسىن،
ءبىر قايران بولار ما ەكەن جانىمىزعا.

ءۇي باسى ءبىردى-ەكىلى قارا قالدى،
بەي كۇنا، تالاي مومىن جارالاندى.

قولداعى بار ازىقتى سىپىرىپ اپ،
تاماقسىز شۋىلداپ اش بالا قالدى.

مۇباراك ۇستاعان سوڭ قولىڭىزدى،
كورەرسىز قايناپ جاتقان سورىمىزدى.
قاتالدىق، قاراڭعىلىق، ناداندىقپەن،
سىپىردى بەلسەندىلەر جونىمىزدى.

قالايشا وكىمەتكە قاس بولادى،
بىلەسىز قويدان مومىن قازاق جايىن.
جۇمىستى تازا شەشىپ، قىلمىس تاۋىپ،
الساڭىز، مەن ريزا ، باسىم دايىن.

ءسىزدى دە حان تاعىنا قويعان حالىق،
كۇن كورمەس سۋ تۇبىندە بولعان بالىق.
قايراڭداپ جاعالاۋدا جان تاپسىرىپ،
قايران ەل بۇگىن، مىنە، بولعان عارىپ، – دەپ اششى شىندىقتى اشىپ ايتقان اقىن ولەڭى ۇناماسا كەرەك:
«مىناۋ تۇرمەدە وتىرعاندا مىنانى ايتتى، بوساتساڭدار ءتىپتى بۇلدىرەدى»، – دەپتى ەلتاي. سونىمەن، جاسىنا بايلانىستى كەشىرىم بولىپ ،1934ج تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. قارقارالىدان دەگەلەڭ، شىڭعىستى باسىپ سەمەيگە جاياۋ جەتەدى. توز-توز بولىپ تاراپ كەتكەن اعايىن-تۋعاندارىن ءبىرلى-جارىمىن ازەر
تابادى. 1937ج قايتادان سەرگەلدەڭ (حالىق جاۋىن ىزدەۋ) باستالعاندا، ءبىر تۇندە ات- اربامەن تارتىپ بەرىپ، بارناۋىل قالاسىنان ءبىر-اق شىعادى. سودان 1940ج قايتادان ەلگە ورالعان، شار قالاسىندا تۇرىپ قالعان. تولەۋ كوپجەرۇلى ابايمەن ءتورت رەت كەزدەسىپ، داستارحانداس بولعان.

-قازاقتىڭ ماڭگى ايناسى اباي قۇتىپ ،
ادامزات بولعان ەمەس سوزدەن ۇتىپ.
تاۋسىلماس ۇلى داريا ارناسىنان،
وتىرمىز ءجۇزىپ ءىشىپ، تالداپ جۇتىپ، – دەپ جىرلاعان.

1945ج. ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق تويىنا قاتىسىپ، ايتىسقا تۇسكەن، ءانشى- اقىن ەستايمەن كەزدەسكەن:
-اقىنى كەرەكۋدىڭ ەستاي ساڭلاق،
باياعى ءان شىرقاعان حورلانعا ارناپ.
جالپىعا ەستاي بولۋ قيىن ەكەن،
شىقپاسا مىڭنان بىرەۋ تالعاپ-تالعاپ، دەگەن ولەڭىن ەستايعا ارناعان.
تولەۋ ەسكىشە، جاڭاشا حات تانىعان. بۇرىنعى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن، حالىق داستاندارىن، سەگىز سەرى ولەڭدەرىن، ءبىرجان-سارا ايتىسىن تۇگەل، اباي ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگىن جاتقا بىلگەن. كەڭەس داۋىرىندە، ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ءۇش ولەڭدەر جيناعى جارىق كورگەن (ساپارعالي بەگاليننىڭ قۇراستىرۋىمەن): «الىپ كۇشتى وتانىم» – 1948, «ءومىر جىرى» – 1953, «ولەڭدەر» -1953 ج. تولەۋ كوپجەرۇلى قايتىس بولعاننان كەيىن، ۇلى مۇرات تولەۋوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن 1975 ج. «جىرلارىم» دەگەن كىتابى جارىق كوردى.

بەيسەنباي تويسارين
(1869 – 1937)
بايسەيتتەن -جوبالاي بي، ودان- جولامان (جيدە), ودان -تويسارى، ودان بەيسەنباي تۋعان. تويسارى باي دا، بي دە بولماعان، بالاسى بەيسەنبايدى باي بالالارىنىڭ ورنىنا جىبەرىپ وقىتۋعا كەلىسكەن. بەيسەنباي اۋەلى قارقارالىداعى ورىسشا ءۇش سىنىپتىق مەكتەپتى بىتىرەدى، كەيىن ومبىدا وقىپ، 1893 ج. مال دارىگەرلىك ۋچيليششەنى التىن مەدالمەن بىتىرگەن. ودان كەيىن توم ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ وقىعان. وقۋمەن قاتار قيىر سولتۇستىككە بارىپ، ساحا، ناناي حالىقتارىنىڭ اراسىندا قىزمەت ىستەگەن. ەلگە كەلگەن سوڭ، مال دارىگەرى عانا بولىپ قويماي، اعارتۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. مالدى ىندەتتەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كارانتين پۋنكتتەرىن اشقان. بولىس سايلاۋىنا قاتىسىپ، جيىرما جىلدان استام بولىس بولعان. پاتشا جارلىعىمەن 1916ج. قازاقتاردان مايدان شەبىنە قارا جۇمىسقا 19-43 جاستاعىلاردى شاقىرعاندا، بەيسەنباي امال تاۋىپ، ەل ىشىندەگى كەمتار، اۋرۋ ادامداردى دارىگەرلەر كوميسسياسىنا اپارىپ داعاندەل بولىسىنان كوپ ادامداردى الىپ قالعان. بەيسەنباي تويسارين باقاناس وزەنىنىڭ قۇيعان دەگەن جەرىندە مەكتەپ، ماگازين سالدىرعان. جۇرت «بەيسەنبايدىڭ اق مەكتەبى» «ماڭگەزەيى» دەپ اتاپ كەتكەن. بەيسەنبايدىڭ اق مەكتەبىن بىتىرگەندەردىڭ ىشىنەن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين، جازۋشى تولەك تىلەۋحان، عالىمدار كارىم اقانباەۆ، بلوك شايكەنوۆ، ت.ب. شىقتى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا اقتار قاشىپ قىزىلدار كەلگەندە، قىتايعا قاراي ىعىسقان وتريادتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان ەلدى امان الىپ قالۋعا تىرىسقان. ەل ۇستىنەن وتكەن ءاربىر وتريادپەن ءتىل تابىسىپ، ەل تىنىشتىعىن ساقتاعان. بەيسەنباي تويسارين «الاش» پارتياسىنىڭ ازاماتتارىمەن دە بايلانىستا بولىپتى. اليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەمەيدەن بوي تاسالاپ، شۇبارتاۋعا كەلىپ، ءبىر ايداي ورىنبوردان حابار كۇتىپ جاتقان. بەيسەنباي تويسارين 1937 ج. قاماۋعا الىنىپ، الماتى وبلىسىنىڭ ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ جانىنداعى ۇشتىك ۇكىم شىعارىپ، سوتتاپ جىبەرگەن. قاي جىلى، قاي جەردە قايتىس بولعانى بەلگىسىز . . .

كەرەي بايجىگىت كۇيشى .

ون سەگىزىنشى عاسىردا جاۋ شاپقىنشىلىعىنان كەرەي ەلىنىڭ ءبىر اۋىلى قىرىلىپ ، ءتىرى قالعان نارەستەنىڭ بىرەۋى بايجىگىت ەكەن . بەگىمبەت ، بەكنازار ، جادىگەر ودان بايجىگىت تارايدى . كۇيشى بايجىگىت ون سەگىزىنشى عاسىردا ، شاقانتاي باتىر زامانىندا ءومىر سۇرگەن . جۇرتتا قالعان نارەستە ، جەتىم بايجىگىت ، ەل ءىشى التىن بەسىك دەگەندەي ، تەز شيراپ ، ەلدى ارالاپ ، ساڭىلاۋىن قىتىقتاعان سىبىردى ۇعىپ ءوسىپتى . ول جانىن جانيتىن سىبىس ، ءۋىل ، ىڭىلعا قۇلاق ءتۇرىپتى . قامىستان ۋىلدەك ، بوزقۋرايدان سىبىزعى ، اعاشتان شىڭكىلدەك جاساي تارتىپ ، سىبىستان دىبىس شىعارىپتى . ەكى شەكتى شىڭكىلدەكتى وزىنە شاقتاپ جاساپ ، داۋىس دەڭگەيىن سىناعان .
بايجىگىت سىمىرگەن ونەر – حالىق ءۇنى ۇيلەسكەن تابيعي سارىن . دارىندى كۇيشى ، سازگەر ، قاراتاڭداي شەشەن ، شەبەر ورىنداۋشى بايجىگىت كوپتەگەن كۇيلەر شىعارعان : « جەتىمتورى» ، «كوكسەركە» ، «كوكبالاق» ، «سالقارا» ، «اققۋ» ، «قوڭىرقاز» ، «ءالديسۇر» ، «قوسباسقان» ، «كەلىنشەك» ، «كوك قارشىعا»، «ەركەتاتان»، «قاراكوك»، «دالدىرەڭ تورى» ، «بايعىز زارى»، ت. ب.

بوداۋ اقىن .
كەرەي بوداۋ اقىن ون توعىزىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن . قۇنانباي قاجىمەن زامانداس بولعان . ول ەلگە كەڭ تاراعان « … ارقارلى ، قوتان ، ەمەل ، مۇزبەل ، سەرەك» ، دەپ باستالاتىن
« تاۋ ولەڭى» دەگەن جىرىن شىعارعان . بوداۋ اقىن بەكنازار قوساي ۇرپاعىنان . بەكنازاردان – جادىگەر ، ودان – مالدىباي . وسى مالدىباي ۇرپاعىنان بەلگىلى ادامدار :- سامالدىق ، الدەكە ، مۇقامەتجان ، بايجىگىت كۇيشى ، بوداۋ اقىن تارايدى . سالقىن قاندى ، ۇستامدى ، نەنى ايتسا دا دەرەگىن ءدال باسىپ ايتاتىن اقىن بولعان . اباق كەرەيدىڭ شەجىرەسىن ءدال تاراتىپ بەرەتىن شەجىرەشى ەكەن . بوداۋ اقىن ايتىپتى دەيتىن اڭگىمەنىڭ ۇشى قىيىرى جوق . شىندىققا كوز سالىپ ، ايتار سوزىمەن تۋراپ تۇسەتىن ناركەسكەن اقىن . سۇلتان ، تورە ، بيلەردەن قايمىقپاعان ، كورگەن تۇيگەندەرىن بەتكە ايتىپ تاستايتىن توكپە اقىن بولعان دەسەدى جۇرت . جىر قيسسالاردى دا ەل اراسىندا ايتىپ جۇرگەن . تۋعان ەلىنىڭ سول زامانداعى تۇرمىس ءحالىن جىرعا قوسقان :

جەر دەگەندە تەبىرەنەم
ەل دەگەندە ەمىرەنەم
ەزدەرىن كورسەم كۇيىنەم
ەرلەرىن كورسەم سۇيىنەم…

بوداۋ اقىننىڭ تۇسپالداۋى بويىنشا شۇبارتاۋدىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلارىن قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ قويعانعا ۇقسايدى . اتى قالعان تاۋدى – جاۋىرتاعى ، كوك سالىسى قالعان وزەندى – كوكسالا ، باقان اسىپ باسپانا تىككەن وزەندى – باقاناس ، جورعاسى بولدىرىپ قالعان تاۋدى – جورعا ، شۇبار ايعىرى بولدىرىپ قالعان تاۋدى – شۇبارايعىر ، ت. ت. تاۋ جالدارىنىڭ اتاۋلارى قۇنانجال ، دونەنجال ، قوسوبا ، بەسوبا ، بەسقاۋعا ، ساندىقتاس ، قازان اسىپ ، قورا سالعان جەرلەرىن قازانقاپ ، تاسقورا دەپ اتاپ كەتكەنگە ۇقسايدى . جەر اتاۋلارى وسى كۇنگە دەيىن سولاي اتالادى .

كەرەي مۇحاموراز.

مۇحاموراز ءوزىنىڭ كەدەيلىگىنە، ەل اراسىنىڭ قاشىقتىعىنا قاراماي جىل سايىن ءبىر-ەكى رەت ابايعا بارىپ سالەم بەرىپ، قوناق بولىپ كەتەدى ەكەن. اباي بىردە سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەن مۇحامورازعا:
- سول جەردە تۇرىپ كىدىرمەستەن ءوزىڭ تۋرالى ءبىر اۋىز ولەڭ ايتىپ جىبەرشى، – دەپتى. سوندا مۇحاموراز بوگەلمەستەن:
اتاندىم مۇحاموراز بالا جاستان،
اۋرۋ استان بولعاندا، داۋ قارىنداستان،
« مۇحاموراز» دەگەنى – شايتان اتى ،
قانداي ادام قويدى ەكەن اياماستان ، – دەپتى .
ويلانىپ قالعان اباي: الگى ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىندىڭدەر مە، داۋ قارىنداستان دەپ، بىلتىر ورازبايلاردىڭ ماعان تاياق تيگىزگەن جانجالىن
ايتىپ تۇر. قىسقا دا بولسا، تابان استىندا وسىنداي نۇسقالى ءسوز تاباتىن مۇحامورازدىڭ ۇشقىر ويلىلىعىنا كوزىم جەتكەندىكتەن سۇراپ ەدىم، – دەپتى اباي.
بىكە شەشەن.

كەرەي بىكە قۇنانبايمەن زامانداس بولعان. قۇنانبايدى دا سوزدەن توسىپ، ەسەسىن العان كەزدەرى بولعان ەكەن. قارتايعان شاعىندا شاكارىم اۋلىنا كەلىپتى. شاكارىم اڭعا شىعىپ كەتكەن ەكەن، كەشكە جاقىن كيىكتىڭ ءبىر تەكەسىن اتىپ اكەلىپتى. قوناق بولىپ وتىرعان بىكەنى بىلگەن سوڭ ءبىر قوزى سويعىزىپ ەتىن اسقىزادى. اتىپ اكەلگەن تەكەنىڭ باسىن قوسىپ اسقىزادى. بۇل ءدامدى بىكەنىڭ الدىنا تارتادى. شاكارىم: – ءامين، بىكە –ەكە، مال باتاسىن دا، باس باتاسىن دا بەرمە، اڭ باتاسىن بەر،- دەپتى. بىكە، قولىن جايىپ:
- تارس ەتكەندە، تارس ەتسىن،
ءتۇتىنى بىلاي كەتسىن.
تەكەسى قۇلاي كەتسىن، اللاۋاكبار، – دەپتى. جانىندا وتىرعاندارعا
شاكارىم: – تاتەمنەن (قۇنانبايدان), ابايدان ارتىلامىن دەدىم بە ەكەن، وسى شالدى نەسىنە اينالدىردىم، – دەپتى.

وسپان باتىر ءىسلامۇلى ( 1899- 1951 ) .

اباق كەرەي ، مولقى ، ماشان ، ايتۋعان ، بەگالى ، تولەس ، رايىمبەك ، سايەكە ، ءىسلام ، ودان – وسپان .
شىعىس تۇركىستان ، شىڭجاڭ ۇلت – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىسى ، حالىق باتىرى . ءور التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ وڭدىقارا دەگەن جەرىندە تۋعان . 1940 جىلى التاي ايماعىندا شىڭ شىساي ۇكىمەتىنە قارسى شىققان كوكتوعاي كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسقان . كوتەرىسشىلەر جەڭىلگەن كەزدە ، شىڭ شىساي ۇكىمەتىمەن كەلىسىمگە كەلۋدەن باس تارتقان . كسرو مەن مونعوليا ۇكىمەتتەرى ونى شىڭ شىساي ۇكىمەتىنە قارسى پايدالانىپ ، ءوز كومەكتەرىن ۇسىنعان . 1943 جىلى چويبولسان مەن گەنەرال پوپوۆ 1000 ۆينتوۆكا ،20 پۋلەمەت ، وق ءدارى ، ت. ب. قارۋ – جاراقتار بەرگەن . وعان قوسا 2 اسكەري ۇشاق ، 200- گە تارتا جاۋىنگەردى كومەككە بەرىپ ، قىتاي يەلىگىندەگى بۇلعىن بەكىنىسىن قايتارىپ الۋعا كومەكتەستى . 1944- 1945 ج. كوتەرىسشىلەر شىڭگىل ، كوكتوعاي اۋداندارىن قىتاي اسكەرىنەن بوساتىپ ، تۇتاس التاي ايماعىن ازات ەتتى . وسپان وسى التاي ايماعىنىڭ گەنەرال – گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالدى ، ەل باستاعان كۇرەسكەرلەر اراسىندا ونى حالقى حان سايلادى دەگەن دە اڭگىمە بار . الايدا شىڭجان ولكەسى كوممۋنيستىك قىتاي بيلىگىنە وتكەننەن كەيىن ، ول گۋبەرناتورلىقتان باس تارتىپ جاڭادان كۇش جيناۋعا كىرىسەدى . اقش تىڭ كونسۋلىمەن دە كەزدەسكەن .
قىتاي بيلەۋشىلەرىمەن ، كوممۋنيستەرمەن ون ءبىر جىل قاندى شايقاس جىرگىزگەن وسپان باتىر ، اقىرى 1951 جىلى قازىرگى گانسۋ ولكەسىنە قاراستى قانامبول تاۋىنىڭ ماقاي دەگەن جەرىندە قىتاي قىزىل ارمياسىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ ، ءۇرىمجى تۇرمەسىندە ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن …
زيراتى كوكتوعاي ، كۇرتى اۋىلى ، تامىرلى دەگەن جەردە .
ال قاليبەك حاكىم قىتايدان قاشىپ ۇندىستانعا، ودان تۇركياعا وتكەن. قاليبەك حاكىمنىڭ ۇلى حاسەن 1930 ج. قىتايدا تۋعان. تۇركيادا تۇرعاندا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ ناتو-عا قىزمەتكە كىرگەن. كەيىنىرەك گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى «ازاتتىق» راديوسىنا قىزمەتكە ورنالاسىپ، قازاق بولىمشەسىنىڭ ديرەكتورلىق قىزمەتىن اتقارادى. حاسەن ءوزىنىڭ فاميلياسى ورالتاي بولىپ اتالاتىنىن بىلاي تۇسىندىرەدى ەكەن:
1954ج قاليبەك حاكىمنىڭ باستاۋىمەن 1000 شاڭىراق گيمالاي اسىپ، ىستامبۋلعا جەتەدى. سوندا بۇلاردىڭ اتى ءجونىن تىركەپ وتىرعان تۇرىك ازاماتى «ءور التاي» دەگەندى «ورالتاي» دەپ جازىپ جىبەرىپتى.
اباق كەرەيدىڭ قاراقاس رۋىنان شىققان بۇركىتباي ( 1906-1944 ) قىتايدا شىعىس تۇركىستان ازات مەملەكەتىن قۇرامىز دەپ كۇرەسكەندەردىڭ ىشىندە بولعان:
«مەنىڭ اتىم بۇركىتباي
ساباداعى ىركىتتى -اي.
تىنىش جاتقان ەل ەدىك،
زالىم دۇشپان ۇركىتتى – اي.

ۇشادى قىران بۇركىت اسپانمەنەن،
اجالدان قۇتىلمايسىڭ قاشقانمەنەن.
قىران قۇستاي جاڭىلىپ قولعا ءتۇستىم،
التى-اق جىل جولداس بولدىم اسپانمەنەن.

قىلىشىمنىڭ سابى بار،
جاۋدىڭ باسى شابىلار.
كەسكىلەنىپ ەت قالسا،
سۇيەك قايدان تابىلار.

قارا ات ءمىندىم تاعالاپ،
قۇمدى ءجۇردىم جاعالاپ.
جولداس جامان بولعان سوڭ،
ۇستاپ الدى-اۋ قامالاپ.

تۇلكى تىماق باسىمدا،
قايراتتى ەدىم جاسىمدا.
قولعا ءتۇسىپ قور بولدىم،
وتىز جەتى جاسىمدا. . . .»
-دەپ ارتتاعى ۇرپاقتى ويلاندىراتىنداي ءسوز قالدىرعان.
كەرەي شوقباتار بالگەر مەن بالتاقاي ەمشى .

كەرەي شوقباتار باقسى مەن بالتاقاي ەمشى، قوساي قاسقا، دۇيسەكە، جىلكەلدى، بايسۇگىر، ورساق، قۇدايقۇل، شوقباتار، بالتاقاي، ومىرزاق.
دۇنيە سالاردان ەكى كۇن بۇرىن اباي كەرەي شوقباتار باقسىنى شاقىرتادى. كىرىپ كەلگەن شوقباتارعا سالەم بەرۋگە ۇلگىرتپەستەن اباي:
- شوقباتار، مەن وسى اۋرۋدان ولەم بە، جازىلام با سونى ايتشى، – دەيدى.
- بۇل اۋرۋدان بۇرسىگۇنى قايتىس بولىپ، ارعى كۇنى جامباسىڭ جەرگە تيەدى، – دەپتى شوقباتار تۇرەگەپ تۇرعان بويى بوگەلمەستەن.
- ءاي، شوقباتارىم-اي، بۇل اۋرۋدان جازىلمايتىنىمدى ءوزىم دە ءبىلىپ وتىرمىن. سەنىڭ كورىپكەلدىگىڭدى اقىرعى رەت جۇرت الدىندا ءبىر سىنايىن دەپ شاقىرتىپ ەدىم. شاقىرعانىمدا بوگەلمەي كەلگەنىڭدە دە، مەنىڭ سۇراعىما جالتارماي، تۋرا جاۋاپ بەرگەنىڭ ءۇشىن دە، اللا ريزا بولسىن. شىركىن، سەنىڭ وسى ايتۋلى قاسيەتىڭ بالتاقايىڭا، باسقا دا كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاقتارىڭا دارىر ما ەكەن، – دەپتى دە.
- بالگەردى قوناق ۇيگە اپارىڭدار، تىنىقسىن، – دەپتى ەرەكشە ىلتيپاتپەن. قوناق ۇيگە كەتىپ بارا جاتقان شوقباتار:
- اباي مەنى ەمدەلۋ ءۇشىن ەمەس، مەنىڭ كورىپكەلدىگىمدى اقىرعى رەت ءبىر سىناۋ، جۇرتقا وسى قاسيەتىمدى تاعى ءبىر تانىتىپ كەتۋ ءۇشىن شاقىرتىپتى عوي. اللا بەرگەن بالگەرلىكتى اقىرعى رەت تانىتىپ كەتۋشى – كەمەڭگەر ابايدان باسقا كىمنىڭ قولىنان كەلەر ەدى، – دەگەن ەكەن. شوقباتار ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، شوقباتارعا تۇسىندە اق سالدەلى كىسى ايان بەرىپ: «باق الاسىڭ با، ۇرلىقپەن كەتەسىڭ بە دەپ؟» سۇراپتى. ۇيقىدان ويانعان شوقباتار باق الامىن دەگەن. سودان وعان بالگەرلىك، كورىپكەلدىك، ەمشىلىك قونعان ەكەن دەيدى. تامىر ۇستاپ، قۇمالاق سالىپ، ادامنىڭ باسىنان قان الىپ، بالگەر اتانادى. اكەسى شوقباتاردىڭ ەمشىلىگى بالاسى بالتاقايعا دا قونعان. شوقباتار مەن بالتاقايدىڭ ەمشىلىك قاسيەتتەرى تۋرالى اڭگىمەلەرى ەل اۋزىندا كوپ.

ءتولتاي مۇسابەكۇلى.
( 1851 – 1904 )

اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي، قۇلباراق، مۇسابەك، ودان -ءتولتاي.
اكادەميك ومار قايمولدين 1982 ج «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 8 نومىرىندە: «ادەتتە ويدى وي قوزعايدى. تاعى ءبىر ونەر يەسىنىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتى جۇماقان بايجىگىتۇلى ايتتى. ول، ءسوزىن «تولتىكەم ايتۋشى ەدى»، دەپ باستادى. «تولتىكەم» دەگەنى ۇلى ابايدىڭ شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن ءتولتاي مۇسابەكۇلىن مەڭزەپ وتىر. ءتولتاي ابايمەن ۇزەڭگىلەس ادام. ول ابايدىڭ ءبىر سۇراعىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ: « تەمىردى – وت، اعاشتى- مور، ادامدى – ءسوز بالقىتادى. بولاتتى كورىك قورىتادى، ادامدى سىن تۇزەيدى. بالانىڭ قىبىن – اكە، قىزدىڭ قىلىعىن -شەشە، ءسوز جۇيەسىن- دانا تابادى. تۇرلاۋسىز سەرتتەن قايتادى، راقىمسىز شىرىق بۇزادى. بەرەكە ەل ۇيىتادى، ىقىلاس مەيرىم تۋدىرادى»-دەپتى. شەشەندىك ءسوزدىڭ بۇل دا ءبىر ۇلكەن قازىناسى ەمەس پە» – دەپ جازادى.

اباي قۇنانباەۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ 2 تومىندا، (1957 ج . 62 بەت) ءتولتاي مۇسابەكۇلى تۋرالى تومەندەگىدەي دەرەك كەلتىرىلگەن: «كەيدە اباي وقىس ءبىر سۇراۋمەن ەل كىسىلەرىن سىنايدى. كەرەي شاقانتايدىڭ ءتولتاي، وشىباي دەگەن كىسىلەرى كەلگەندە اباي: «قاتتىدا نە قاتتى، تاتتىدە نە ءتاتتى؟» دەپ سۇرايدى.
سوعان وشىباي: «قۇرتتىڭ اق مالتاسىنا قوسىپ جەگەن قانتتان ءتاتتى بار دەيسىز بە؟» دەپ باستاعاندا، ءتولتاي وشىبايدىڭ قۇرداسى ەكەن: «وي، يت وتتاما! قاتتى دەگەنى – جوقشىلىق، ءتاتتى دەگەنى – جان ەمەس پە!» دەپتى. اباي كۇلىپ: «جارايسىڭ ءتولتايىم. قۇداي اقىماقتى دا ، اقىلدىنى دا شاقانتايعا بەرگەن ەكەن !» دەيدى .

و.قايمولديننىڭ «العىسقا بولەنگەندەر» دەگەن كىتابىندا: (قازاقستان باسپاسى، 1977 ج.)
«ءتولتاي مۇسابەكۇلىنا ءتاڭىرىم ءسوزدى قۇيا سالعان عوي. كومەيى سىلدىراپ، ءتىلى مەن كومەيىنەن ءسوز اعىتقان سۋشا توگىلىپ جاتاتىن ەدى. ونىڭ بىلمەيتىن شەجىرەسى، ايتپايتىن قيسسا-حيقاياسى بار ما؟ ونىڭ اۋزىنان قانشاما ءسوز مارجاندارى توگىلەتىن ەدى، شىركىن.
قيسسا، جىرىنىڭ سوڭىندا: «كوزى بىتكەن كول، ءسوز وتپەگەن كوسەم تارتىلادى، تەك ونەر عانا تارتىلمايدى. ونىڭ ءۇنى اڭىزعا اينالىپ، الەمگە جايىلادى، جۇرت قۋالايدى.» مەن اڭ-تاڭ بولىپ قالىپپىن. – دەپ ءوز اكەم قايمولدا ايتىپ وتىرۋشى ەدى» – دەپ جازدى.
ءتولتاي مۇسابەكۇلىنىڭ زيراتى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، سارىقامىس سوۆحوزىنىڭ «ساتاي»، «شاعىراي» بولىمشەلەرىنىڭ ماڭىنداعى «كىندىكتى» دەگەن توبەدە. ءتورت قۇلاقتى زيراتقا مرامور تاسىنان بەلگى قويىلعان. زيراتتا تولتايمەن بىرگە، اكەسى مۇسابەك، شەشەسى ايجان، ەكىنشى شەشەسى تازامونشاق، بايبىشەسى ءۇرجان جەرلەنگەن.

ءجاندىلدا ءمۇسالي ۇلى .

نايمان سەرىكپاي مەن كەرەي شاقانتاي – ءتولتاي ، بودەس «قازانعاپتاعى» جەرگە تالاسقان . «قازانعاپ» – نايمان مەن كەرەيدىڭ شەكاراسى ەسەپتى . ءتولتاي مەن بودەس اۋىلدارىن كەرەيدىڭ ەلباسىلارى نايمانعا توتەپ بەرسە ، وسى اۋىلدار توتەپ بەرەر دەپ قازانعاپقا ورنالاستىرعان ەكەن دەسەدى . بودەس كىرپىشتەن جىلقى قورا قۇيىپ كەتسە ، نايماندار جىلقىمەن تاپتاتىپ كەتە بەرەدى ەكەن . سودان ءتولتاي مەن بودەس قول جينايدى ، ىشىندە ءجاندىلدا دا بار ەكەن . سەرىكپاي دا قول جيناعان ، ىشىندە مىقتى سوپى دەگەن باتىر بار ەكەن . سودان ەكى جاق كەزدەسەدى ، قارۋلارى سويىل ، نايزا ، شوقپار . ءجاندىلدا قاحارىنا مىنگەندە كوزى قانتالاپ ، بەلىنە دەيىن جالاڭاشتانىپ الاتىن كورىنەدى . بودەس قاجى ايتىپتى ، ىشىندەگى مىقتىسى سوپى باتىر ، سوپىنى قۇلاتساڭدار بولدى ، سونى اڭدىڭدار دەيدى . ءجاندىلدا ءتولتايدىڭ جۇيرىك قوڭىر اتىنا ءمىنىپ ، شوقپارمەن نايماننىڭ جىگىتتەرىن قۇلاتىپ جۇرگەن . سوپى دا دەس بەرمەي، كەرەيدىڭ جىگىتتەرىن شوقپارمەن قۇلاتا بەرگەن . جانديللا بايقاپ قالىپ ، سولاي قاراي ۇمتىلادى . ەكەۋى بەتپە – بەت كەلىپ قالىپ ، « جەكپە – جەك» دەپ ، جەكەلەنىپ شىعادى . سودان ءبىرىنشى كەزەك ۇرىسقاندا سوپىنىڭ نايزاسى ءجاندىلدانىڭ ەرىنىڭ تەمىرىنە ءتيىپ سىنىپ كەتىپتى . ەكىنشى كەزەك ۇرىسقاندا ەكەۋىنە دە سوققى ءتيىپ ، اتتارىنان قۇلاپ تۇسەدى . ءبىرازدان سوڭ ءجاندىلدا ورنىنان تۇرىپ كەتكەندە ، سوپى باتىر ورنىندا قان بولىپ جاتىپ قالعان ەكەن . سوپى قۇلاعاننان كەيىن ، نايماننىڭ قۇلاماعان جىگىتتەرى شەگىنىپ كەتكەن كورىنەدى . ال نايماننىڭ قۇلاعان جىگىتتەرىن اۋىلعا اكەلىپ ، جارالارىن تاڭىپ ، ەلىنە قايتارىپتى . جارالىلاردى ەمدەپ ، كۇتكەن كەرەي ەلىنە كەلىن بولىپ تۇسكەن وزدەرىنىڭ اپا ، قارىنداستارى . جالپى ، كەرەي مەن نايمان قىز الىسىپ ، قىز بەرىسىپ ، قۇداندالى تاتۋ ءومىر سۇرگەن . ءجاندىلدا – شاقانتايدىڭ سوڭعى باتىرى دەگەن ءسوز ەل اۋزىندا قالعان .

… قازانعاپ داۋى – بەيسەمباي تويسارين بولىس بولعان كەزدە دە توقتاماعان . نايماننىڭ ەلباسىلارى «قازانعاپ» ءبىزدىڭ جەرىمىز دەپ سەمەيدىڭ گەنەرال
گۋبەرناتورىنا ( جاندارال ) ارىز تۇسىرەدى . جاندارال «قازانعاپقا» كەلىپ ، ەكى جاقتىڭ دالەلدەرىن تەكسەرىپ ، جەر نايماندىكى دەپ شەشەدى . سوندا بەيسەمباي قاسىنداعى جىگىتتەرگە : – اناۋ تۇرعان مولالارعا قاراي ات قويىڭدار دەيدى . جىگىتتەر « وي – باۋىرىمداپ» شابا جونەلەدى . جاندارال سەرىكپاي مەن بەيسەمبايعا قاراپ ، بۇل نە شابىس دەپ سۇرايدى . سەرىكپاي ورىسشانى ءتىلماش ارقىلى سويلەسەدى ەكەن، ال بەيسەمباي ورىسشاعا جەتىك بولعان . سوندا بەيسەمباي بىردەن سۋىرىلىپ شىعىپ : – تاقسىر ، مىنا «قازانعاپ» ءبىزدىڭ كەرەيدىڭ جەرى ەدى ، اناۋ تۇرعان ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ زيراتتارى . ءسىز بۇل جەردى نايماندىكى دەپ شەشكەننەن كەيىن ، ەندى مەنىڭ باۋىرلارىم سول اتالارىنىڭ سۇيەكتەرىمەن قوشتاسۋعا شاۋىپ بارادى دەيدى . سوندا جاندارال ويلانىپ ، مىناۋ جاڭا دەرەك بولدى ، سوندىقتان مەن جاڭاعى شەشىمىمدى قايتىپ الدىم ، ەندىگى جەردە بۇل «قازانعاپ» – كەرەيگە تيەسىلى بولسىن دەپ شەشىپتى …

كەرەي ەر سامالدىقتىڭ ەلگە سالەمى
( 1851-1925 )

ءبىر اۋىز سالەم ايتام وسپانقۇلعا ،
تارتار دەپ بىلەگىمنەن سىزدەي ۇلعا.
داعاندى ەل قازاعى – مەن سامالدىق
قىزىعىپ كەتپەس -اق دەپ قازىنا پۇلعا.

جات ەلدىڭ جالاسىمەن پەندە بولدىم،
ءتىل جەتىپ ، ءسوزىم جەتپەي ءبىر ماڭعۇلعا.
اتانىڭ ارۋاعىنان ءۇمىت ەتىپ
بولار دەپ ءبىر باسىڭدى ەلگە تۇلعا.
ەلىم دەپ ەمىرەنىپ ، ءسىز تۇرعاندا
كەتەم بە ، تولەۋ بولىپ پۇلسىز قۇلعا.

اسىلدى سالسا قايراپ نە كەسپەگەن
جان جەتىپ ، جاس كۇنىڭمەن تەڭدەسپەگەن.
داريعاي ، ءبىر سەبەبىن تابار ەدى اۋ
تىشقانباي ءتىرى بولسا بەگەشپەنەن…

سامالدىق – شۇبارتاۋ ءوڭىرىنىڭ ءتول تۋماسى . سامالدىق – ەل قورعانى . بەرسەڭ – قولىڭنان ، بەرمەسەڭ – جولىڭنان ، دەگەن ازامات . ماڭايىن ەرلىككە ، كۇرەسكە ۇيرەتكەن .
سەرگيوپولدە بولعان سوتتا توبىقتىنىڭ يگى جاقسىلارى پارانى بەرىپ – بەرىپ تاۋكەنى اعارتىپ الىپ كەتەدى دە ، ال كەرەي سامالدىق تاعى دا ۇزاق مەرزىمگە ايدالىپ كەتە بارادى . سامالدىق «ەلگە سالەم» – دەگەن حاتىن وسى جولى ايتقان ەكەن .
بۇل تىشقانباي باتىر مەن بەگەش شەشەننىڭ دۇنيەدەن قايتقانداعى ، كەرەيدە ، ونىڭ ىشىندە بەكنازاردا باس كوتەرەتىن رۋ باسشىلارىنىڭ توز-توز بولىپ جۇرگەن كەزىندە بولسا كەرەك …

وسپانقۇل مەڭاياقۇلى ( 1856 – 1907 )

ارعىن ، التاي ، مامادايىر ( تولەڭگىت ) ، ومىرزاق – سارى تاراۋىنان
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، جورعا اۋىلىنىڭ بەسبۇلاق باۋرايىندا تۋعان .
شۇبارتاۋدىڭ ءبىر باۋىرداي ، تۋىس بولىپ كەتكەن كەرەي – تولەڭگىت ەلىندە بىرنەشە رەت بولىس بولىپ سايلانىپ ، ەل باسقارۋعا قاتىسقان . ەلگە قىلداي قيانات جاساماعان ، ەلدى باسقارىپ ، ەلدىڭ قامىن جەگەن ، سول ەلگە تانىمال ، سىيلى ادام بولعان . وسپانقۇل حالىقتىڭ تىلەك تالاپتارىن ۇلىققا كىرىپ ورىنداتىپ شىعادى ەكەن . رومانوۆتاردىڭ تاققا وتىرعان جىلدارىندا ، ارقا جەرىنەن وسپانقۇل ويازعا بارىپ ، ادامداردىڭ ءال اۋقاتىنىڭ تومەندەپ بارا جاتقانىن ايتىپ ، قولاستىنداعى حالىقتى سالىقتان بوساتتىرعان . سوندىقتان ونى « 22 بولىستان اسقان» دەپ شىن دارىپتەگەن . ەل – جۇرتى يگى ىستەرىنە ءتانتى بولعاندىقتان اتىن تىكەلەي اتاماي «وسان» اتاندىرعان . شۇبارتاۋ بولىسىن باسقارعان جىلدارىندا ەلدى كاسىپكە باۋلىپ ، ادامنىڭ ەڭبەگىنە قاراي جاعدايىن جاساپ ، بەرەكە – بىرلىكتىڭ ۇيتقىسى ، ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان .
22 بولىس باس قوسقاندا وسپانقۇلسىز وياز ءماجىلىس اشپايدى ەكەن .
2006 جىلدىڭ 9 تامىزىندا قر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن بۇرىنعى شۇبارتاۋ اۋدانى بارشاتاس اۋلىنداعى № 1 قازاق ورتا مەكتەبىنە وسپانقۇل مەڭاياقۇلىنىڭ اتى بەرىلدى .
مەڭاياقۇلى تۇرىكباي شۇبارتاۋداعى وگىزتاۋدا ۇلكەن ءتورت بولمەلى ءۇي سالىپ مەكتەپ اشقان . بۇل مەكتەپتە ءتورت سىنىپ بولىپ ، ەلۋ – الپىستاي بالا وقىعان . وسى مەكتەپتى بىتىرگەندەردىڭ ىشىندە قىرعىزستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى نۇراقىم الپيەۆ ، ءانشى – دومبىراشى ءمىراسىل وسپانقۇلوۆتار بولعان .
قازىرگى كەزدە وسپانقۇل مەڭاياقۇلىنىڭ ۇرپاقتارى شۇبارتاۋ وڭىرىنە قول ۇشتارىن بەرىپ ، دەمەۋشىلىك جاساۋدا . شوبەرەسى الپيەۆ التىنبەك مۇحامەدياۇلى بارشاتاستاعى قازاق ورتا مەكتەبىنە 2005-2006 وقۋ جىلىندا 360 پارتا ، 24 تاقتا ، 12 كومپيۋتەر ، كەيىنىرەك ءبىر جەڭىل اۆتوكولىك پەن كومپيۋتەر سىيلادى . مەكتەپ ءبىتىرۋشى توعىزىنشى ، ون ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىلارىن اياكوز قالاسىنداعى پوليتەحنيكالىق كوللەدجدە تەگىن وقۋىنا دەمەۋشى بولدى .
2006 جىلى وسپانقۇل مەڭاياقۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي ەسىمىن اسپەتتەپ ، كاسىپكەر شوبەرەسى التىنبەك مۇحامەدياۇلى باباسىنىڭ تۋعان جەرىندە ات شاپتىرىپ ، بالۋانداردى بەلدەستىرىپ اس بەردى . 2007 جىلدىڭ 26 مامىرىندا وسپانقۇل مەڭاياقۇلىنىڭ ومىردەن وتكەنىنە 100 جىل تولۋىنا وراي باسىنا ەسكەرتكىش قويىپ ، اس بەرىلدى .
وسپانقۇلدىڭ نەمەرە اعاسى ءازىمباي بيجانۇلى ( 1854 – 1922 ) بەلگىلى اقىن ، قيسسا ، داستاندار شىعارىپ ، ەل اراسىنا تاراتۋشى . اقىننىڭ ولەڭدەرى ، تولعاۋلارى ، قيسسا داستاندارى كوپشىلىككە كەڭىنەن مالىمدەنىپ ، اۋىزدان اۋىزعا تارالعان ، كوشىرىپ جازىپ الىپ ، قاسيەتتى قازىناسى رەتىندە قاستەرلەي ساقتاعان دۇنيەلەر . اقىننىڭ ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ قاتارىندا ءوزىنىڭ ءتول تۋىندىلارىمەن بىرگە اتاقتى جىراۋ اقتانبەردىنىڭ تولعاۋلارىن جەتكىزۋشى ەسەبىندە بىردەن ءبىر نەگىزگى نۇسقا ەكەندىگى ادەبيەت تاراپىندا ەرەكشە باعالانادى . اقتانبەردىنىڭ ۇلى تولعاۋىن باعدارعا الا وتىرىپ ، «اقتانبەردى – جاسكىلەڭ» اتتى ۇلكەن داستان جازعان .
ءتالتۇس جاسكىلەڭۇلى ( 1855 – 1916 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، تورعاي ، تەلەۋ ، شولاق ، جاسكىلەڭ ، ودان ءتالتۇس .
ءتالتۇس جاسكىلەڭۇلى اۋقاتتى ، كوپ اعايىندى بولعان ەكەن . بايبىشەسى ەر قايراتى بار ، ەستى ، ادۋىن ايەل بولعان . بايبىشەسىنەن ۇل بالا بولماعان . وتاعاسىنا جالعىزدىقتان جاپا شەكتىڭ دەپ توقال العىزعان . ەكىنشى ايەلى بيباتپادان ىسقاق ، سىدىق ، سۇلەيمەن دۇنيەگە كەلگەن .
ءتالتۇس مەيرىمدى ، دۋالى اۋىز ، اقىلدى ، قايراتتى ، ەلدىڭ جاعدايىنا جاناشىر ادام بولعان دەسەدى . بولاشاقتا قانداي جاعداي بولاتىنىن الدىن الا بولجاپ وتىراتىن قاسيەتى بار ەكەن . «اۋا رايى بۇزىلىپ بوران بولادى ، جىلقىعا جاۋ تيەدى» دەگەن كورىپكەلدىگى ءدال كەلىپ وتىرادى ەكەن . قازىرگى ءتالتۇس جەرلەنگەن جەر « ەسپە» دەپ اتالادى ، ەرتەرەكتە توبەشىكتى ، ءشيلى ، قۇيقالى جەر بولعان . ءنۇرجۇسىپ ، ءنۇرتۇسىپ دەگەن ەگىز ەكى ۇلى اتقا شاۋىپ جۇرگەندە اتتان قۇلاپ قايتىس بولادى . سوندا ءتالتۇس وسى جەر كەيىن جول بولادى دەپ بالالارىن قويعىزعان . نايمان مەن كەرەيدىڭ شەكاراسى وسى ارا ، بۇل مەنىڭ ەڭبەكپەن العان جەرىم ، مەنىڭ ورنىم دا وسى جەر دەپ ايتىپ كەتكەن ەكەن . اتامىزدىڭ كورەگەندىك ، ەكى ەلدى بىتىمگەرشىلىككە شاقىرعان دانالىق وسيەتىن ، كەيىنگى ۇرپاقتارى زور ريزاشىلىقپەن باعالاپ كەلەدى .
«ءتالتۇس اتامىز ايتىپتى» ، دەگەن ەستەلىكتەردەن :
1. « اقىرزامان دەگەن جوق نارسە ، كىمنىڭ باسىنا ءىس تۇسسە ، اقىرزامان دەگەن سول»
2. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى بولسا كەرەك : « بولشەۆيك بولاسىڭ با ، جوق مەنشەۆيك بولاسىڭ با ؟ ، دەپ سۇراعاندا «مەن ەكەۋى دە بولمايمىن ، ءوزىم باسقا الەمگە بارعالى جاتىرمىن» ، دەگەن ەكەن .

تەنتەكسارى دۇيسەكبايۇلى ( 1880 – 1977 )

اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي (جاڭىل), تورعاي ، بولەگەن ، راحىمەت ، احمەتجان ، دۇيسەكباي ودان تەنتەكسارى .
تەنتەكسارى دۇيسەكبايۇلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، ءشۇبارتاۋ اۋدانى ، باقاناس اۋلىندا تۋعان . جاس كەزىندە مولدادان ارابشا وقىعان ، وزدىگىنەن ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن ، كوكىرەگى وياۋ ، ادىلەتتى جاقتايتىن ، ەل ىشىندە ابىرويلى ، ساۋاتتى ادام بولعان . اق پەن قىزىلدار كەلىپ ، اۋمالى توكپەلى زاماندا ، بەلسەندىلەر قاتارىندا بولىپ ، كولحوز باستىعى قىزمەتىن اتقاردى . زاماننىڭ بۇزىلار جاعدايىن بولجاپ ، ەلدى جاسىرىن شىعىسقا كوشىرۋگە اتسالىسقان . اتاقتى «شۇبارتاۋ كوتەرىلىسىنە» قاتىسىپ ، قۋدالاۋعا تۇسەدى . ىشتەن شىققان جاۋلار تەنتەكسارىنى «ۇكىمەتكە قارسى ، ەلدى كوشىرىپ جاتىر»، دەپ ۇستاپ بەرگەن . كوتەرىسشىلەرمەن بىرگە تۇتقىندالىپ ، سول جولعى قولعا الىنعانداردىڭ كىناسىن ءوز موينىنا الىپ ، ءبىرازىن بوساتتىرادى . ءوزى تەرگەۋگە تۇسكەندە ، تەرگەۋشى ءبىر ادامگەرشىلىگى بار قازاق قىزى ەكەن ، تەنتەكسارىنىڭ ەلى ءۇشىن كورسەتكەن ەرلىك ەڭبەگىنە ريزا بولىپ :
- سەن بوسقا اتىلاسىڭ ، ەلگە سەندەي ازاماتتار كەرەك قوي ، دەپ ، ءبىر جولداسىمەن جاسىرىن قاشىرىپ جىبەرىپتى .
تۇندە ءجۇرىپ ، كۇندىز جاسىرىنىپ ، دالادان قوياندى اۋجال ەتىپ ، ءبىر جەتىدە ەلگە جەتەدى . سول جولعى تۇتقىندالعاندار اتىلىپتى ، تەنتەكسارى قاشىپ كەتىپتى ، ۇستالسىن دەگەن ەلگە بۇيرىق ءتۇسىپتى . كۇندىز جاسىرىنىپ ، تۇندە ەل ىشىنە كىرىپ ، ەلدى كوشىرىپ شىعارىپ جۇرگەندە ، ۇلكەن شاڭىراقتاعى بابادان حابار كەلەدى . ءتۇن ورتاسىندا بابانىڭ ۇيىنە كەلسە ، ءۇي تولعان اۋىل اقساقالدارى مەن مۇزداي قارۋلانعان جىگىتتەر ەكەن . توردە كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان قۇندىز جاعالى شەكپەندى بابامىز الىپ :
- مىنا شەكپەن شاقانتاي باباڭنىڭ شەكپەنى ، مۇنى جاڭىل اناڭ ءوز قولىمەن مونشاق سالىپ ءيىرتىپ توقىتقان ، ولسەڭ كەبىنىڭ ، ءتىرى جۇرسەڭ كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىز ، ساعان امانات ، دەپ ، – يىعىنا جاۋىپتى .
شاپەت ، ايدىنكول ، شالقار : – تەز ، تاڭ اتىپ كەتەدى ، دايىن بولعان شاڭىراقتاردى باستا ، دەپ قاتال ، كەلتە ءسوز ايتادى . ۇيىنە دە بارا الماي ، كوشتى باستاپ ءجۇرىپ كەتەدى . وسىلايشا بىرنەشە كوشتى شىعارىپ سالىپ جۇرگەندە ، ورىس وتريادىنىڭ قولىنا تاعى دا ءتۇسىپ قالادى ، جارالانادى . بۇل جولى تەرگەۋسىز اتىلۋعا بۇيرىق ءتۇسىپتى . قول اياعىن قىل ارقانمەن بايلاپ ، كوك بايتالعا تاڭىپ اكەلە جاتقان جولدا ، ايدىنكول ، شالقار ، شاپەت ، ماناپ باستاعان ازاماتتار قايتا ورالىپ ، ورىس اسكەرلەرىمەن قاندى قىرعىن سوعىسىپ ، تەنتەكسارىنى بوساتىپ الىپ قاشىپ شىعادى . ول جىگىتتەر ىلعي دا قوس اتپەن جۇرەتىن … سوڭعى كوشكە جەتىپ ، جاراسىن تاڭدىرىپ العان سوڭ ، شاپەت پەن ايدىنكول :
- ءجا ، تەنتەگىم ( ولار سولاي اتايدى ەكەن ) ، جاراڭ اۋىر ، قالعان ەلگە ءبىز بارامىز ، سەن قايتا قايتۋشى بولما ، ەندى قولعا تۇسسەڭ سەنى تۋراپ ولتىرەدى ، بالا شاعاڭدى ءبىز اكەلەيىك ، سەن كوشكە يە بول ، ( بۇل جولعى سوڭعى كوشتە ولاردىڭ بالا شاعالارى تولىق بار بولاتىن) ، ءبىز ەكى ءۇش كۇندە ورالامىز ، دەپ اتتانىپ كەتەدى …
ايتقاندارىنداي ءۇشىنشى كۇنى تۇندە ولار كوشتى قۋىپ جەتەدى . شاپەت: – تەنتەگىم ، اۋىل اسكەرلەر جاعىنان قاتاڭ قورشالىپتى ، ءۇش رەت باردىم ، بالا شاعاڭدى الىپ شىعا المادىم ، دەيدى وكىنىپ . مۇنداي ءىس تەك شاپەتتىڭ قولىنان كەلۋشى ەدى ، ول وتە تەز ، قىراعى ، باتىل بولاتىن . ول قانشا ۇمىتتەنگەنمەن ، بالا شاعاسىن اكەلۋ مۇمكىن بولماي قالادى . بەس التى جىل وتكەنەن كەيىن ول امالسىزدان ەكىنشى رەت ۇيلەنەدى .
قىتايدا جۇرگەندە دە ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندەگى قۋعىندالعانداردىڭ ءتىزىمى بويىنشا ، تەنتەكسارىنىڭ سوڭىنان ىزدەۋ تۇسەدى . ءدوربىلجىن ايماعىندا جۇرگەن كەزىندە قۋعىنشىلاردان قاشىپ ، نىلقى دەگەن قالماقتاردىڭ جەرىنە كوشەدى . نىلقىدا جاسىرىنىپ ءجۇرىپ ، قالماقتاردىڭ مالىن باعادى ، سول جەردە ەكى ۇلى ومىرگە كەلەدى .
بىراق ، بۇل ارا دا وعان پانا بولا المايدى ، تاعى دا قۋعىن تۇسەدى .
كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنان قۋعىندالعانداردى ۇستاپ قايتارۋعا ، شىڭ شىساي ۇكىمەتىمەن كەلىسىم شارت بولاتىن .
شاپەت ( ءنۇسىپ ) مەڭىمۇلى (1890-1973)

اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، بايباراق، جاڭاباي ، قويان ، بيجان ، مەڭىم ودان شاپەت
حاسەن ادەيبايۇلىنىڭ « ءومىرداريا» دەگەن كىتابىنان :
« …جايلاۋدامىز . بەيۋاق . مۇزداي قارۋلانعان بەس – التى كىسى ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى . شاپەت اعا باستاعان تۋىستار ەكەن . اعايىندى ءجامىش پەن ىبىراي ، اعايىندى ايدىنكول مەن شالقار .
- مىنا زاماننىڭ ءتۇرى جامان ، – شاپەت اعا ءتۇسى سۋىق ، قارا مۇرتتى ، يىقتى كىسى ەكەن ، « كامپەسكە» دەگەن جات ءسوزدى قاداپ ايتادى . سەمەي توڭىرەگىندەگى يگى جاقسىنى جەر اۋداراتىن كورىنەدى . ءتىزىم جاسالىپتى . مالدى سىپىرىپ ورتاعا سالادى ، شولاق بەلسەندىنىڭ قولىنا ءبارى كوشەدى . شاپەتتىڭ وتتى كوزى جارق ەتتى .
- مەن ، تاۋەكەل اتقا ءمىندىم . ەل ءۇشىن ، جەر ءۇشىن كۇرەسىپ ولەمىن . دۇنيەنى تارىلتىپ بارا جاتقان ءوزىمىزدىڭ قازاقتار ، ءوزىمىزدىڭ تۋىستارىمىز . قازاقتىڭ سورى – قازاق . – ەندىگى ءسوز قىسقا . ءبىز شاكارىم قاجىعا كەتىپ بارا جاتىرمىز . قاجىنى ار جاققا الىپ كەتپەكپىن . مۇندا ەندى تىنىشتىق بولمايدى . ءبىر اۋىز ارتىق ءسوز تاراماسىن . تەك بەلىن بەكەم بۋىپ وتىرعان اعايىندارمەن سويلەس . بۋىنىپ ءتۇيىنىپ ساقاداي ساي وتىرىڭدار . دۇنيە بوققا بايلانباڭدار . تەك دايىن كولىك بايلاۋدا تۇرسىن . انىق ءۇش ءتورت كۇن ۇتساق ، شەكارادان ءوتىپ كەتەمىز .
… قوشتاسۋ ماڭگى ەسىمدە قالدى . كوش قوزعالا بەرگەن . اجەم اتىنان قۇلاي ءتۇسىپ ، بوساعانى قۇشاقتاپ ، سولقىلداي كەلىپ جىلادى- اي كەلىپ ، جىلادى . بوساعانى ەمىرەنە ءسۇيىپ ، ءبىر ۋىس توپىراقتى جاۋلىعىنىڭ ۇشىنە ءتۇيىپ الدى .
كەيىن ەستىدىم ، شاپەت اعالار تۇندەلەتىپ شىڭعىستاۋدىڭ ءبىر ادىرىندا جالعىز ۇيدە تۇرىپ جاتقان ۇلى اقىنعا جەتكەن عوي . شاكارىم قاجى ۇستامدى ، ارتىق ءسوز ، وعاش قيمىلدان اۋلاق جان ەكەن :
- ازاماتتار ، -دەپتى، – بەك راحمەت ! ەل بار ەكەن ، ەر بار ەكەن . ريزامىن . ەكىتالاي زاماندا ەلدى تاستاپ كەتە المايمىن . تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرسىن .
… ءبىز شاپەت اعا باستاپ ، ءارى وتكىزىپ جىبەرگەن ءبىرىنشى كوش بولماۋىمىز كەرەك . ءبارى ولشەنىپ پىشىلگەن . تۇندە ءجۇرىپ ، كۇندىز قالىڭ جىنىس ، قىر شاتقالدا دەمالامىز . كوكسالا ، سەرگيوپول ، اياگوزدى اينالا ءوتىپ ، ناۋالى ، ءۇرجار قايداسىڭ دەپ كەلە جاتقاندا ، « قۋعىنشىلار شىعىپتى ، پۋلەمەت ، بەساتارى بار» ، دەگەن توسىن حابار جەتتى . شاپەت اعا ەسكەرتتى : – اتتى اسكەر ءارى تۋرا جولمەن تارتادى . ەكى ءۇش كۇندە ماقانشىنىڭ توڭىرەگىنە جەتىپ قالار . سوعىسامىز ! بالا شاعانىڭ قامىن ويلاڭدار . كەيىنگى شەپ قورعاندى ءوزىم باسقارامىن !
بۇل ءسات شاپەت اعانىڭ شىرقاۋ شىڭى ەدى . شاپەت اعانى كورسەڭىز ! – قىران ! –مۇزبالاق ! بۇركىت تۇمسىق ، قويۋ قارا مۇرتتى ، كەڭ يىقتى ، كەلىسكەن ازامات. كەۋدەسىندە – ءدۇربى ، يىعىندا – بەساتار ، بەلىندە – قىلىش . قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن . سان – سان ەلدى شەكارادان امان – ەسەن وتكىزىپ ، سىن ارتقان ازاماتقا بۇل جولى دا سەنىم مىعىم . …«قاتىنسۋ» – ول كەزدە ارىندى وزەن . قالجىراعان جۇرت وتكەل ىزدەمەي وزەننىڭ بەر جاعىنا جاتا كەتكەن عوي . كوش تارسىلداعان اتىستان شوشىپ وياندى. وق كەي – كەيدە وزەنگە شولپ – شولپ ەتىپ ءتۇسىپ جاتىر . شاپەت – شەپتە ، تىنىس كەڭىپ سالا بەرگەن . بۇل- شۇبارتاۋ كوتەرىلىسىندەگى اتاقتى ايقاستىڭ ءبىرى – «قاتىنسۋ سوعىسى» ەدى . كۇن ۇزىن اتىس تولاستامادى . قارۋ جاراق ، وق ءدارىسى مول ، سايلانىپ كەلگەن قۋعىنشىنىڭ باسىمدىلىعى ايقىن ەدى . وق جاۋىپ كەتتى . ەلدى ۇرەي بۋدى . دۇنيە مۇلىك شاشۋلى قالدى …
شەكارادان ءوتىپپىز . ۇزاق كوشتىڭ تام – تۇمى باس قوستى . وتىز شاقتى ەركەك ، ايەل ، بالا – شاعا . قاشا اتىسقان شاپەت جىگىتتەرىن جيناپ الىپ ، التاي سىلەمىن ورلەپ ، تاعى دا ارتتا قالعان اعايىنعا قاراي بەت العان …
… اشارشىلىق الدىندا وسىناۋ ارداقتى ازامات باتىل ارالاسپاسا ، كوپتەگەن شاڭىراقتىڭ قانداي قاسىرەتكە تاپ بولارىن كىم ءبىلسىن ؟ . قيلى زاماندا شاكارىم اتانىڭ قامىن ويلاپ ، ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ تاۋىپ العانىن ەرلىك ەمەس دەپ كىم ايتا الار ەكەن ! اراعا وتىز جىل تاستاپ ، ەلىن ساعىنعان شاپەت اعا قارتايعان شاعىندا باسقا اتپەن جاسىرىن شۇبارتاۋعا قايتقان ەكەن . بىردەبىر ادام ءتىس جارىپ ، قۇپياسىن سىرتقا شىعارماعان . اقىرى شاقانتاي باباسىنىڭ قاسىندا ماڭگى تىنىشتىق 2. بىردە، ءبىر توپ اتالارىمىز قاقاعان ايازدا اداسىپ ، جيدەبايداعى اباي قىستاۋىنا تاپ بولادى . تۇسەتىن ءۇي از بولماسا دا ، شاقانتاي بابامىزدىڭ شوبەرەلەرى اباي ۇيىنە تۇسەدى : – اسسالاۋماعالايك-ۋمم ، اباي اعا !
تاپتى ەسىل ەر …

… شاپەت اعا اسىقپاي ، بايىپپەن سويلەيتىن جان ەدى :
1. كۇللى قازاق اعايىن تۋىس . شاقانتاي بابالارىڭ :
- « سەندەر تىنىستار جۇرەگىم بولعاندا ، كىشى ءجۇز – بىلەگىم ، ۇلى ءجۇز – تىرەگىم» ، دەپ وسيەت ايتىپ كەتكەن دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى .
- ۋاعالايكۋماسسالام ، الەي بول ! تورلەتىڭدەر ! -جىگىتتەر كيىمدەرىن قاعىپ سوعىپ تورگە وزادى . از- كەم امان – ساۋلىق ، اۋىل اڭگىمەسىنەن كەيىن ، اباي اعا :
- شوشاق تىماق ، كورىپ وتىرمىن . كەرەيسىڭدەر ، قايسىسىڭدار ؟
- شاقانتايمىز ! . – ە – ە ، نە باتىر ، نە اقىنمىن ! – دەڭدەر .
- سىزگە جاقىنبىز . -پالە-ە ، ايتتىم عوي ، اقىنشا سايرايدى. اقىن كۇلىمسىرەيدى …
3. شاقانتاي بابامىزدىڭ ون جەتى جاماعاتىنىڭ ۇرپاقتارى ون جەتى اۋىل بولىپ ، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا قاتار – قاتار ورنالاسقان ەكەن . ەكى – ءۇش ۇل تاپقان جاماعاتتارى «بايبىشە» اتانىپ كەتە بەرگەن . بايبىشەلەر پۇشپاعىنان تاراعان ازاماتتار كىشى جاماعاتتارىنىڭ ۇيلەرىنە كەلگەندە ، باۋىرلارى ورنىنان تۇرىپ ، قۇرمەتتەپ ، تورگە وزدىرىپ وتىرعان . جاسى ۇلكەن اعالارى سويلەپ وتىرعاندا ، ىنىلەرى ۇندەمەي ، ادەپ ساقتاپ وتىرۋى – پارىز بولىپ قالىپتاسقان .

… ادەبيا سەرىكالدى قىزىنىڭ – اتاسى شاپەت ( ءنۇسىپ ) تۋرالى ەستەلىگىنەن :

- اتام ۇزىن بويلى ، دەنەلى ، يىقتى ، كيگەن كيىمدەرى وزىنە جاراسىپ ، كەلبەتتەنىپ تۇراتىن . ءبىر كورگەندە ءتۇرى سۇستى كورىنگەنمەن ، وتە مەيرىمدى ، سويلەسە كەلە شەشىلىپ ، ءسوزدىڭ مايىن تامىزىپ ، تىڭداۋشىسىن وزىنە ءيىرىپ الاتىن :
- 1932 جىلعى اشارشىلىقتا ، حالىقتى امان ساقتاۋ امالى قىتايعا ءوتۋ بولدى ، ءتۇرلى اۋرۋ حالىقتى دەندەپ اكەتتى ، ۇكىمەت جاعىنان قىزىلداردىڭ قىسىمى كۇشەيدى ، نەلەر بوزداقتار جاسىرىن اتىلىپ كەتتى . كەيدە قىزىلداردىڭ ەلگە ورىنسىز جاساعان قىسپاقتارى ەسىمە تۇسسە ، اشۋ مەن ىزا كەرنەپ ، قانىم قايناپ كەتەدى . قازىرگى ۇرپاقتارىمدى كورگەندە عانا ساباما ءتۇسىپ ، ءتاۋبا دەيمىن . قىتايدان 1945 جىلى كوكتەمدە « ءۇشارالدى» بەتكە الىپ ، قىرۋار مالدى ايداپ شەكارادان وتتىك . ءبىز كەلسەك ، ەل سوعىس قيىنشىلىعىنان كۇيزەلگەن . جەڭىس تۋى جەلدى وزگەرتتى ، قيىنشىلىق ارتتا قالدى دەپ قۋانۋدا ەكەن . ءبىز دە قۋانىشقا ورتاق بولىپ ، مالدى ءۇي – ۇيگە تاراتتىق ، كولحوزعا بەردىك ، سول جەرگە ورنالاستىق . 1967 جىلى ءدام تارتىپ ، تۋعان جەرگە كوشىپ كەلدىم . بابامنىڭ ( قاراۋىل ) باسىنان الاقانداي جەر بۇيىرسا ، مەنەن باقىتتى ادام جوق قاراعىم ، دەپ ، تەرەڭ ويعا بەرىلىپ ءۇنسىز قالدى … . 1973 جىلى قايتىس بولدى . بابامنان بيىك جاتپايمىن دەگەن ، ءوزى كورسەتكەن ورىنعا جەرلەندى .
( شاپەت اتانىڭ نەمەرە ءىنىسى – ماناتبەك ولجايۇلى . ماناتبەك بالاسى جۇماگەلدى – باسەن تاتەمىزدىڭ وتاعاسى .)

2 ءبولىم

شۇبارتاۋدان شىققان بەلگىلى ازاماتتار تۋرالى ازدى-كوپتى دەرەكتەر

ساسەنوۆ سەرىكالدى
(1900 – 1973)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، ساسەن ودان سەرىكالدى.
ساسەنوۆ س. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى 10-اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەزدە «ستالين» اتىنداعى كولحوزدا فەرما مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 1941 – 1947 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ «ەگىز قىزىل» كولحوزىندا كولحوز باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1947 جىلدان ەڭبەك دەمالىسىنا شىققانعا دەيىن اۋداندىق مال ونىمدەرىن، ءجۇنىن، تەرىسىن دايىنداۋ مەكەمەسىندە قىزمەت ەتتى. ساسەنوۆ س. 1941 – 1945 جىلدارى قازاق كسر-نىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ «قىزىل تۋىن» ەكى رەت جەڭىپ العان، وبلىستىق، اۋداندىق «ماقتاۋ گراموتالارىمەن» ماراپاتتالعان.
سەرىكالدىۇلى امان ( 1948 ) ، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان ، ماماندىعى زووتەحنيك . 1968 – 1970 جىلدارى اۋداندىق ساقتاندىرۋ مەكەمەسىندە ينسپەكتور ، 1972 – 1975 جىلدارى اۋداندىق بايلانىس تورابىندا نۇسقاۋشى بولىپ قىزمەت ىستەگەن . 1975 – 1977 جىلدارى باقاناس سەلولىق كەڭەسىنىڭ سەكرەتارى ، باقاناس اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان . 1977 – 1982 جىلدارى شۇبارتاۋ سوۆحوزىندا فەرما مەڭگەرۋشىسى ، 1982- 1987 جىلدارى اۋداندىق تۇتىنۋ قوعامىنىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعىنىڭ توراعاسى . 1987 – 2001 جىلدارى تۇتىنۋ قوعامىنىڭ دايىنداۋ مەكەمەسىڭ نۇسقاۋشىسى ، ورىنباسارى ، باسقارما باستىعى .
سەرىكالدىۇلى ارمەن ( 1940 – 2007 ) ، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان ، ماماندىعى كينوتەحنيك ، جۇرگىزۋشى ( شوفەر ) . الماتى قالاسىنداعى كينوتەحنيكۋمدى جانە اۆتوماشينا جۇرگىزۋشى كۋرسىن بىتىرگەن . 1962 – 1965 جىلدارى اسكەري بورىشىن اتقاردى . ۇزاق جىلدار بويى اۋداندا كينو كورسەتۋشى ، شوفەر بولىپ ەڭبەك ەتكەن .

قايمولدين ومار (حازىرەت عۇمار)
(1903 ج. تۋعان)

ومار قايمولداۇلى – ارعى اتالارى ولپى-ءبورىباي (مۇجىق) ء–شۇرشىت – قۇلباراق – جاۋعاشار – شاقانتاي (ەڭكە) – قۇدايبەردى –بەكنازار – بەگىمبەت – جاستابان – اباق كەرەي.
1903جىلى (پاسپورتتا 1910) داعاندى بولىسىنىڭ باقاناس وزەنىنىڭ بويىنداعى كىندىكتى دەگەن ولكەدە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قايمولدا 1919جىلى اقتارمەن سوعىسىپ جارالانىپ قازا تابادى، كىندىكتىدە جەرلەنگەن. شەشەسى مومسارى (مۇساقان ءبيدىڭ قىزى) 1934ج الماتىدا قايتىس بولعان. وماردىڭ سەگىز جاسىندا اكەسى اۋىلداعى عۇلاما وتەلباي كارىپۇلىنىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى، 13جاسىنا دەيىن وقيدى. 14 جاسىندا 1917 جىلى اكەسى سەمەيدەگى قازاقشا – ورىسشا ناچالنايا پريحودسكايا شكولاعا وقۋعا بەرەدى. وندا ءبىر جىلىن وتە جاقسى ءبىتىرىپ، پەدوگوگيكالىق تەحنيكۋمعا ءتۇسىپ، ونى 4 جىلدا ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى. 1922 جىلى الماتىعا كەلىپ قازپي-ءدىڭ جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. قازپي-دە وقىپ جۇرگەندە ءارتۇرلى قوعامدىق ساياسي ۇيىمدارعا بەلسەنە قاتىسىپ، م. جۇماباەۆ، ج. ايماۋىتوۆ، ت. جۇرگەنوۆ، قۇلىمبەتوۆ سياقتى زيالى ادامدارمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسىپ جۇرەدى. 1927 جىلى كازپي-ءدى ۇزدىك ءبىتىرىپ، س.پەتەربۋرگكە جولدامامەن بارىپ اتاقتى عالىم پاۆلوۆتىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى. اسپيرانتۋرادا جۇرگەندە گەنەلوگيا تۋرالى كىتاپ جازىپ شىعارادى. اسپيرانتۋرادا ءبىر جىل وقىعاننان كەيىن، 1933 جىلى الماتىعا جۇرگەنوۆ شاقىرىپ الادى. ومارعا الماتىدا عىلىمي زەرتتەۋلىك پەدوگوگيكا ينستيتۋتىن قۇرۋدى جۇكتەيدى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ينستيتۋتتىڭ جارعىسىن، باعدارلاماسىن، بولىمدەرىنىڭ قۇرىلىمىن جازىپ، سول ينستيتۋتتى باسقارادى. سول 1934 جىلدان باستاپ نكۆد سوڭىنا تۇسە باستايدى – ۇلتشىلسىڭ، بايدىڭ تۇقىمىسىڭ، قازاقتىڭ ۇلت كوسەمدەرىن (بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، شاكارىم) قولدايسىڭ، – دەپ كىنا تاعادى. سوندا نكۆد-ءنىڭ تەرگەۋشىلەرىنە ومار: ءبىر ورىس ولسە دۇنيە جۇزىنە ويباي سالاسىڭدار، قازاقتىڭ ازاماتتارى اتىلىپ جاتقاندا نەگە ايعايلامايسىڭدار، – دەپ جاۋاپ بەرگەن. 1935 جىلى قالادان كەتىپ ۇرجارعا بارىپ 2 جىل تەحنيكۋمدا ساباق بەرەدى. 1937 جىلى الماتىعا قايتىپ كەلىپ، ى.التىنسارين عىلىمي-زەرتتەۋ پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە، كۇزدە ۇستالىپ نكۆد-دە تەرگەلەدى. تەرگەۋشى ياكۋپوۆ ءۋاليحان: كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسىسىڭ، كومسومول، پارتياعا وتپەدىڭ، ۇگىت جۇرگىزدىڭ، جۇرگەنوۆ-قۇلىمبەتوۆ ۇيىمىندا بولدىڭ دەپ، 58.10 – 58.11 ستاتيا بويىنشا ايىپ تاعادى. تەرگەۋشىلەر كەزەك-كەزەك الماسىپ، كۇن بويىنا اس سۋ بەرمەي، ۇيىقتاتپاي، اياعىنان تىك تۇرعىزىپ قويىپ، ۇرىپ-سوعىپ، ءۇزىلىسسىز سۇراق الىپ، «كىناڭدى موينىڭا ال» دەۋمەن بولادى. سوندا بوندارەنكو دەگەن تەرگەۋشى ابدەن مويىنداماي قويعان سوڭ: «سىزگە داۋا جوق ەكەن -ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز ايامايدى ەكەنسىز» دەپتى. 1938 جىلى 9 قاراشادا سوت ۇكىمى شىعارادى، 10 جىلعا سوتتالادى. ياروسلاۆ، لەنينگراد وبلىستارىندا، شەكسنە گيدروۋزەلىندە، رىبينسك قالاسىندا ءارتۇرلى قارا جۇمىس، ست. نورميروۆششيك، سمەتچيك، پروراب، دەسياتنيك، ت.ب جۇمىستاردى اتقارادى. مەرزىمىن وتەپ، 1947 جىلى الماتىعا قايتىپ ورالادى. بۇل جەردە تاعى دا كگب سوڭىنا تۇسە باستايدى: بۇرىنعى ويىنان قايتپاعان، بۇرىنعى زاماندى ءالى دە كوكسەپ ءجۇر دەپ. ومار امالسىز ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى نوۆوترويتسك ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم بولادى. ۇلى اقجول، قىزى گۇلزيا دۇنيەگە كەلەدى. 1949 جىلى تاعى دا كگب تەرگەۋشىلەرى ۇستاپ، جامبىل قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە جاۋىپ، ءبىر جىل تەكسەرەدى. سول كەزدە جامبىل تۇرمەسىندە ومارمەن بىرگە – تسەرەتەلي، كاپلان، گ.سەرەبرياكوۆا، جازۋشى ءو.تۇرمانجانوۆ ت.ب. وتىرعان ەدى. ءبىر جىل تەكسەرىستەن كەيىن 1950ج جوعارعى سوتتىڭ كوشپەلى سوتى 58.10-58.11 ستاتيامەن 10 جىلعا سوتتايدى. قاتاڭ ۇستاۋ جازاسىنا سۆەردلوۆ وبلىسى، اسبەست قالاسىنا جىبەرىلىپ، قالا تۇرعىزۋ، كومبيناتتى قۇرۋ جۇمىستارىن ىستەيدى. سول جەردە ىستەپ جۇرگەندە موسكۆادان ۇگىت -ناسيحات وتكىزۋگە كەلگەن پولكوۆنيككە: «قىلمىسكەر ىشتەن تۋا ما، ساياسات تۋعىزا ما؟» دەپ سۇراق قويعانى ءۇشىن، نيجني تاگيل تۇرمەسىنە اۋىستىرىلادى. ول جەردەن ەكى جىلدان سوڭ كراسنويارسك ولكەسىنىڭ انگارا گەس-ىنە اۋىستىرىلادى. سول جەردەن 1956 جىلدىڭ باسىندا رەبيتاليزاتسيامەن بوسانىپ، الماتىعا قايتىپ كەلەدى. وقۋ مينستىرلىگىنىڭ جولداماسىمەن تالدىقورعان وبلىسى مۇقىر ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەيدى. رەسپۋبليكالىق گازەت جۋرنالدارعا ماقالا جازىپ تۇرادى. سول جەردە اسپەت، اسەت دەگەن بالالارى دۇنيەگە كەلەدى. جازعان ماقالالارى كوزگە ءىلىنىپ، 1956 جىلى ق.ساتباەۆ الماتىعا شاقىرىپ، حيميا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جۇمىسقا الادى، جارتى جىلدان كەيىن ى.التىنسارين اتىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىنا اۋىسادى. وسى ينستيتۋتتا 20 جىل قىزمەت ىستەيدى. كوپتەگەن مەتوديكالىق ماتەريالدار جازادى. 1967 جىلى بىشكەك قالاسىندا قىرعىز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە ديسسەرتاتسيا قورعاپ، پەدوگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن اتاق الادى. 1979 جىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتار مۋزەيىن قۇرۋعا بەلسەنە ات سالىسىپ، وسى مۇراجايعا قىزمەتكە اۋىسادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ ءتىزىمىن جاساپ، سۋرەتتەرىن سالىپ بەرەدى. نەدەن جاسالاتىنىن، قالاي وينايتىنىن، ەرەكشەلىكتەرىنە تۇسىنىك بەرگەن. ش.سارىباەۆتىڭ كىتابىنداعى اسپاپتاردىڭ بارلىعى ومار اتانىڭ جازىپ-ايتىپ بەرگەنىنەن قۇرالعان. وسى مۇراجايدا 17 جىل، قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققانعا دەيىن جۇمىس ىستەپ، ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ومار قايمولداۇلى عۇلاما عالىم، قازاقتىڭ ونەرىنە، عىلىمىنا، مادەنيەتىنە، وقۋ اعارتۋ سالاسىنا ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن، اقىل كەڭەسىمەن زور ەڭبەك ەتتى. قازاقتىڭ ۇلتتىق اكادەمياسى، وقۋ-مادەنيەت مينستىرلىگى، ۇكىمەت باسشىلارى ول كىسىمەن اقىلداسىپ، ونىڭ مول ءبىلىمىن پايدالانىپ وتىردى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ومار قايمولداۇلى 1995 جىلى 26 جەلتوقساندا حالىقارالىق اكمەلوگيا ( ءار ماماندىقتىڭ شىڭىنا جەتۋ ) عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى-اكادەميگى بولىپ سايلاندى. ومار قايمولداۇلى بۇكىل ءومىر بويى ەلدىڭ، ءوز حالقىنىڭ قامىن جەگەن، اتانىڭ ۇلى ەمەس، ادامنىڭ ۇلى، قازاق ەلى ءۇشىن ءوزىنىڭ باس بوستاندىعىن قيعان ازامات.
و.قايمولداۇلى كەڭەس وداعىنىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوپتەگەن مەدالدارىمەن، قۇرمەت گراموتالارىمەن، قۇرمەت بەلگىلەرىمەن ماراپاتتالعان. كسرو-نىڭ وزىق مادەنيەت قىزمەتكەرى، قازاق كسر-نىڭ وقۋ اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى. 2005 جىلى « ءبىر ءسوز» دەگەن كىتابى جارىق كوردى .

رىزدىقباي تىلەۋبەرلين .
(1903-1994)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋعاشار، شاقانتاي (جاڭىل), بايتوبەت، جايىلعان، قوجان ، ماتاي ،تىشقانباي، تىلەۋبەرلى ودان رىزدىقباي.
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى قوساعاش اۋىلىندا تۋعان. ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كەڭشاردىڭ بۇرىنعى باقتاشىسى. ۇجىمنىڭ ارداگەرى. 1966 ج. سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلىپ، لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعان. رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى زەينەتكەر بولعان. عۇلاما شەجىرەشى . كەرەي شاقانتاي رۋىنىڭ كوپتەگەن دەرەكتەرىن جەتكىزۋشى .

شويىنباەۆ تىلەۋقاجى جانايۇلى
(1907 -1999)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي(قىرعىز), شويىنباي ودان تىلەش.
شويىنباەۆ ت. بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 اۋىلىندا تۋعان. اكە-شەشەسى قايتىس بولعاننان كەيىن 1923-1924 جىلدارى شۇبارتاۋدىڭ 13 اۋىلىندا، بۇرىنعى كەنجەعۇل مەشىتىنىڭ ۇيىندە ءبىرىنشى رەت اشىلعان بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ، سوندا 1926 جىلعا دەيىن ءدارىس الادى. 1927 جىلى سەمەيدىڭ پەدوگوگيكالىق تەحنيكۋمىنا ءتۇسىپ، ونى 1931 ج تامامداعان. 1931 جىلى شۇبارتاۋعا قايتىپ كەلىپ، اۋداندىق كەڭەستىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 1931 جىلدىڭ اياعىندا الماتىعا كەلگەن. 1931-1932 جىلدارى ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولعان.
1932-1933 جىلدارى جولدامامەن تاشكەنت قالاسىندا ورتاازيالىق جوعارعى وقۋ ورنىندا (ساۆسح) وقىعان. 1934-1935 جىلدارى نارحومزەمدە سەكتەتاريات مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1937-1939 جىلدارى الماتىداعى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن تامامداعان. 1941-1944 جىلدارى حالىق بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كوميتەتىندە (كاركومرىباكوم) ءبولىم باستىعى بولىپ جانە قوسىمشا اباي اتىنداعى قازپي دە اعا وقىتۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1946 جىلى سىرتتاي وقىپ، قازپي-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتىن تامامداعان. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح عىلىمي –زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا 20 جىل : -1946 جىلعا دەيىن عىلىمي حاتشى، ءبولىم باستىعى، ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى، (1951-1953), اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ەڭبەك ەتتى. 1964-1966 جىلدارى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پەدوگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولعان. 1966 جىلدان 1994 جىلعا دەيىن 28 جىلدان استام اباي اتىنداعاى قازپي-دە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1947 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن قورعاعان. كەيىن دوكتورلىق دارەجەسىن العان . قىرعىزستاندا پىشپەك قالاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان .

يبراەۆ كارىم .
(1910 -1980)
شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىمباي، ءتاۋىرباي، ىبىراي، ودان كارىم.
يبراەۆ كارىم (مۇحامەدكارىم) ءتاۋىرباي نەمەرەسى 1910 جىلى، سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ەكىنشى اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اۋىلدا مولدالاردان حات تانىپ (مۇسىلمانشا), 1927-1928 جىلدارى سەمەيدە وقىپ جۇرگەندە قۋعىندالىپ، 1930 جىلى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىنە تاپسىرىپ، ءبىر-ەكى ايدان كەيىن تاعى ۇستىنەن «بايدىڭ بالاسى» دەگەن ارىز ءتۇسىپ، بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەن دە قۋعىندالادى. 1931 جىلى تاشكەنتتە «ساگۋ»-ءدىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، 1935 جىلعا دەيىن وقىپ، 1935-1936 جىلى الماتىنىڭ مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ەمدەۋ ءبولىمىن بىتىرەدى. 1936 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قىزىلتۋ اۋدانىنا دارىگەرلىك ماماندىعىمەن جىبەرىلدى. اۋدانداعى مەد پۋنكتتەن اۋداندىق اۋرۋحانا اشادى. 1936-1941 جىلدارى سول اۋرۋحانادا باس دارىگەر بولىپ ىستەپ، 1941 جىلى شىلدەدە ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. سوعىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن «پولەۆايا حيرۋرگيادا» حيرۋرگ بولىپ ىستەيدى. موسكۆا ماڭىندا، ستالينگراد مايدانىندا، پولشادا بولىپ، 9 ماي ۇلى جەڭىستى بەرليندە قارسى الادى. سوعىستان كەيىن 1945 -1946 جىلدارى ۆەنادا، 1947 جىلى مونعوليادا بولىپ، 1947 جىلى تامىزدا الماتىعا ورالادى. (مەد.قىزمەتىنىڭ پودپولكوۆنيگى). 1947 جىلى الماتىنىڭ دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا اسسيسەنت (حيرۋرگ) بولىپ ورنالاسىپ، 1961 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، 1963 جىلى دوتسەنتتىك اتاعىن الادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى 7-8 مەدال جانە «كراسنايا زۆەزدا»، «كراسنايا زناميا» وردەندەرىمەن ماراپاتتالادى. 1947 جىلدان مەد. ينستيتۋتتا ستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەرۋمەن قاتار، الماتىنىڭ تەمىر جول اۋرۋحاناسىندا، قالالىق 1 -اۋرۋحانادا حيرۋرگ بولىپ جۇمىس اتقارادى. 1978 جىلى ينستيتۋتتان قۇرمەتتى دەمالىسقا شىعىپ، ستۋدەنتتەر پوليكلينيكاسى جانە تەمىر جول پوليكلينيكاسىندا حيرۋرگ-كونسۋلتانت بولىپ ىستەيدى. 1980 جىلى 23 فەۆرالدا دۇنيە سالدى.

مۇقاشەۆ بازىكەن .
(1916 ج. تۋعان)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىنباي، ماناق، مۇقاش ودان بازىكەن.
مۇقاشەۆ ب. 1916ج. بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 اۋىلىندا تۋعان. 11 جاسىنان سەمەي قالاسىنداعى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. 1933 ج. سەمەي قالاسىندا ورتا مەكتەپتى بىتىرەدى. 1935ج. الماتىعا كەلىپ، مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ ءبىتىرىپ شىعادى.
1941 ج. وتان سوعىسىنا قاتىسادى. لەنينگراد فرونتىندا بولىپ، 1946 ج. سوعىستان قايتىپ كەلگەن. ەڭبەك جولىن بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، بورلىتوبە اۋدانىندا مەملەكەتىك الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمىندە اعا ينسپەكتور بولىپ باستايدى. 1947-1975 جىلدارى بورلىتوبە، قاراتال، الاكول اۋداندارىندا اۋداندىق الەۋمەتتىك-قامسىزداندىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ 30 جىلداي قىزمەت ىستەگەن.
1975 جىلى زەينەتكە شىعىپ، 1991 جىلعا دەيىن الماتى قالاسىنىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمىندە قىزمەت ەتكەن.
ءبىرىنشى دارەجەلى وتان سوعىسىنىڭ وردەنىمەن (1985); 8 رەت ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مەدالدارىمەن (1943-1996جج), قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيدۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن (1957), قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيدۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن (1966), «تىڭ جانە تىڭايتىلعان جەرلەردى يگەرۋ» مەدالىمەن (1957), «الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىنىڭ ۇزدىگى» (1968), «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالى (1970), «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالى (1975), «سوعىس ارداگەرى» بەلگىسى (1999), «الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىنىڭ ارداگەرى» (1980) مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. بەس رەت اۋداندىق كەڭەسكە دەپۋتات بولىپ سايلانعان. 4 بالا، 6 نەمەرە تاربيەلەپ وتىر.

سەرعازين ايتقازى .
( 1918-1991 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قالپاق ) ، بايباپا ، بيباپا ، ءالجان ، سەرعازى، ودان – ايتقازى .
سەرعازين ايتقازى 1918 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ونىنشى اۋلىندا تۋعان . 1942 جىلى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىن بىتىرگەن . 1942 – 1945 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان .
سوعىستان كەيىن 1946 – 1949 جىلدارى الماتى وبلىسىنىڭ ىلە ، بالقاش اۋداندارى اۋرۋحانالارىنىڭ باس دارىگەرى بولىپ قىزمەت ەتكەن .
1949 – 1954 جىلدارى ۇشتوبە ( بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى ) جانە شىمبۇلاق بالالار ءساناتوريىنىڭ باس دارىگەرى بولدى . 1955 – 1957 جىلدارى قازاق تەمىر جولى باسقارماسىنىڭ ورتالىق اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن . 1957 -1961 جىلدارى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ رەنتگولوگيا-راديولوگيا كافەدراسىنىڭ اسسيسەنتى بولىپ قىزمەتكە تۇرعان . سەرعازين ايتقازى 1961 جىلى مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ، 1967 جىلى مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن قورعاعان . 1961 – 1973 جىلدارى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ رەنتگولوگيا – راديولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، ەمدەۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولىپ قىزمەت ىستەگەن .
1973 – 1988 جىلدارى قازاقستان رەنتگولوگيا – راديولوگيا عىلىمي قوعامىنىڭ توراعاسى . 1976 – 1981 جىلدارى بۇكىلوداقتىق ( سسرو ) رەنتگولوگيا راديولوگيا عىلىمي قوعامىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى .
مەديتسينا سالاسىنان 60 تان استام عىلىمي ەڭبەكتەرى ، 2 مونوگرافياسى باسپاسوزدە جاريالانعان .
قازاق ءسسرىنىڭ «جوعارعى مەكتەبىنە ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەرى» (1982 ) ،
سسرونىڭ «قىزىل جۇلدىز» ، «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى» وردەندەرىمەن جانە كوپتەگەن مەدالدارمەن ماراپاتتالعان .
1991 جىلى 27 جەلتوقساندا دۇنيەدەن قايتتى .

قايمولدين قادىلجان.
(1919 -1992)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە) قۇلباراق، ءشۇرشىت، مۇجىق، ولپى (شونتاي), قويمولدا ودان قادىلجان.
قويمولدىن ق. بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 – اۋىلىندا تۋعان. اۋىلدا ەسكىشە وقىعان. 1935-1937 ج. الماتىداعى تەمىرجول تەحنيكۋمىن بىتىرگەن. 1941 ج. قازاقتىڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، 1943 ج. اياعىنان جارالانىپ، ەلىنە ورالدى.
ەڭبەك جولىن الماتى وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتىندە باستاعان. 1947ج. الماتى وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باستىعىنا تاعايىندالعان. قازاق كسرو جوعارعى كەڭەسىندە، الماتى قالالىق، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە قىزمەت اتقارعان. 1953ج. ءوز ماماندىعى بويىنشا قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ اۋىسادى. 1955ج. ماسكەۋدەن ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىن بىتىرگەن. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى ينستيتۋتتا قىزمەت اتقاردى. 1961ج. فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاعىن الادى. 1961ج. دوتسەنت اتاعى بەرىلگەن، 8 جىل كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان.

ىسقاقوۆ ەربالا .
(1922 -1970)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاكەلدى.
ىسقاقوۆ ە. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، بارشاتاس سەلوسىندا تۋعان.
اكەسى 2 جاسىندا، شەشەسى 10 جاسىندا قايتىس بولعان. الدىمەن شۇبارتاۋ بالالار ۇيىندە، كەيىن اياگوزدەگى بالالار ۇيىندە تاربيەلەگەن. اياگوزدەگى مۇعالىمدەر پەدۋچيليششەسىن 1941 جىلى تامامداعان. وتان سوعىسى باستالعان سوڭ، الماتىداعى اسكەري ۋچيليششەدە مينومەتچيك دايىندىقتان ءوتىپ، سوعىسقا اتتانادى. 1942-1943 جىلدارى ءارتۇرلى وقۋ باتالوندارىنىڭ ۆزۆود كومانديرى بولعان. 1943 -1945 جىلدارى بريانسك، بەلورۋس فرونتتارىندا مينومەت ۆزۆودتارىنىڭ كومانديرى بولىپ، 1945 جىلى اۋىر جارالانىپ، سەرپۋحوۆ گوسپيتالىندا ەمدەلىپ، ەلگە قايتادى. 1944 ج. كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلىگىنە وتكەن. ەلگە ورالعان سوڭ، 1945 جىلى اباي اتىنداعى قازپي-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، 1949 جىلى قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىققان. ەڭبەك جولىن وسى ينستيتۋتتىڭ پوليتەكونوميا كافەدراسىندا 1949 جىلدان اسسيسەنت بولىپ باستاعان. 1954 -1955 جىلدارى وسى ينستيتۋتتىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ تاعايىندالعان. 1967 جىلى عىلىم كانديداتى اتاعىن قورعاپ شىققان. 1949 -1970 جىلدارى 21 جىل ءبىر مەكەمەدە، قازپي-دە ەڭبەك ەتتى. «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن (1944), وتان سوعىسىنىڭ بەس مەدالىمەن، لەنيننىڭ ءجۇز جىلدىعىنا ارنالعان «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن، «كوپ جىلدىق ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.
1955-1956 جىلدارى الماتى قالاسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان.
ايەلى ەرقوجاقىزى ءبيبىنۇر، 1 ۇل، 3 قىزى، نەمەرەلەرى الماتىدا تۇرادى.

ومىرزاق بالتاقايۇلى شوقباتاروۆ .
(1923 -1995)
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت، قوساي ، ەلامان ( قاسقا ) ، دۇيسەكە ، جىلكەلدى ، بايسۇگىر ، ورساق، قۇدايقۇل ، شوقباتار ، بالتاقاي ، ومىرزاق .
1923ج شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 9 اۋلىندا تۋعان. ەڭبەك جولىن 1939 جىلى « بالقاش جۇمىسشىسى» گازەتىندە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ باستايدى. 1942ج مايدانعا اتتانىپ، نكۆد-ءنىڭ 45- ءشى كاۆالەريسكي پولكىنىڭ
قۇرامىندا سوعىسقا قاتىسقان . بالتىق جاعالاۋىندا سوعىس بىتكەنشە اسكەر قاتارىندا بولعان. 1949-1956 جىلدارى اياگوز اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى ، ەكىنشى حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان .
1957-1963 جىلدارى اقسۋات اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، 1963-1969 جىلدارى جارما، ءۇرجار اۋداندارىندا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ، 1969 ج. زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارعان. «ەڭبەك قىزىل تۋ» 2-دارەجەلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وردەندەرىمەن، كوپتەگەن مەدال، گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. ايەلى تولەۋسارى ماحمەتقىزى سەمەي قالاسىندا تۇرادى . 6 بالالارى ، 10 نەمەرەلەرى ، 5 شوبەرەلەرى بار .

بەكەن جىلىسباەۆ .
(1923 ج. تۋعان)
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، قىرعىزستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، رۋى اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاكەلدى – جىلىسباي، ودان بەكەن. جىلىسباەۆ بەكەن 1923 ج. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. ەڭبەك جولىن 1939 ج. الماتىداعى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا حور ءانشىسى بولىپ باستاعان. ول 1940 ج ماسكەۋدىڭ ي. چايكوۆسكي اتىنداعى كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا تۇسەدى. بىراق ۇلى وتان سوعىسى باستالۋىنا بايلانىستى ول 1942 ج. كەڭەس اسكەرىنىڭ قاتارىنا الىنىپ، سوعىسقا اتتانادى. 1944 ج چەحوسلوۆاكيادا قاتتى جارالانىپ، ەلگە قايتادى. سوعىستا كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن «وتەچەستۆەننايا ۆوينا» وردەنىمەن ەكى رەت ماراپاتتالعان. ەلگە قايتىپ كەلگەن سوڭ 1945 ج. قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1951 ج. ءبىتىرىپ شىعادى. كونسەرۆاتوريادا وقۋىمەن قاتار، رەسپۋبليكا راديوكوميتەتىندە سوليست بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن سوڭ، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك فيلارمونياسىنا سوليست قىزمەتىنە جۇمىسقا جىبەرىلەدى. ونىمەن قاتار، كونسەرۆاتوريانىڭ ۆوكالدىق كافەدراسىنا مۇعالىم رەتىندە قىزمەت اتقارادى. 1955 ج. بەكەن جىلىسباەۆقا «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلەدى. وسى جىلى ول قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ ۆوكالدىق كافەدراسىنا مۇعالىم بولىپ تۇراقتى جۇمىسقا جىبەرىلەدى. 1956 ج. باستاپ ب. جىلىسباەۆ 1998 جىلعا دەيىن 42 جىل بويى ۇزدىكسىز ۆوكالدىق كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1959 ج. كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ شەشىمىمەن وعان «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنى بەرىلدى. ەكى رەت الماتى قالالىق كەڭەسىنىڭ (1957, 1959) ج. دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. 1960 ج. دوتسەنت عىلىمي اتاعى بەرىلگەن. 1973 ج. جوعارعى اتتەستسيالىق كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن ۆوكالدىق كافەدرانىڭ پروفەسسورى اتاعى بەكىتىلەدى. 1971 ج. 20 شىلدەدە كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ شەشىمىمەن ب. جىلىسباەۆ لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى. 1977 ج. وعان «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى» قۇرمەتتى اتاعى بەرىلدى. 1955, 1977, 1983 جىلدارى ول قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالعان. 2005 جىلى سەكسەن جاسقا تولۋىنا بايلانىستى «وتان» وردەنى بەرىلدى . ب. جىلىسباەۆ كوپتەگەن بەلگىلى شاكىرتتەر دايىنداعان : سەيتاليەۆ ت. – كسرو حالىق ءارتيسى، قىرعىزستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ حالىق ارتيستەرى نۇرجامال ۇسەنباەۆا، م. مۇساباەۆ، ن. قاراجىگىتوۆ، ز. قويشىباەۆا، ع. ەسىموۆ، س. ابۋسەيىتوۆ، ن. ءنۇسىپجانوۆ جانە 17 قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، 11 حالىقارالىق كونكۋرستەردىڭ لاۋرەاتتارى، 10 ك. بايسەيىتوۆا اتىنداعى كونكۋرستىڭ لاۋرەاتتارى. قازىر ب. جىلىسباەۆ قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ ۆوكالدىق كافەدراسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.

سەرىكبول تەمەشەۆ
(1924 – 2005)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، شاقانتاي (قالپاق). س. تەمەشەۆ بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 اۋىلىندا تۋعان. 1930 جىلى كونفەسكە مەن اشارشىلىق باستالعاندا اكە-شەشەسى قىتايعا اۋىپ كەتكەن. 1930-1939 جىلدارى ول بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنىڭ ناۋالى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. 1939-1942 جىلدارى ناۋالى مەكتەپ-ينتەرناتىندا وقيدى، قوسىمشا كولحوزدا قارا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن. 1942 ج. ەگىنسۋ اۋىلىنا كەلىپ تۋىستارى الپەنوۆ مىسىردىڭ ۇيىندە تۇرىپ، كيروۆ كولحوزىندا قارا جۇمىس ىستەپ، سوڭىنان ءۇرجار ماشينا تراكتور ستانتسياسىندا ۆەسوۆششيك (تارازىلاۋ ەسەپ-قيسابى) بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1942 ج. جەلتوقسان ايىندا اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. سوعىستا ءتورت رەت جارالانىپ، كونتۋزيا الادى. 1945 ج. ەكىنشى دارەجەلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى رەتىندە ەلگە ورالادى. ەمدەلگەننەن كەيىن 1946 ج. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنىڭ ەگىنسۋ سەلوسىندا بۋحگالتەر-سچەتوۆود بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. س. تەمەشەۆ مايداننان كوممۋنيستىك پارتياعا كانديدات رەتىندە ورالعان سوڭ، ونى 1946 ج. ءۇرجار اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە نۇسقاۋشى ەتىپ جۇمىسقا قابىلدايدى. سول 1946 ج. اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى. 1948 ج. سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتى س. تەمەشەۆتى الماتى جوعارعى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرەدى. وقۋدى 1950 جىلى بىتىرگەن سوڭ، ونى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ماقانشى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. 1952 ج. س.تەمەشەۆ ءۇرجار اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم باستىعى بولىپ تاعايىندالادى. 1954 ج. ءۇرجار اۋدانىنىڭ «تاسبۇلاق» سوۆحوزىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىسقا جىبەرىلەدى. 1955 جىلى س. تەمەشەۆ الماتىعا كەلەدى. 1956 ج. «كازگلاۆمۋكا» كومبيناتىنىڭ ءۇشىنشى زاۋىتىندا تەحنيكا ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ ورنالاسقان. 1957 ج. قازاق كسر – ءنىڭ ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ شارۋاشىلىق ىستەرىنىڭ ءبولىم باستىعى بولىپ تاعايىندالعان. 1958 جىلدان باستاپ س.تەمەشەۆ ساۋدانى باسقارۋ قىزمەتىنە اۋىسقان. 1958 ج. الماتى وبلىستىق ساۋدا كاسىپوداق كەڭەسىنىڭ اعا نۇسقاۋشىسى، ءبولىم باستىعى، 1963 ج. الماتى وبلىستىق ساۋدا كاسىپوداق كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان. ال 1964 ج. باستاپ 1981 ج. زەينەتكە شىققانعا دەيىن، ول قازاق كسر – ءنىڭ ساۋدا مينيستىرلىگىنىڭ كوللەگيا مۇشەسى، كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارادى. زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە 1994 ج. دەيىن ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ بىرنەشە مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەگەن. س.تەمەشەۆ «قىزىل جۇلدىز»، «وتان سوعىسىنىڭ 1,2 دارەجەلى» وردەندەرىمەن، بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. سوعىستان كەيىن «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، سەمەي وبلىسىنىڭ اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق كەڭەسىنە، الماتى قالاسىنىڭ اۋداندىق، قالالىق كەڭەستەرىنە
بىرنەشە رەت دەپۋتات بولىپ سايلانعان.

ادىباەۆ حاسەن
(1924 ج. – 11.05.2012 ج.)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (جاڭىل), سەركەمباي، ماڭىباي ، ادەيباي ، مۇقات ، ودان -حاسەن.

ادىباەۆ ح. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋىلىندا تۋعان – ادەبيەت زەرتتەۋشى، جازۋشى. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان. ءال – فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا – ەكونوميكا فاكۋلتەتىن 1955 ج. بىتىرگەن; اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن 1959 ج. تامامداعان. 1959 جىلدان اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق ەتكەن.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى(1970) . شىعارمالارى: «ۋاقىت جانە سۋرەتكەر» (1967), «تالانت، تالعام، تاعدىر» (1971), «كوكجيەك» (1978) اتتى سىن-زەرتتەۋ كىتاپتارى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىنە، كورنەكتى قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن سارالاۋعا ارنالعان. ونىڭ «تاڭبالى ادام» جيناعى (1975), «وتىرار ويرانى» رومانى (1986), «اۋپىلدەك» اڭگىمە – پوۆەستەر جيناعى (1987), «گيبەل وترارا» رومان ( ورىس تىلىندە،1997), «وتىرار ويرانى » (تولىقتىرۋلارىمەن 2001) ، « سوزۆەزديا بليزنەتسوۆ» (2004) ، «ءومىرداريا» ( 2006 ) ، «اباي پاتشالىعى» ، «ابسوليۋت» سياقتى كوركەم شىعارمالارى جارىق كورگەن. قازاق ادەبيەتىنەن ورىس مەكتەپتەرىنە، ارناۋلى جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان بىرنەشە وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى.
«ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى»، «قىزىل جۇلدىز» ( 2-رەت) ، «قۇرمەت» وردەندەر، ەكى رەت «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
ح . ادەيباەۆتىڭ اتاسى ادەيباي ەسكىشە وقىعان ، ساۋاتتى ، ەل اراسىندا ەمشى ، ءتاۋىپ رەتىندە تانىمال ، قادىرمەندى ادام بولعان .
جولداسى جىل بىرگە ءومىر ءسۇردى ، ءۇش بالا ( مارات، تيمۋر، شىنار) تاربيەلەپ ءوسىردى ، بالالارى جوعارى ءبىلىمدى ، تاربيەلى ، پاراساتتى. مارات اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ ادەبيەتشى ، اۋدارماشى ، ابايدىڭ ولەڭدەرىن ورىسشاعا ساۋاتتى اۋدارعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى ، ەكىنشى بالاسى تيمۋر ەلباسى اپپاراتىندا ، ءۇشىنشى بالالارى شىنار بانكتە قىزمەت ەتەدى . وسى بالالارىنان ءتورت نەمەرەلەرى بار،ولار دا شەتەلدە جوعارى ءبىلىم العان ، جاقسى قىزمەتتەرى بار .
حاسەن اعامىزدىڭ ۇلكەن ەڭبەكقورلىعىن ، بيازى مىنەزىن ، ومىرسۇيگىشتىگىن اتاپ وتۋگە بولادى . سوڭعى ون ءبىر اي توسەك تارتىپ جاتقانىنا ، كوزى ، قۇلاعى ناشارلاۋىنا قاراماستان جازۋىن توقتاتپادى ، جانىندا ۇنەمى مارات پەن شىنارعا جازۋىن ديكتوۆات ەتىپ ، كۇندەلىكتى باسىلىمدادى ءبىر ، ەكى ساعات وقىپ بەرۋىن تالاپ ەتىپ وتىرعان .

بودەسوۆ (بيسيمبيەۆ) مۇحتار جارىلقاسىنۇلى
(1927 ج. تۋعان. پاسپورت بويىنشا – 1928 ج.)
اباق كەرەي، جاستابان، بەكنازار; بەگىمبەت، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي، (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، مۋسابەك، بودەس، جارىلقاسىن ودان مۇحتار. بودەسوۆ م. ( بايدىڭ بالاسى دەپ قۋدالاۋعا تۇسكەن سوڭ دوكۋمەنت العاندا بيسيمبيەۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەن) بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، داعاندەل بولىسىنىڭ قازانعاپ دەگەن 10-شى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بالالىق شاعى قارالى كامپەسكە جىلدارىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ءىرى باي قۇلاقتاردىڭ قاتارىندا اكەسى مەن اعالارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى، اقمولا، سەمەي، ىرعىز، تورعايدا 1928-1931 ج. كوشىپ جۇرگەن. 1931-ءشى جىلى ولار جامبىل وبلىسىنا كەلەدى: كيروۆسكوە، تالاس اۋىلدارىندا 1933 ج. دەيىن تۇرادى. 1933 ج. قىرعىزستاننىڭ گروزنىي سەلوسىنا كەلىپ، قونىستانادى.
بودەسوۆ م. 1935 ج. گروزنىي سەلوسىنداعى ورىس مەكتەبىنىڭ 1-ءشى كلاسىنا بارادى. 1942 ج. جەتى جىلدىقتى ءبىتىرىپ، ول ەڭبەك جولىن تيان-شان تاۋىنداعى قاشكاسۋ ۆولفرام رۋدنيگىندە، گروزنىيداعى ماشينا-تراكتور ستانساسىندا جۇمىسشى-تراكتوريست بولىپ باستاعان. 1946-1948 ج.ج. تاراز قالاسىنداعى تەحنيكالىق مەكتەپكە ءتۇسىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ جولدامامەن ءشولدالا، ستانسالارىندا جۇمىس ىستەيدى. 1948 ج. بودەسوۆ م. جامبىل بولىمشەسىنە پوەز ديسپەتچەرى بولدى. 1949-1961 ج.ج. اياگوز تەمىرجول بولىمشەسىندە ديسپەتچەر، ءبولىم باستىعى، بولىمشە باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. 1952 ج. الماتى تەمىرجول تەحنيكۋمىن بىتىرگەن. 1956 ج. تاشكەنت تەمىرجول ينستيتۋتىن تامامداعان. اياگوز بولىمشەسى سەمەيگە كوشكەندە، 1961 ج. ول الماتىعا شاقىرىلىپ، قازاق تەمىرجولى باسقارماسىنىڭ وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى، قوزعالىس قاۋىپسىزدىگىنىڭ تەكسەرۋشىسى بولىپ، ەڭبەك ەتەدى. 1963 ج. ول الماتى تەمىرجول بولىمشەسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1965 ج. ءبولىم باستىعى بولىپ تاعايىندالادى. الماتى تەمىرجول بولىمشەسىنىڭ باستىعى بولىپ 1980 ج. دەيىن 16 جىل قىزمەت اتقارادى. 1980-1988 ج.ج. قازاق تەمىرجول كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ زەينەتكە شىققانعا دەيىن قىزمەت اتقارادى.
«قۇرمەت» بەلگىسى، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى» وردەندەرىمەن، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان. «كسرو-نىڭ قۇرمەتتى تەمىرجولشىسى» اتاعى، «كسرو-نىڭ ازاماتتىق قورعانىس ۇزدىگى»، ۆتسسپس-ءتىڭ قۇرمەت بەلگىسى بەرىلگەن. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءحىى، حIV, XV سەزدەرىنە، بۇكىلوداقتىق كاسىپوداقتىڭ XVII سەزدەرىنە دەلەگات بولىپ سايلانعان. 14 جىل الماتى وبىلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ەكى رەت الماتى قالالىق وكتيابر اۋدانىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولىپ سايلانعان.
مۇحتاردىڭ اتاسى بودەس قاجى مەككەگە ەكى رەت بارعان ، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ، ەلگە سىيلى ، اۋقاتتى ، تانىمال ادام بولعان . شۇبارتاۋ وڭىرىندەگى قازانعاپ دەگەن جەردەگى بودەستىڭ جىلقى قوراسىنىڭ ورنى مەن « بودەس قۇدىعىن» كەيىنگى كەزگە دەيىن مالشىلار پايدالانىپ كەلگەن . اق پەن قىزىلدار كەلگەندە ولارعا قارسى شىعىپ ، اسكەر جاساقتاعان . قازاقتىڭ ەلىنە ، جەرىنە ولاردىڭ كەلتىرەتىنىن زيانىن الدىن الا تۇسىنگەن . سول الاساپىران زاماندا ەلدى توناي كەلگەن ، زورلىق كورسەتكەن ءبىر توپ وتريادتى باقاناستىڭ قاراسۋىنا باتىرىپ ، كۇيرەتىپ جىبەرگەن . بودەس قاجى بالالارى كارىم مەن جارىلقاسىندى سەمەيگە اپارىپ ، ورىس مەكتەبىندە وقىتقان . اۋىلدىڭ ءبىر توپ بالالارىن سەمەيدەن ورىس مۇعالىمىن جالداپ اكەلىپ وقىتقان . بودەس اۋىلىن «سيا تامعان» اۋىل دەيدى ەكەن . كەيىنىرەك بالاسى كارىم ساۋاتتى ، اقىلدى ، ادال ازامات بولىپ ، كەرەي اۋىلدارىندا بىرنەشە جىلدار بولىستىق قىزمەتتى اتقارعان . كارىمنىڭ سەمەيدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە اۋىلعا جازعان حاتىن كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىك :
« قارا سىيا ، كوك قارىنداش قولىمدا
جيىرما بالا ءبىر ورىستىڭ سوڭىندا
ۇرىقسات بولسا ءبىر ازىراق سويلەيىن
ۇرىپ – سوعۋ جوق پا دەيمىن ارتىندا

ءبىزدىڭ قازاق قىر ساحارا جايلاعان
جال مەن جايا ، قازى قارتا شايناعان
وتكەن ءومىر كەلەر مەكەن ، داريعاي
كەشكە تامان قۇربىلارمەن ويناعان

بالاق ءتۇرىپ ، قوزى قۋىپ جارىسىپ
باتپاعىندا تەڭ قۇربىمەن الىسىپ
تۇندە اقسۇيەك ، التىباقان ، ال كۇندىز
اساۋ تايدى ۇيرەتەم دەپ جارىسىپ …»

راحماديەۆ ەركەعالي. (1932 ج. تۋعان).

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، قوساي، ەلامان، ورمان، سۇيىندىك، كەنجەباي، دۇيسەنباي، جابىقباي، راحمادي ودان ەركەعالي.
ە.راحماديەۆ بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 9-شى اۋىلىندا (كەيىنگى اتى مادەنيەت) تۋعان. اكەسى راحمادي اقىن، جىرشى، تەرمەشى بولعان. ەركەعالي بالا كەزىنەن اكەسىنەن ەر توستىك، ەر قوساي، قابانباي، بوگەنباي باتىرلار، قوبىلاندى مەن الپامىس جىرلارىن ەستىپ وسكەن.
1940 ج. ر.ەركەعالي بالقاش كولىنىڭ جاعاسىنداعى جاڭاتىلەۋ اۋىلىندا باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرەدى. كەلەسى بەس كلاستى ەركەعالي ۇلگى كولحوزىندا ينتەرناتتا جاتىپ، وقيدى. 1944 ج. ەڭبەك جولىن بالىق اۋلاۋ شارۋاشىلىعىندا باستاعان. اتاقتى كومپوزيتور م.تولەباەۆ وسى ۇلگىدە تۋعان. ول اۋىلعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە، ونىڭ شىعارعان مۋزىكالارى ە.راحماديەۆكە كوپ اسەر ەتكەن. 1948 ج. سول اۋىلعا ن.تىلەنديەۆ، ب.جىلىسباەۆ، ك.وشلاكوۆ بارىپ، تالانتتى جاستاردى وقۋعا ىرىكتەيدى.
1948 ج. ەركەعالي الماتىداعى چايكوۆسكي اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەگە وقۋعا قابىلدانادى.
1952 ج. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا تۇسەدى. ونى 1957 ج. ءتامامدايدى. 1957-1958 ج.ج. ول، موسكۆاداعى كسرو كومپوزيتورلار وداعىنىڭ جانىنداعى ءبىلىمدى جەتىلدىرۋ كۋرسىندا وقيدى. 1958 ج. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ فولكلورلىق كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ، جۇمىس ىستەگەن.
1959-1961 ج.ج. قازاقتىڭ جامبىل اتىنداعى فيلارمونياسىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى، 1961-1965 ج.ج. قازاق كسر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ونەرتانۋ باس باسقارماسىنىڭ باستىعى، 1965 ج. الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، 1966 ج. اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك وپەرا تەاترىنىڭ ديرەكتورى، 1967-1975 ج.ج. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ رەكتورى، 1968-1991 ج.ج. قازاقستاننىڭ كومپوزيتورلار وداعىنىڭ توراعاسى، كسرو كومپوزيتورلار وداعىنىڭ سەكرەتارى، 1991 ج. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ۇكىمەت ساياساتى جونىندەگى حالىق كەڭەسىنىىڭ مۇشەسى، 1991-1993 ج.ج. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ قىزمەت ەتكەن.
شىعارمالارى: «قامار سۇلۋ» (1963), «دالا شۇعىلاسى» (1967), «الپامىس» (1972), «تىڭ اۋەندەرى» (1980), «قايران مايرا» (1986), «ابىلاي حان» (1999) وپەرالارى، 19 سپەكتاكل مەن كينوفيلمدەرگە مۋزىكا، وركەسترگە ارنالعان 9 شىعارما، جەتى ۆوكالدىك-سيمفونيالىق دۇنيەلەرى، 2 ۆوكالدى-حورەگرافيالىق كومپوزيتسيا، 2 قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارىنا ۆارياتسيا مەن پوەما، حور مەن كاپەللاعا ارناپ 8 شىعارما، 73 ءان مەن رومانستار جازعان.
م.راحماديەۆ «ەڭبەك قىزىل تۋ» (1971), «حالىقتار دوستىعى» (1982), «وتان» (2000), وردەندەرىمەن، «وتان سوعىسىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» (1947), اقش-تىڭ پەنسيلۆانيا شتاتىنىڭ «ونەردەگى ەڭبەگى ءۇشىن (1992) مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. ە.راحماديەۆقا «قازاق كسر-ءنىڭ حالىق ءارتىسى» (1975), «كسرو-نىڭ حالىق ءارتىسى» (1981) قۇرمەتتى اتاقتارى بەرىلگەن. وعان قازاق كسر-ءنىڭ مەمەلەكەتتىك سىيلىعى (1980), بۇكىلوداقتىق كونكۋرستاردا 3 رەت باستى سىيلىقتارى (1973-1978-1982), بۇكىلوداقتىق بايقاۋدا 1 دارەجەلى ديپلومى تاپسىرىلعان.
قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە 5 رەت (1967,1971, 1976, 1981,1986) دەپۋتات بولىپ سايلانعان. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە 4 رەت (1971,1976,1981,1986) كانديدات بولدى.
رەسپۋبليكالىق مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىىڭ سەزىنە (1953), قازاقستان كومسومولدارىنىڭ VIII سەزىنە (1956) دەلەگات بولىپ قاتىستى. 1962-1964 ج.ج. الماتى وبلىسىنىڭ پارتيا وبكومىنىڭ مۇشەسى بولدى. 1968 ج. باستاپ وسى كۇنگە دەيىن ادەبيەت جانە ونەر سالاسىنداعى مەمەلەكەتتىك سىيلىقتى تاعايىنداۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1968 ج. الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ دوتسەنتى، كەيىنىرەك پروفەسسورى، 1991-1993 ج.ج. جوعارعى اتەستاتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1969 ج. باستاپ قازاق ەنتسيكلوپەدياسى رەداكتسيا كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى.
ە.راحماديەۆ شەتەلدىك بۇكىلوداقتىڭ جانە رەسپۋبليكالىق كوپتەگەن كونكۋرستاردىڭ القا مۇشەسى، قاتىسۋشىسى، جۇلدەگەرى.
ە.راحماديەۆ بۇكىل الەمگە تانىمال تۇلعا، بۇرىنعى كەڭەس وداعى ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا بەلگىلى اتاقتى كومپوزيتور، قوعام قايراتكەرى.

جولامانوۆ توقاي شالقارۇلى ( 1928 ج. تۋعان )

اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، تورعاي ، تەلەۋ ، قايتارمىس ، بارىز ، شالقار، ودان -توقاي .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، بارشاتاس اۋلىندا تۋعان . 1958 – جىلى الماتىداعى قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىن ، 1965 – جىلى الماتىداعى جوعارعى پارتيا مەكتەبىن بىتىرگەن . 1949 -61 جىلدارى سەمەي وبلىسى ، جارما اۋدانىنداعى جەتى جىلدىق جانە ورتا مەكتەپتەرىندە مۇعالىم ، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى . 1961 – 63 جىلدارى وسى اۋداننىڭ « سكوتوۆود» سوۆحوزىنىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى . 1965 – 77 جىلدارى كوكپەكتى اۋداندىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ، شۇبارتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى . 1977 – 88 جىلدارى اياگوز اۋداندىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان . 1988 – جىلدان رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى زەينەتكەر . 1973 ، 1976 جىلدارى ەكى مارتە « قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ، 1966 جىلى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ « قۇرمەت گراموتاسىمەن» ، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان . اياگوز اۋدانىنىڭ « قۇرمەتتى ازاماتى» . 1997 جىلى مەككەگە جۇبايى حاميتوۆا كۇلزادا وسپانقىزىمەن بىرگە بارىپ ، قاجىلىق پارىزدارىن وتەپ قايتقان .

شاكارىمنىڭ – ايدىنكول ، شالقارعا بالاسى زياتتى تاپسىرۋى .

جارقىنىم ، جاناشىرىم ، تۋىستارىم ،
بەلگىلى بولدى بەلدى بۋىسقان كۇن .
كوزىڭنەن مولتەك – مولتەك جاس توگىلمەي ،
اعىلعان اق قاعازعا جىر ۇستادىم .

سەندەردەي بولسا ادامدار دوستاسار ەم ،
كوپ بىراق بەرىپ جۇرگەن بوسقا سالەم .
ەكەۋىڭ بولماعاندا سۇم زاماندا ،
ەرتەرەك ولىممەنەن قوشتاسار ەم .

بالامداي بولساڭداردا قوس ارىسىم ،
تەڭ قىلىپ تەبىنگىمدى قوش الىستىم .
بايقاڭدار ، قاناتتارىڭ قىرقىلماسىن
وتىندە جۇرگەن جوقسىڭدار وسال ءىستىڭ .

اشۋدى بوستان بوسقا شاقىرما ەش ،
قوسىلسا جول تابادى اقىلعا ەس .
ەكەۋىڭ دە ەكى قولىم سەكىلدەندىڭ
باقاناس شىڭعىستاۋمەن جاقىن ەمەس .

سۋى ءبىر ، ءورىسى ءبىر شاقانتايىم ،
قۇرمەتتەپ ۇلگى تۇتام اتاڭ جايىن .
سەندەردەي ۇعىنبايدى – اۋ زامانانىڭ ،
بىزدەرگە ءتىسى اقسيىپ قاتايعانىن .

شالقار مەن ايدىنكولدەي ازاماتىم ،
كوتەرگەن جىگىت بولىپ قازاق اتىن .
سەندەردەي تۋار ءالى تۇلپار تۇياق ،
مەن قۇساپ مەزگىلىنەن ءسوز الاتىن .

بىرىڭە ءبىرىڭ تۋىس پار بولدىڭدار ،
جىگىتكە وزدەرىڭدەي زار بولدىڭدار .
باق ۇشىپ ، داۋلەت تايعان مەزىرەتتە
باسىما جاستىق قويعان جار بولدىڭدار .

تاپسىردىم وزدەرىڭە زياتىمدى ،
تاپسىردىم جوعالمايتىن ۇياتىمدى .
مەن دومبىرا ، ەكەۋىڭ ىشەگىسىڭ ،
زياتىم شەرتىلەتىن كۇي اقىرعى .

جولدارىڭ بولسىن وڭدى قاراقتارىم ،
شاڭىنا اتتارىڭنىڭ قاراپ قالدىم .
بارىزدىڭ باتىر تۋعان ەكى ۇلى
سياقتى مەنىڭ ۇشقان قاناتتارىم .
( قىسقارتىلىپ الىندى )

يبراەۆ تۇراش(1929 -1991)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايباردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىمباي، ءتاۋىرباي، ىبىراي، كارىم، ودان -تۇراش.
يبراەۆ تۇراش بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. 1949 ج. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، ول ماسكەۋدىڭ ا.ۆ.لۋناچارسكي اتىنداعى مەملەكەتتىك تەاتر ونەرى ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ (گيتيس), ونى 1954 ج. ءتامامداپ شىعادى. ەڭبەك جولىن1954 ج. م.اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك دراما تەاترىندا ءارتىس بولىپ باستادى. 1957 ج. كازكينو ستۋدياسىندا رەجيسسەر، 1959 ج. باستاپ 30 جىل بويى «كازاحتەلەفيلم» ستۋدياسىندا كينورەجيسسەر بولىپ ەڭبەك ەتتى. 70-كە جۋىق كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر، فيلم-سپەكتاكلدەر تۇسىرگەن. ونىڭ ىشىندە بىرقاتار تۋىندىلارى قازاق تەلەديدارىنىڭ تاڭداۋلى كلاسسيكاسىنا ەندى: «سەنىم (دوۆەريا)»، «قۇرمانعازى»، «اق اۆتوموبيل»، «جاز اياقتالىپ كەلەدى» كوركەم فيلمدەرى، «قىز-جىبەك»، «ەڭلىك-كەبەك»، «بەۋ قىزدار-اي» فيلم-سپەكتاكلدەر، «بەتاشار»، «تۇساۋ كەسۋ»، «توي باستار» دەرەكتى فيلمدەرى. كاسپي مۇنايشىلارى، ارال بالىقشىلارى، جەتىسۋ قويشىلارى، كوسموناۆتار، عالىمدار، جازۋشىلار ت.ب. تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرگەن. ونىڭ تۋىندىلارى بۇكىلوداقتىق كينوفەستيۆالدارىندا بىرنەشە رەت جۇلدەلى ورىندار مەن ديپلومدار العان. سوڭعى تۇسىرگەن كينوفيلمى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى تۋرالى. 1976 ج. وعان 1-ءشى دارەجەلى كينورەجيسسەر اتاعى بەرىلگەن. ت.يبراەۆ – قازاق كسر-نىڭ حالىق ءارتىسى، كسرو كينوماتوگرافيستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، كسرو تەلەديدار تاراتۋ مەن راديو تاراتۋ ۇزدىگى. ونىڭ اتى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ التىن كىتابىنا جازىلعان.

مىڭباي ءراش .
(1930 ج. تۋعان)
اقىن، جازۋشى، ساتيريك. اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋعاشار، شاقانتاي (قىرعىز), كەشۋباي، قۇراقباي، ودان ءراش، ودان احمەتكارىم، ودان -مىڭباي. م.ءراش 1930ج. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ، بارشاتاس اۋىلىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن قازاقتىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا تۇسكەن. ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ادەبي قىزمەتكەر، ءبولىم باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كەيىنىرەك «ارا» جۋرنالىنىڭ سىقاقشىسى، «نوۆىي فيلم» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، «عىلىم» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، «قازاقستان» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارادى. م.ءراشتىڭ ءبىرىنشى ولەڭدەر جيناعى 1952 ج. باسىلىپ شىقتى. سودان بەرى ونىڭ 30-دان ارتىق كىتاپتارى جارىق كوردى. وقىرماندار مەن، سىنشىلاردىڭ جاقسى باعاسىن العان ەڭبەكتەرى: «تەرەك پەن تىكەنەك»، «بىلە قويدىم»، «قاناتتى ارمان»، «قيسىق اينا»، «سۋىلداق» ، «ءداۋىر داستان»، «900 كۇن»، «تۇلپار»، «بەس بەلەس»، «باستاۋ»، «الماگۇل»، «شۇبارتاۋ اۋىلدارى»، «تسس…تىسىڭنەن شىعارما» (1 تومدىق سىقاق ولەڭدەرى، 1996), ت.ب. ەرەكشە بەلگىلى ەڭبەگى رەتىندە شۇبارتاۋ اۋداندىق جاس مال وسىرۋشىلەرگە ارناعان «باستاۋ» پوەماسىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل پوەماسى موسكۆادا جەكە كىتاپ بولىپ ورىس تىلىندە باسىلىپ شىقتى جانە اقىننىڭ ءوز ورىنداۋىندا تاشكەنت پلاستينكا زاۋىتىندا ۇنتاسپاعا باسىلىپ شىقتى. م.ءراشتىڭ كوپتەگەن وتكىر سىقاق ولەڭدەرى بەلگىلى ارتيستەردىڭ ورىنداۋىندا تەلەديداردان، راديودان، كونتسەرت الاڭدارىندا ورىندالىپ ءجۇر. اششى سىقاق پەن ءاجۋا ولەڭدەرىنەن باسقا ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى ادامگەرشىلىك پەن ومىرلىك شىندىقتى زامانداستارىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن قوزعاپ تەربەيدى. م. ءراش اقىندىق ونەرىنەن باسقا، اۋدارما سالاسىندا دا ەلەۋلى ەڭبەك ەتتى. ول ءار جىلداردا ا.س.پۋشكيننىڭ، م.يۋ.لەرمونتوۆتىڭ، ي.ا.كرىلوۆتىڭ، ۆ.ماياكوۆسكيدىڭ، س.ميحالكوۆتىڭ، م.يساكوۆسكيدىڭ ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە تاماشا اۋداردى. م.ءراش كوپتەگەن حالىقارالىق، بۇكىلوداقتىق، رەسپۋبليكالىق ساتيريك-اقىنداردىڭ كونكۋرسىنىڭ لاۋرەاتى. ونىڭ سىقاق-ولەڭدەرى ورىس تىلىندە «كروكوديل» جۋرنالىنا قوسىمشا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان. 2000 ج. «ەلوردا» باسپاسىنان «كيەلى دومبىرا» اتتى داستانى باسىلىپ شىقتى. وعان ش.ءۋاليحانوۆ، ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.بەيسەنوۆا حاقىندا داستاندارى كىردى. 2000 ج. جاڭا عاسىرعا، جاڭا ءان كونكۋرسىندا م.ءراشتىڭ «تۋعان جەر» دەگەن ولەڭىنە جازىلعان ءانى (سازگەر ب. حاسانعاليەۆ) گران-پري باسجۇلدەنى جەڭىپ الدى. م.ءراش الپامىس، ماناس، ت.ب. قيسسالاردى جاتقا ورىندايتىن جىراۋ. ونىڭ م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ب.مومىشۇلى ت.ب-دىڭ ءتىرى داۋىستارىن اينىتپاي سالاتىن ارتيستىگى دە بار. م.ءراش كوپتەگەن كسرو مەدالدارىمەن، تسك ۆلكسم مەن تسك لكسم-ءنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالعان. وعان «قازاق كسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى» قۇرمەتتى اتاعى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا-10 جىل»، ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدال بەرىلگەن.
ساسەنوۆ قۇرماش.
(1930 ج. تۋعان)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، ساسەن ودان قۇرماش.
ساسەنوۆ ق. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. اۋىلدا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن سەمەيدەگى ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر دايىندايتىن ينستيتۋتىندا وقىپ 1948 ج. تامامداعان.سول جىلدان باستاپ شۇبارتاۋ اۋدانىندا مۇعالىم بولىپ ەڭبەك جولىن باستاعان. 1962 ج. الماتىداعى اباي اتىنداعى كازپي-ءنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.
1965 -1973 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوزىندا پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان.
1973 -1983 جىلدارى «گورنىي» ورتا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 1983 جىلدان 2005 جىلعا دەيىن سول مەكتەپتە ۇستاز بولىپ ەڭبەك ەتتى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ «ماقتاۋ گراموتاسىمەن»، قازاق كسر حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن»(1990), « قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى»( 1995) بەلگىسىمەن ماراپاتتالعان. 2006 جىلى ساسەنوۆ قۇرماشقا «اياگوز اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعى بەرىلدى .

قۇرماشتىڭ اعاسى ساسەنوۆ بەرىكبول ( 1916 – 1944 ) ، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ونىنشى اۋلىندا تۋعان . ەكى جىل اۋىلدىق مەكتەپتە وقىعاننان كەيىن ، 1930 جىلى سەمەي قالاسىنداعى اۆتودوروجنىي تەحنيكۋمىنىڭ ەكى جىلدىق دايىندىق كۋرسىن ، 1932 – 1934 جىلدارى الماتىداعى پوليتەحنيكۋمدى بىتىرگەن . 1935 – 1940 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ماشينا ءشوپ ستانتسياسىندا ەسەپشى ، زاگس بولىمىندە ءىس جۇرگىزۋشى ، اۋداندىق جەر ءبولىمىنىڭ ەسەپ ينسپەكتورى ، اۋداندىق تۇتىنۋ قوعامىنىڭ باس ەسەپشىسى بولىپ ەڭبەك ەتكەن .
1940 جىلى اسكەرگە الىنىپ ، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ ، 1944 جىلى كارەلو – فينليانديا جەرىندە قايتىس بولعان . سول جەرگە جەرلەنگەن .

جاركەنوۆ قابىش ( 1933 – 1997 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قىرعىز ) ، … ، جاركەن ، بايمۇرىن ، ودان – قابىش .
1933 ج . شىعىس تۇركىستاندا تۋعان . سول جاقتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ ، مۇعالىمدىك وقۋدى اياقتاعان . 1955 ج. اتا مەكەنى شۇبارتاۋ وڭىرىنە قوساعاش اۋلىنا قايتا ورالعان . كازمۋ ءدىڭ ءتىل ادەبيەت فاكۋلتەتىن (1960 – 1965 ) بىتىرگەن . شۇبارتاۋ ، تالدىقورعان جەرلەرىندە مەكتەپتە ۇستاز بولعان . كەيىن الماتىعا كەلىپ ، رەسپۋبليكالىق كىتاپ پالاتاسىندا قىزمەت اتقارعان . قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى . « مىنەزدى ايۋ» ، « اينالايىن» ، « كوڭىلدى جاز» ، « بەسبۇلاقتىڭ بالالارى» ، « مۇعالىمدەر» ، ت. ب. كىتاپتارى جارىق كورگەن .

باتىربەكوۆ عادىلەت ءاندياۇلى .
(1934 ج. تۋعان)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، قۇلشىقباي، باتىربەك، ءانديا، ودان -عادىلەت.
باتىربەكوۆ ع. الماتى قالاسىندا تۋعان. 1951 ج. الماتى قالاسىنىڭ №28 ورىس ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ، سول جىلى ماسكەۋدەگى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونى 1957 ج. تامامداعان.
ەڭبەك جولىن الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ 1957 ج. باستاعان. 1957 ج. ينستيتۋتتىڭ جولداماسىمەن ءبىر جىل ماسكەۋدەگى كۋرچاتوۆ اتىنداعى اتوم قۋاتى ينستيتۋتىندا ستاجيروۆكادان وتەدى. ودان الماتىعا كەلىپ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا قىزمەتىن جالعاستىرادى. 1960 ج. ينستيتۋتتىڭ جولداماسىمەن وبنينسك قالاسىنداعى فيزيكا-ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىنا كۇندىزگى اسپيرانتۋراعا قابىلدانىپ، ونى 1964 ج. ءبىتىرىپ شىعادى. 1964 ج. الماتىعا كەلىپ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا قىزمەتىن جالعاستىرادى. قازاقستاندا اتوم رەاكتورىمەن اينالىسقان مامانداردىڭ العاشقىسى. 1965 ج. الماتىدا فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن قورعاعان. 1966 جىلدان اعا عىلىمي قىزمەتكەر، 1968 ج. اتوم رەاكتورىنىڭ باس ينجەنەر، رەاكتوردى زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ 1980 جىلعا دەيىن ىستەگەن. 1980-1992 جىلدارى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
1987 ج. وبنينسك قالاسىندا «يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلار» تاقىرىبىندا تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن قورعاعان.
1993 ج. پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن قازاقستاندا قۇرىلعان «يادرولىق ورتالىقتىڭ» باس ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالعان. وسى يادرولىق ورتالىقتا ع.باتىربەكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن اتوم ەنەرگياسىن زەرتتەۋ تۋرالى ءتورت عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ۇيىمداستىرىلعان.
1995 ج. قايتادان بۇرىنعى جۇمىسى يادرولىق-فيزيكا ينستيتۋتىنا «اتوم قۋاتىنىڭ فيزيكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق ماسەلەلەرى» لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ اۋىسىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
ع.باتىربەكوۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قۇرمەتتى التىن كىتابىنا» جازىلعان. وداقتىق دارەجەدەگى 2 مەدال، وداقتىق مينيستەرستۆولاردىڭ كوپتەگەن قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. رەسپۋبليكا، جاقىن جانە الىس شەتەل باسپاسوزدەرىندە 200-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتەرى جاريالانعان. الىس – جاقىن شەتەلدەردە 12 رەت حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، عىلىمي ەڭبەكتەرى تۋرالى بايانداما جاساعان.

توبىقباەۆ قاسىمعالي ( 1935 ج. تۋعان )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت، قوساي ، رىسپەتەك ، قۇتكەلدى ، تولەك ، سارىباي ، كولداي ، ىستىباي ، بەيمەتەي ، تورەگەلدى ، توبىقباي ، ودان –قاسىمعالي .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، مالگەلدى اۋىلىندا تۋعان . 1954 جىلى بارشاتاس ورتا مەكتەبىن كۇمىس مەدالمەن ، 1959 جىلى الماتى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىن – اگرونوم ماماندىعى بويىنشا تامامداعان . 1959-1965 جىلدارى العاباس سوۆحوزىنىڭ باس اگرونومى ، باس اگرونوم – ەكونوميسى ، 1965-1966 جىلدارى گورنىي سوۆحوزىنىڭ باس ەكونوميسى ، 1966-1971 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانى سارىقامىس ، شۇبارتاۋ سوۆحوزدارىندا فەرما مەڭگەرۋشىسى ، 1971-1974 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانى ، شۇبارتاۋ سوۆحوزىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ، 1974-1980 جىلدارى شۇبارتاۋ سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى ، 1980-1986 جىلدارى سارىقامىس سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى ، 1986-1995 جىلدارى العاباس سوۆحوزىنىڭ باس اگرونومى بولىپ قىزمەت اتقارعان . 1995 جىلدان زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىققان .
«ەڭبەك قىزىل تۋ» ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ، مەدال- گراموتالارمەن ماراپاتتالعان . ەڭبەك ارداگەرى ، قر نىڭ التىن كىتابىنا جازىلعان .
جۇبايى كۇلاش حاسەنقىزى ەكەۋى 9 بالا ، 23 نەمەرە ، ءبىر شوبەرە تاربيەلەپ وسىرگەن .

ەسىمبەكوۆ ءىزىمحان ( 1935- 2004 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ، ەسىركەپ ، نۇرالى
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، ەكپىن كولحوزىندا تۋعان .
1954 جىلى ورتا مەكتەپتى ،1973 جىلى سەمەيدىڭ زووتەحنيكالىق يستيت-
ۋتىن بىتىرگەن . ەڭبەك جولىن 1954 جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ شۋ ستانتسياسىندا باس كوندۋكتور ماماندىعىنان باستاعان . 1955-1960 جىلدارى اسكەري بورىشىن ۆەنگەر رەسپۋبليكاسىندا وتەيدى . 1960-1961 ج.ج. سوت ورىنداۋشىسى ،1962 ج. اۋداندىق گازەتتە ، 1962-1963 ج.ج. سارىقامىس سوۆحوزىندا كادر ينسپەكتورى ، جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى ، 1965-1971 ج.ج. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كەڭەسشىسى ، شۇبارتاۋ سوۆحوزىنىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكركتارى ، 1971-1980 ج.ج. سارىقامىس سوۆحوزىندا جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى جانە زووتەحنيك ، 1980-1982 ج.ج. گورنىي سوۆحوزىندا باس زووتەحنيك ، 1982-1994 ج.ج. كوكتال سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى ،1994-1997 ج.ج. مادەنيەت اۋىلىنىڭ اكىمى بولىپ قىزمەت اتقارعان .1997 ج. زەينەتكەرلىككە شىققان .
سسسر حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا التىن مەدالمەن ، كوپتەگەن رەسپۋبليكالىق ، وبلىستىق ، اۋداندىق گراموتالارمەن ، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان . وتباسىندا ون بالانى تاربيەلەگەن . كەيىنگى ۇرپاقتارىنا
«ءومىر كۇرەس ، اق پەن قارا ارپالىسقان ،
سول كۇرەستە ايرىلما ، ار – نامىستان» ، دەگەن وسيەت ءسوز قالدىرىپتى .

قاباسوۆ قويشىباي
( 1935 ج. تۋعان )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەكنازار ، بەگىمبەت ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قالپاق ) ، جانقۇلى ، وتەپ ، مەڭلىباي ، تولەپبەرگەن ، قاباس ،ودان – قويشىباي .
قويشىباي بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، ستالين كولحوزىندا تۋعان . مەكتەپتى 1954 جىلى ءبىتىرىپ ، الماتىداعى جامبىلدىڭ تاماق تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبولىمىن تامامداعان . 1963 جىلدان 1997 جىلعا دەيىن الماتى قالاسىنداعى ەت – كونسەرۆى كومبيناتىندا تەحنولوگ بولىپ قىزمەت اتقارعان . وسى جەردەن زەينەتكە شىققان . بىرنەشە قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان ، 4 بالا ، 5 نەمەرە ، 2 شوبەرە تاربيەلەپ وتىر .

مۇحتار ماعاۋين
(1940 ج تۋعان)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاگەلدى ، جاناباي ، ەسەنباي ، جاناق ، بىتەن ، قۇرىمباي ، ماعاۋيا، ودان – مۇحتار .
جازۋشى، ادەبيەت زەرتتەۋشى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، «تۇرىك دۇنيەسىنە قىزمەت» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ، حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى ۇزدىك اياقتاپ، كازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن 1962 ج. بىتىرگەن. ءومىر جولىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ 1965-1967 ج. باستاعان. 1967-1970 ج. «جازۋشى» باسپاسىندا، 1970-1976 ج. «جالىن» الماناحىنىڭ باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، قر عا-نىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر، 1971-1976 ج. قازپي-دە اعا عىلىمي قىزمەتكەر، دوتسەنت، 1984-1986 ج. «جازۋشى» باسپاسىندا باس رەداكتور، 1988 ج. باستاپ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1984 ج.), قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى (1996), تۇركيانىڭ «تۇركى دۇنيەسىنە قىزمەت» حالىقارالىق سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1997), فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى (1967). تۇڭعىش اڭگىمەسى «كەشقۇرىم» (1964 ج.) «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالاندى. شىعارمالارى: «اقشا قار» (1969), «ءبىر اتانىڭ بالالارى» (1973), «قيانداعى قىستاۋ» (1977), «كوك كەپتەر» (1979), «كوك مۇنار» (1971, ورىس تىلىندە 1975), «الاساپىران»-رومانى (1-كىتاپ -1981, 2-كىتاپ-1983; ورىس تىلىندە-1985, 1989; قر مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلگەن، 1984), «قوبىز سارىنى» (1968, ورىس تىلىندە-1970), «تازىنىڭ ءولىمى»(1978), «جىلاندى جاز» (1984), «كوكبالاق» (1978), «جۇيرىكتىڭ تاعدىرى» (1979), «شاقان-شەرى» (1984)-رومان، «پوەتى كازاحستانا» (1977), «گولۋبوە مارەۆو» (1985), رومان، پوۆەستەر، اڭگىمەلەر; «ۆەشنيە سنەگا» (1985), تاريحي رومان-ديولوگيا، «الاساپىران» (1,2 كىتاپ), پەكين (1991). تاڭدامالى شىعارمالارى 2 تومدىق، «مەن» (1999). «قىپشاق» ارۋى ( 2004 ) ، « كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ حيكاياتى» ( 2005 ) . بىرقاتار شىعارمالارى شەتەل حالىقتارى تىلدەرىنە اۋدارىلعان. 2002 جىلى 13 تومدىق «شىعارمالار جيناعى» جارىق كوردى. قازىر تولىقتىرىلعان جانە كەيىنگى ، جاڭا شىعارمالارمەن ۇستەمەلەنگەن ون جەتى تومدىق جاڭا باسىلىم دايىندالىپ جاتىر . 2005 جىلى « پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالدى . 2006 – 2008 جىلدارى پراگادا « جارماق» رومانى ، بىرنەشە اڭگىمەلەر جازىلدى .

تىلەۋحانوۆ تولەك
(1939 ج. تۋعان)
جازۋشى. اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، تىنىبەك ،جانعۇلى،قايرانباي، ورازعۇل، تىلەۋحان، ودان -تولەك. ت.تىلەۋحانوۆ بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، باقاناس اۋلىندا (قازىرگى قوساعاش) تۋعان. 1957 ج. بارشاتاس سەلوسىندا ورتا مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن. 1959-1964 جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداپ، فيلولوگ ماماندىعىن العان. 1964-1969 جىلدارى ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىندا ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان. وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان . 1970-1988 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىندا رەداكتور، اعا رەداكتور، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن ىستەگەن. 1992 – 1995 ج. ج. « ايقاپ» باسپاسىندا باس رەداكتور بولىپ ىستەگەن . 1996 – 2006 ج. ج. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى. 1965 جىلدان باستاپ شىعارمالارى باسپا بەتىندە جاريالانا باستادى. 1968 جىلى «بايشەشەك» دەگەن اتپەن شىققان جاستاردىڭ توپتاما جيناعىنا اڭگىمەلەرى ەنگەن . سودان بەرى كوپتەگەن پروزالىق كىتاپتارى جارىق كوردى . اۋدارما سالاسىندا دا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. الان مارشاللدىڭ «مەن سەكىرىپ ويناي الامىن» پوۆەسىن ( جەكە كىتاپ بولىپ شىققان ), سلوۆاك جازۋشىسى اندرەي پلاۆاكتىڭ، ا . چەحوۆتىڭ ، وزبەك حاكىم ءنازىردىڭ، ر.تاگوردىڭ، ك. گامسۋننىڭ، ينديا جازۋشىسى ر.اشكنىڭ، ورىس جازۋشىسى البەر بەلياەۆتىڭ، ت.ب. شەتەل جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەرىن قازاقشىلاعان. شىعارمالارى: «كورشى كەلىنشەك» اڭگىمەلەر جيناعى ( 1971 ), «شاراپاتتى جان» پوۆەسى ( 1973 ), «وزگەنىڭ باقىتى ءۇشىن» رومانى ( 1975 ), «ءومىر ارناۋى» ( 1977 ), «ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز» ( 1984 ) ، «ماۋەلى بايتەرەك» ( 1986 ) ، « زا سچاستە درۋگيح» پوۆەستەرى ( 1991 ), « ءۇش ۇرپاق مۇڭى» ( 1996 ) ، «سوڭعى سەرى» ( 2007 ) ، «كەلەشەك كىرىسپەسى» ( 1981 ) ، «بازارلى داۋرەن، بالعىن شاق»، (2003 ) ، «37 جىلدىڭ بالالارى» (كەيىنگى اتى – «ۇرپاقتى جالعاپ ۇرپاققا») ( 2001 ) روماندارى. حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى (2005).
تولەكتىڭ اعاسى – ساحان تىلەۋحانۇلى 1928 جىلى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ باقاناس اۋلىندا تۋعان . مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ كولحوزدا ەسەپشىلىك قىزمەت ىستەگەن . 1948 – 1953 جىلدارى اسكەر قاتارىن وتكەرگەن . 1953 جىلدان باستاپ اۋداننىڭ كولحوز – سوۆحوزدارىندا ەسەپشى ، باس ەسەپشى ، اۋداندىق سوتتىڭ ورىنداۋشىسى ، اۋداندىق پارتيا حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى ، اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكالىق شارۋاشىلىعىنىڭ باس ەسەپشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان .
ەڭبەكتە ادال ، ىسىنە تىڭعىلىقتى ، دوس جاراندارىنا بەدەلدى ازامات بولدى . جاستارعا كومەك ، تاربيە ىسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى . ادەبيەتتى كوپ وقىعان ءبىلىمدار ، ءوزى دە ولەڭ جازعان . اۋداندىق ، وبلىستىق ايتىستارعا قاتىسىپ جۇرگەن . 1992 جىلى قايتىس بولدى .
تولەكتىڭ ەكىنشى اعاسى – سەرىكحان تىلەۋحانوۆ 1935 جىلى شۇبارتاۋ اۋدانى ، باقاناس اۋلىندا تۋعان . 1954 جىلى بارشاتاس سەلوسىنداعى ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ ، اسكەر قاتارىنا الىنادى . اۋداندىق سوتتىڭ كومەكشىسى ، اۋداندىق كومسومول ۇيىمىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ، اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، اۋداندىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ، سوۆحوزدا پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان . مەكتەپتە ىسكەرلىك قابىلەتىمەن ، وقۋعا زەرەكتىگىمەن ، اقىندىق ونەرىمەن كوزگە تۇسەدى . قۇرمەت پەن بەدەلگە ، سۇيىسپەنشىلىككە بولەنەدى . ولەڭ ، ماقالالارى اۋداندىق ، وبلىستىق گازەتتەردە جاريالانىپ تۇرعان . اۋداندىق ، وبلىستىق ايتىستارعا قاتىسىپ ، جۇلدەلى ورىندارعا يەلەنگەن ايتىسكەر . 1973 جىلى قايتىس بولدى .

وسپانوۆ ءبىلىس كارىمبەكۇلى ( 1938 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ، ەسىركەپ ، نۇرالى
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، بيدايىق اۋىل سوۆەتى ، ورتا بودەس قىستاعىندا تۋعان . 1956 ج. ورتا مەكتەپتى ، 1961ج. سەمەي مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن ، 1969ج. الماتى جوعارعى پارتيا مەكتەبىن ، 1978 جىلى الماتى مالشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن .
اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى .
1961-1964 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنداعى كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ ، ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ باس مال دارىگەرى ، 1965-1967 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ، 1969-1971 جىلدارى اۋداندىق حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ، 1971-1980 ج.ج. «سارقامىس» قوي سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى ، 1980-1985 ج.ج. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ، 1985- 1987 ج.ج. شۇبارتاۋ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ، 1987- 1993 ج.ج. سەمەي وبلىستىق اگروونەركاسىپ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ، 1993-1998 ج.ج. جاڭاسەمەي اۋدانىنىڭ اكىمى ، 1998 جىلدان الماتىداعى «جەتىسۋ» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى .
«سارقامىس» قوي سوۆحوزىندا ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقارعانىندا ، ەدىلباي قويلارىن وسىرۋدەگى تاجريبەلەرى بۇكىلوداقتىق وقۋلىق كىتابىنا كىرگەن ، وداق بويىنشا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن .
«ەڭبەك قىزىل تۋ» ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ، «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن»، «تىڭ يگەرگەنى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ، سسسر حالىق شارۋاشىلىعى كورمەسىنىڭ التىن جانە كۇمىس مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان .

اقاەۆ ءادىلجان (1939-1982 )
اباق كەرەي، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ، مايەمەر .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، مالگەلدى اۋلىندا تۋعان . 1956 جىلى ورتا مەكتەپتى ، 1961 جىلى سەمەيدىڭ مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن بىتىرگەن .
1961-1969 ج.ج. شۇبارتاۋ اۋدانى ، العاباس سوۆحوزىنىڭ باس مالدارىگەرى ، 1971-1973 ج.ج. گورنىي سوۆحوزىندا پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ، 1973-1976 ج.ج. شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ، 1976-1982 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باس مامانى بولىپ قىزمەت اتقارعان .
1967 جىلى الماتى زووتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى سوۆحوز ، كولحوز باسقارۋ ماماندىعىن جەتىلدىرۋ كۋرسىن ۇزدىك بىتىرگەن .
وكىمەت تاراپىنان بىرنەشە ماقتاۋ گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان .
جانۇياسىندا التى بالا ، بىرنەشە نەمەرەلەرى بار .

دۇيسكەنوۆ جەڭىس ( 1942- 2003 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ، ەسىركەپ ، نۇرالى .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، سارىقامىس سوۆحوزىندا تۋعان . 1960 جىلى ورتا مەكتەپتى ، تالعار اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن بىتىرگەننەن كەيىن ، ءبىر جىل شاعىراي مال فەرماسىندا قىزمەت ەتكەن . 1968 جىلى سەمەي زووۆەتينستيتۋن تامامداعان . 1968 جىلدان سارىقامىس سوۆحوزىندا زووتەحنيك ، 1972 جىلدان باس مامان ، 1982 جىلى جورعا سوۆحوزىندا ديرەكتور ، 1994-1995 جىلدارى جورعا اۋىلىندا اكىم ، 1995 جىلدان سامات شارۋا قوجالىعىن باسقاردى . سارىقامىس سوۆحوزىندا ەدىلباي تۇقىمدى قوي وسىرۋدە كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ ، ءوز ۇلەسىن قوسقان . وكىمەت پەن پارتيا تاراپىنان ءارتۇرلى ماراپاتتاۋلارعا يە بولعان .
وتباسىندا جەتى بالانى تاربيەلەپ ، وسىرگەن .

مىرزاباەۆ ەرشات قۇرمانالىۇلى
( 1938 ج. تۋعان )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي (جاڭىل) ، سەركەمباي ، مىڭباي ، ومارباي ، تومارباي ، مىرزاباي ، قۇرمانالى ، – ودان ەرشات .
الماتى قالاسىندا تۋعان . 1955 ج. كيروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى ، 1959 ج. اباي اتىنداعى كازپي ءدىڭ فيزيكا – ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن . 1959 جىلدان 2006 جىلعا دەيىن مەكتەپتە ۇستازدىق قىزمەت ەتتى . قاتارداعى مۇعالىم ، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت ەتكەن .
«تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» ، «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالدارىمەن ، اۋداندىق ، وبلىستىق قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان . قازىرگى ۋاقىتتا زەينەتكەر ، الماتى وبلىسى ، فابريچنىي ەلدى مەكەنىندە تۇرادى ، جۇبايى ەكەۋى ون بالا ، ون ءبىر نەمەرە ءوسىرىپ ، تاربيەلەپ وتىر .
شالقاروۆ كەڭەسجان
(1939 ج. تۋعان )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، الشاڭ ، شاقانتاي (جاڭىل ) ، تورعاي ، تەلەۋ ، قايتارمىس ، بارىز ، شالقار ، ودان – كەڭەسجان .
ك . شالقاروۆ كحر ، شىعىس تۇركىستان ، تارباعاتاي ايماعى ، ەمىل وەنىنىڭ بويىندا تۋعان ، بەلگىلى اقىن ، جازۋشى ، سازگەر . ايماقتىق گيمنازيانى ،1965 جىلى اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەن . سودان بەرى رەسپۋبليكالىق قازاق راديو-تەلەارنالارىندا ، «قازاقستان» ، «قاينار» ، «عىلىم» باسپالارىندا رەداكتور ، اعا رەداكتور ، «جەتىسۋ» گازەتىندە اعا ءتىلشى ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان . شالقاروۆتىڭ ءومىر ، زامان تۋرالى ىرگەلى الەۋمەتتىك ، ازاماتتىق ، وي تولعايتىن «شۋاق» (1967) ، «ساسكە سىرى» (1972) ، «اق ساپار»(1975) ، «اق كوبەلەك»(1976) ، «شاراپات» ،
(1980) ، «ايناگۇل»(1984) ، «بوتاقان» ، «كولدەن ەسكەن لەپ» ، «جوڭعار دالاسىندا» ، «ەمىل قىزى» ، «كوگىلدىر» اتتى ولەڭ جيناقتارى بار . سونىمەن بىرگە «شاقانتاي باتىر» ، «قاراساي باتىر» ، «ەل ۇرانى» ، «مۇقاعالي مۇقامى» ، «دومبىرا مەن قومۋز» ، «داراگەر» ، «نۇح جانە ناۋرىز» ، «قارۋ جەر» ، «سۋدان سۇلۋ» ، «عاسىر قاسىرەتى» ، «ساۋرىق سازى» ، «تاراس – داستان» ، «استانا – داستان» سەكىلدى داستاندار جازعان . «زاۋال زامان» ( شاكارىم مەن زيات تۋرالى ) ، «سۇمبەدەن ۇشقان سۇڭقار» ، «قارا قاسقىر» ، «جالقىن جال» ، «قولدىراۋىن قۇلقىنى» ، «ءباھادۇر وسپان» اتتى حيكاياتتار مەن رومانداردىڭ اۆتورى . كەڭەسجان شالقارۇلى «شاقانتاي» ، «قاراساي» ، «قايتارمىس بي» ، «سۇڭقاردىڭ سامعاۋى» ، «سىبىزعى سىرى» ، «ور قويان» ، «ەسىل ، ەمىل» ، «ءۇش قوڭىر» اتتى وتىزدان اسا كۇي ، «الماتىم مەنىڭ» ، «ارقاداعى استانا» ، «ماعجاننىڭ زارى» ، «اعالار، جانازاڭا بارا المادىم» ، «ەسەن بول» ، «اناما» ، «نۇرلى دۇنيە» ( ءسوزى ق. امانجولوۆتىكى) ، «تىلەك» ( ءسوزى ا. پۋشكيندىكى) ، «كەتەر مە ەكەم» ( ءسوزى م. ماقاتاەۆتىكى) ، ت. ب. قىرىق بەستەي ءاننىڭ اۆتورى . ول مۇستاي كارىم ، د. كۋگۋلتينوۆ ، نيزامي ، گۋلحاني ، قىتاي اقىنى لي بايلاردىڭ ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارعان . ونىڭ ولەڭدەرى ورىس ، لاتىش ، ەستون ، ءازىربايجان ، وزبەك ، ۇيعىر ، ماڭعۇل تىلدەرىنە اۋدارىلعان . ك. شالقاروۆ قىتايداعى قالىڭ قازاقتىڭ اراسىنان ، بۇرىنعى وتكەن بەلگىلى باتىرلار ، اقىن – شەشەندەر ، كۇيشىلەر تۋرالى جىر ، ولەڭدەردى جيناپ ، جەتكىزۋشى .
ول رەسپۋبليكالىق تەلەفەستيۆالدىڭ(1966) ، م. جۇماباەۆ(1994) ، فاتيما ءبيبى(1996) ، يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ، جامبىل ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى ، ن . تورەقۇلوۆ(2003) ، دۋلات باباتايۇلىنىڭ (2005) جىر ءمۇشايرالارىنىڭ جەڭىمپازى .
كەڭەسجاننىڭ ۇلى ارحات شالقار 1969 جىلى الماتىدا تۋعان . الماتى قالاسىنداعى گوگول اتىنداعى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنىڭ كەراميكا ءبولىمىن ، الماتىداعى زاڭ ينستيتۋتىن بىتىرگەن . ارحات ءارتۇرلى كەسكىندەگى قۇم شىنى ىدىستارمەن بىرگە، 250-دەن استام جەكە پورترەتتەرمەن بىرگە ، تابيعات بەينەلەرىن بەدەرلەگەن مايلى بوياۋلى ، جاي سىزبا سۋرەتتەرى بار . شىعارمالاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قالالىق ، رەسپۋبليكالىق كورمەلەرگە قويىلعان . ونىڭ ىشىندە مۇستافا كەمەل اتاتۇرىك ، اقىت ءۇلىمجىۇلى ، تەمىرتاس ءبىرجانۇلىنىڭ ، ت. ب. پورترەتتەر بار.
قازىر ماي دا پوليتسيا كاپيتانى بولىپ جۇمىس ىستەيدى .

قاسىمباەۆ جانۇزاق
(1941 – 2004)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، كىتات، سوبىقان، قاسىمباي ، ودان -جانۇزاق.
ج.قاسىمباەۆ بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، بارشاتاس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1959 ج. بارشاتاستا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، قازاقتىڭ س.م.كيروۆ اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونى 1965 ج. ءبىتىرىپ شىقتى. 1965-1967 ج. تالعار قالاسىندا تاريح پانىنەن ورتا مەكتەپتە مۇعالىم بولدى. 1967 ج. قازاقتىڭ اباي اتىنداعى
پەدينستيتۋتىنا مۇعالىم بولىپ ورنالاسىپ، 2004 ج. دەيىن جۇمىس ىستەدى . 1968 ج. س.م.كيروۆ اتىنداعى كازمۋ-گە سىرتتاي وقيتىن اسپيرانت بولىپ قابىلداندى. 1970 ج. تاريح عىلىمىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. 1971 ج. كازپي-دە اعا مۇعالىم، 1973 ج. جالپى تاريح كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بولىپ قابىلداندى. 1982 ج. «قازاق كسر-ءنىڭ تاريحى مەن تاريحتى وقىتۋ ادىستەمەسى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. 1983 ج. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. 1984 ج. پروفەسسور اتاعى بەرىلگەن. 1995 ج. قىرعىزستان تاريحشىلار اسسوتسياتسياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلانعان. 1986 ج.،1988 ج. «قازاق كسر وقۋ اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» بەلگىسىمەن، 1990 ج. «قازاق رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەر» قۇرمەتتى اتاعى، 1999 ج. «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 1996 ج. گۋمانيتارلىق اكادەميانىڭ تولىق مۇشەسى. 1998 ج. «ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ» «قۇرمەت گراموتاسى» بەرىلدى. 1964 ج. وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريح عىلىمىنىڭ اينالاسىندا ءارتۇرلى كونفەرەنتسيالار مەن سيمپوزيۋمداردا 60-تان استام باياندامالار جاساعان. 1986-1991جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح سالاسى بويىنشا مۇشەسى، 1995-1997 جىلدارى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى ورتالىق ونىڭ ەڭبەكتەرىن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋشى ءىرى عالىمداردىڭ بيبليوگرافيالىق جيناعىنا كىرگەن. 1991-1992 ج. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسياسىنىڭ (جاق) ەكسپەرت كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، 1989-1991 ج. اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارنايى تاريح ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، 1992 ج. بەرى – توراعاسى. 1992-1996 ج. قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى جاق-نىڭ ەكسپەرت كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، 1994 جىلدان قر مادەنيەت قوعامدىق كەلىسىم مينسترلىگىنىڭ جانىنداعى وقۋ-پەداگوگيكالىق باسىلىمدار شىعارۋدىڭ ەكسپەرت كوميسسياسىنىڭ توراعاسى. بىرقاتار مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ رەداكتسيالىق القا- مۇشەسى، 1996-2000 ج. ءبىلىم جانە عىلىم مينسترلىگى جانىنداعى وقۋ-ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ قوعامدىق عىلىمدار سالاسى بويىنشا توراعاسى. 2 دوكتور، 32 كانديدات دايىنداپ شىعارعان. 468 ەڭبەكتەرى باسپاسوزدە جارىق كورگەن. 46 ەڭبەكتەرى ونىڭ رەداكتسياسىمەن جاريالانعان.

شايكەنوۆ بلوك
(1940 ج. تۋعان)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، قوساي، مايەمەر، جايىقباي، قوجاباي، كوبەگەن، كەلدىبەك، كارىپباي، شايكەن ، ودان – بلوك.
شايكەنوۆ ب. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، مالكەلدى اۋىلىندا تۋعان. 1957 ج. بارشاتاس اۋىلىندا ورتا مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن بىتىرگەن. 1962 ج. سەمەيدىڭ زووتەحنيكالىق-مالدارگەرلىك ينستيتۋتىن تامامداعان. ەڭبەك جولىن 1962 ج. شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇلان اۋدانىنىڭ «قاراوزەك» سوۆحوزىندا باس مامان بولىپ باستاعان. 1964 ج. سەمەي زووتەحنيكالىق-مالدارگەرلىك ينستيتۋتىندا اسسيستەنت بولىپ قىزمەت ەتتى. 1964 ج. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ «زوولوگيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، وسى ينستيتۋتتا كىشى، اعا، جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر مىندەتتەرىن اتقارعان. 1995 جىلدان وسى ۋاقىتقا دەيىن سول ينستيتۋتتىڭ لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى. 1969 ج. بيولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، 1995 ج. دوكتورلىق عىلىمي اتاعىن قورعاعان.
پارازيتولوگيا جانە بيولوگيا سالاسى بويىنشا 120 عىلىمي ەڭبەكتەرى، 3 مونوگرافياسى جارىق كورگەن. ولاردىڭ 50 –دەن استامى الىس شەتەلدەردە باسىلعان. حالىقارالىق كوپتەگەن كونفەرەنتسيالارعا قاتىسقان. (انگليا، فرانتسيا، جاپونيا، دانيا، چەحيا ت.ب.)
قازىرگى كەزدە اقش، انگليا، يرلانديا، تۇركيا، شۆەيتساريا، دانيا، جاپونيا، قىتاي عىلىمدارىمەن بىرلەسكەن عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر. شايكەنوۆ ب. ادامعا قاۋىپتى بيولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ قازاقستانداعى بىردە-ءبىر بىلگىر مامانى، وعان ۇلكەن ۇلەس قوسقان عالىم جانە وسى سالاداعى زەرتتەۋلەرگە جەتەكشى ەتەدى.

تاۋىرباەۆ توقتار ىسقاتايۇلى
(1937 ج. تۋعان)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي(ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىمباي، ءتاۋىرباي، ىسقاتاي، ودان -توقتار.
تاۋىرباەۆ توقتار الماتى قالاسىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى 1953 جىلى سەمەي قالاسىندا بىتىرگەن. 1962 جىلى رەسەيدىڭ تومسك قالاسىنداعى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ راديو فاكۋلتەتىن تامامداعان. ەڭبەك جولىن 1962 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا ينجەنەر بولىپ باستادى.
1966 جىلى رەسەيدەگى يادرولىق ورتالىق – وبنينسك قالاسىنداعى فيزيكا – ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىنىڭ كۇندىزگى ءبولىمىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇسىپ، ونى 1970 جىلى ءبىتىرىپ شىققان. 1971 جىلى فيزيكا – ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي اتاعىنا يە بولدى. 1971 جىلى قايتادان يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنا كەلىپ اعا ينجەنەر، كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 1973 جىلى قازاقتىڭ فارابي اتىنداعى ۇلتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە جۇمىسقا اۋىسىپ، وسى كەزگە دەيىن سول مەكەمەدە قىزمەت ەتەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس بەرۋمەن قاتار، لابوروتوريا اشىپ، شارۋاشىلىق شارتتار بويىنشا ءارتۇرلى عىلىمي جۇمىستاردىڭ جەتەكشىسى بولادى. (نپو «كوسموس»، مەمەلەكەتتىك وپتيكا ينستيتۋتى، جاقىن جانە قاشىق شەتەلدەرمەن – كۇننىڭ قۋاتىن پايدالانۋ ) 1978 ج، دوتسەنت، 2002 ج. – پروفەسسور اتاعى بەرىلگەن. كوپتەگەن بيۋدجەتتىك تاقىرىپتاردىڭ كونكۋرستارىنا قاتىسىپ، جەڭىپ العان. بىرقاتار عىلىمي كورمەلەردىڭ ديپلومى بەرىلگەن. 200 دەي عىلىمي ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن. 6 عىلىم كانديداتتارىن دايىنداپ شىعارعان. 18 عىلىمي ەڭبەكتەرى شەتەلدەردە، 40 – قى جاقىن شەتەلدەردە باسىلىپ شىققان.

تۇرعانباەۆ ءبىلال ( 1938 ج. تۋعان )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( ۇيرەك ) ، شالقىباي ، …، تۇرعانباي ، ودان ءبىلال .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، بەسقاراعاي اۋدانىندا تۋعان . 1956 ج. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن قوساعاش سەلسوۆەتى ستالين اتىنداعى كولحوزدا جۇمىس ىستەگەن .
1961 -64 جىلدارى سەمەي مەديتسينالىق ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ ، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ العاباس سوۆحوزىندا فاپ مەڭگەرۋشىسى ، قارابۇلاق ، ەمەلتاۋ ، قارابۇجىر ەلدى مەكەندەرىندە ماماندىعىمەن قىزمەت ەتكەن .
« قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ، قۇرمەت گراموتالارمەن ، العىس حاتتارمەن ماراپاتتالعان .

سليامعوجين تەڭدىك ( 1939 – 1994 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، مايەمەر ، جايىقباي ، … ، شاباق ، …، ناقىپبەك ، سليامعوجى ، ودان – تەڭدىك .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ باقاناس اۋلىندا تۋعان . 1957 ج. بارشاتاس سەلوسىندا ورتا مەكتەپتى ، 1965 جىلى سەمەيدىڭ مالدارىگەرلىك – زووتەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن . 1965 – 1966 جىلدارى اۋداندىق مالدارىگەرلىك بولىمىندە ، 1966 – 1972 جىلدارى جورعا سوۆحوزىندا باس مامان بوىپ جۇمىس ىستەگەن . كەيىن دەنساۋلىعىنا بايلانىستى سارىقامىس سوۆحوزىندا ەكونوميست بۋحگالتەر بولىپ قىزمەت اتقارعان .

ىدىرىسوۆ ماكەي زىكىريا ۇلى ( 1940 ج. )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قاراقالپاق ) ، وتەپ ، شالا ، شوڭاي ، ىدىرىس ، زىكىريا ، ودان – ماكەي .
بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى ، بورلىتوبە اۋدانى ، 1- ماي بالىق كولحوزىندا تۋعان . 1957 جىلى لەپسى ستانساسىنداعى ونجىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەن . ودان كەيىن شۇبار اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن ، الماتى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتى تامامداعان . 1963 – 1966 جىلدارى اسكەر قاتارىندا ، 1966 – 1976 جىلدارى سارقانت اۋدانىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىندا ينجەنەر ، 1977 – 1992 جىلدارى قازاق ءسسرىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىندە ينجەنەر ، اعا ينجەنەر ، ءبولىم باستىعى ، باسقارما باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارعان . بىرنەشە مەدالدارمەن ، قۇرمەت گراموتالارمەن ماراپاتتالعان .
ماكەيدىڭ نەمەرە اعاسى ىدىرىسوۆ جاكەي قۋاندىق ۇلى ( 1925– 1983 ) بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان . 1943 – 1948 جىلدارى اسكەر قاتارىندا بولىپ ، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان . 1949 جىلى قاپالدىڭ پەدۋچيليششەسىن ، 1959 جىلى الماتىداعى كازپيدىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن . 1950 جىلدان 1970 جىلعا دەيىن سارقانت ، اقسۋ ، بورلىتوبە اۋداندارىندا مەكتەپتەردە مۇعالىم ، ديرەكتور ، اۋداندىق وقۋ بولىمدەرىنىڭ ينسپەكتورى ، مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان . 1970 – 1975 جىلدارى تالدىقورعان وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، 1975- 1981 جىلدارى مەكتەپ ديرەكتورى . ەڭبەك قىزىل تۋ ، وكتيابر رەۆوليۋتسياسى ، ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن وردەندەرىمەن ، كوپتەگەن مەدالدارمەن ، گراموتالارمەن ماراپاتتالعان .

مۇراتبەك شايمەردەنۇلى ( 1941 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، بايتوبەت، جايىلعان، شال، تۇقى، تولەپبەك، شايمەردەن ، ودان – مۇراتبەك .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، قوساعاش اۋلىندا تۋعان . 1958 جىلى ورتا مەكتەپتى بارشاتاس سەلوسىندا ءبىتىرىپ ، 1958 – 1959 جىلدارى شوقان اۋلىندا « قىزىل وتاۋدىڭ» مەڭگەرۋشىسى بولعان . 1965 جىلى سەمەيدىڭ مالدارىگەرلىك – زووتەحنيكالىق ينستيتۋتىن تامامداعان . 1965 – 1967 جىلدارى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوزدا مال دارىگەرى ، 1967 – 1971 جىلدارى سارىقامىس سوۆحوزىندا باس مال دارىگەرى ، 1972 – 1995 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ باس مال دارىگەرى بولىپ قىزمەت اتقارعان . 1995 – 1997 جىلدارى وسى اۋداننىڭ ماسليحاتىنىڭ حاتشىسى بولعان . اۋىلدىق ، اۋداندىق ماسليحات كەڭەستەرىنىڭ بىرنەشە دۇركىن دەپۋتاتى . قازىرگى ۋاقىتتا زەينەتكەر ، سەمەي قالاسىندا تۇرادى ، ەكى بالا بەس نەمەرە تاربيەلەپ وتىر .

سيحىمباەۆ رعىزباي ءازىمبايۇلى ( 1942 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( ءدارىپجاپ ) ، سيحىمباي ، ءازىمباي ، ودان – رعىزباي .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، قوساعاش اۋلىندا تۋعان . 1960 جىلى ورتا مەكتەپتى ، 1965 جىلى قاراعاندى پەداگوگيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن . 1965- 1971 جىلدارى قوساعاش اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە مۇعالىم ، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، 1972-1987 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋداندىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، 1987-1992 جىلدارى بارشاتاس ورتا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى ، 1992-1994 جىلدارى اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ، 1994-1997 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ اكىمى ، 1997 جىلدان وسى ۋاقىتقا دەيىن بارشاتاستاعى ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى .
قسرو نىڭ جانە قر نىڭ حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى ، «استانا» مەرەكەلىك مەدالىنىڭ يەگەرى .

الپيەۆ التىنبەك مۇقاشۇلى ( 1950 – 2007 )
ارعىن ، التاي ، مامادايىر ( تولەڭگىت ) ، ومىرزاق – سارى تاراۋىنان
بىشكەك قالاسىندا تۋعان . 1967 جىلى قورداي اۋدانى ، بەرىكتاس اۋىلىنىڭ ون جىلدىق مەكتەبىن بىتىرگەن . جوعارعى ءبىلىمدى . ەڭبەك جولىن قىرعىزستاندا جۇمىسشى ، ينجەنەر ، باسشىلىق قىزمەتتەردەن باستاعان . 1994 جىلى قازاقستانعا كەلىپ ، قاپشاعاي بالىق ءوسىرۋ شارۋاشىلىعىندا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى ، ديرەكتور بولىپ ەڭبەك ەتتى . 1995 جىلى « راحات ينۆەست» جشس نىڭ ديرەكتورى ، 1996 – 1997 جىلدارى « جاڭا جۇلدىز» جشس نىڭ ديرەكتورى ، 1997 -1999 جىلدارى « بەرەكە» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ باس ديرەكتورى ، 2000 جىلى «ىرگەلى» جشس نىڭ باس ديرەكتورى ، 2001 جىلدان 2007 جىلعا دەيىن « التىن وردا» ساۋدا كومپلەكسىنىڭ پرەزيدەنتى .
الپيەۆ ا . ءوزىنىڭ اتا بابالارى تۋىپ وسكەن شۇبارتاۋ وڭىرىنە كوپتەگەن دەمەۋشىلىك كورسەتتى . بارشاتاستاعى قازاق ورتا مەكتەبىنە 2005 -2006 وقۋ جىلىندا 360 پارتا ، 24 تاقتا ، 12 كومپيۋتەر ، ءبىر جەڭىل اۆتوكولىك سىيلادى . مەكتەپتىڭ سپورت زاالىن جوندەۋدەن وتكىزىپ ، سپورت قۇرالدارىمەن جابدىقتاپ بەردى . 2007 جىلى مەكتەپتىڭ ەسىك تەرەزەلەرىن جاڭا تەحنولوگيامەن اۋىستىرىپ ، جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ بەردى .
2006 – جىلى وسپانقۇل مەڭاياقۇلىنىڭ تۋعانىنا ءجۇز ەلۋ جىل تولۋىنا وراي ، ەسىمىن اسپەتتەپ ، ات شاپتىرىپ ، اس بەردى . باسىنا ەسكەرتكىش قويدى .
التىنبەك – قاراساي اۋدانىنىڭ ماسليحاتىنىڭ ءۇش دۇركىن شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى . كوپتەگەن گراموتالارمەن ماراپاتتالعان .
اتىمتاي جومارت ، ابزال ازامات الپيەۆ التىنبەك 2007 – جىلدىڭ كۇزىندە كۇتپەگەن جەردەن جاۋىز قاراقشىنىڭ قولىنان مەزگىلسىز قازا بولدى . بىشكەك قالاسىندا جەرلەندى .

ازىمباەۆ نۇرعالي تىلەكقاليۇلى ( 1965 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، بايتوبەت ، جايىلعان ، شال ، تاتان ، تىشقانباي ، تىلەۋبەردى ، ءازىمباي ، تىلەكقالي ، ودان – نۇرعالي .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، قوساعاش اۋلىندا تۋعان . 1982 جىلى « العاباس» ورتا مەكتەبىن ، 1988 جىلى الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن .
1983- 1985 جىلدارى اسكەر قاتارىندا بولدى .
1988- 1891 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانى ، مالكەلدى اۋىلىنىڭ كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ، 1991 – 1995 جىلدارى مالكەلدى سەلولىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ، 1995 – 2002 جىلدارى مالكەلدى اۋىلىنىڭ اكىمى قىزمەتتەرىن اتقارعان . 2002 جىلدان باستاپ اياگوز اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعان . 2008 جىلدىڭ 3 – ءشى قىركۇيەگىنەن باستاپ اياگوز اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى. جۇبايى ەكەۋى ءۇش بالا تاربيەلەپ وتىر .

تىلەۋجانوۆ امانگەلدى نىعمانبەكۇلى
( 1945 ج . تۋعان )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، تورعاي ، نىسان ، تۇگەلباي ، تىلەۋجان ، نىعمانبەك ، ودان – امانگەلدى .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى ، قوساعاش اۋلىندا تۋعان .
1965 جىلى ورتا مەكتەپتى ، 1970 جىلى سەمەيدىڭ زووتەحنيكالىق مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن تامامداعان . 1970 – 1971 جىلدارى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوزدا ، اۋداندىق مالدارىگەرلىك ستانتسيادا
مالدارىگەرى . 1971 – 1974 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، ەكىنشى حاتشىسى .
1974 – 1991 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى ، « گورنىي» سوۆحوزى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى . 1991 – 1993 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋداندىق كەڭەستىڭ جەكەشەلەندىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ، 1993 – 1994 جىلدارى « سىمبات» جەكەمەنشىك شاعىن كاسىپورنىنىڭ توراعاسى .
1994 جىلدان شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ اكىمىنىڭ ورىنباسارى .
1997 – 1999 جىلدارى اياگوز اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ، 1999 جىلدان اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ اياگوز اۋداندىق اۋماقتىق باسقارماسىنىڭ باستىعى . جانۇيالى ، ءۇش بالا ، ەكى نەمەرەلەرى بار .

ىسقاقوۆ سەيىلبەك ابۇيىرۇلى ( 1963 ج. تۋعان )

اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، تورعاي ، تەلەۋ ، شولاق ، جاسكىلەڭ ، ءتالتۇس ، ىسقاق ، ابۇيىر ، ودان – سەيىلبەك .
بۇرىنعى شۇبارتاۋ اۋدانى ،قوساعاش اۋلىندا تۋعان . 1980 جىلى قوساعاش ورتا مەكتەبىن ، 1983 جىلى نوۆوپوكروۆسك سوۆحوز تەحنيكۋمىن ، 1992 جىلى سەمەي زووتەحنيكالىق مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن تامامداعان . ەڭبەك جولىن 1983 جىلى № 3 فەرمانىڭ مال دارىگەرلىگىنەن باستاپ ، اسكەر قاتارىنان ورالعان سوڭ ، 1985 جىلى سارىقامىس سوۆحوزىندا مال دارىگەرى ، باس مال دارىگەرى ( 1994 ) قىزمەتتەرىن اتقارعان . 1996 جىلى « شاعىراي» جشس توراعاسى ، 2003 جىلى بيدايىق سەلولىق وكرۋگىنىڭ اكىمى ، 2006 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ اياگوز قالاسىنىڭ اكىمى .
جانۇيادا ءتورت بالالارى بار .

شويىنباەۆ ءامىر تىلەۋقاجىۇلى ( 1945 ج. )
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي(قىرعىز), شويىنباي، تىلەۋقاجى ، ودان -ءامىر.
شويىنباەۆ ءامىر الماتى قالاسىندا تۋعان. 1962 جىلى الماتىداعى №28 ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن ريگا قالاسىندا № 213 پوچتا جاشىگى مەكەمەسىندە سلەسار بولىپ باستاعان. 1964 جىلى قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەتالۋرگيا كەن بايىتۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا لابورانت بولىپ ورنالاسادى. 1970 جىلى الماتىداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن مەتاللۋرگ ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. 1970 جىلدان باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن 30 جىلدان استام قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەتاللۋرگيا جانە بايىتۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.
اعا لابورانت، اعا ينجەنەر، كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر، لابورتاوريا مەڭگەرۋشىسى دارەجەسىندە قىزمەت اتقارعان.
شويىنباەۆ ءا. رەسپۋبليكا بويىنشا ەكى باعىتتاعى –گيدرومەتالۋرگيا پروتسەسىنىڭ تەورياسى جانە ءتۇرلى-ءتۇستى، سيرەك كەزدەسەتىن باعالى مەتاللدار تەورياسى بويىنشا جالعىز مامان بولىپ سانالادى.
1983 جىلى مەتاللۋرگيا عىلىم كانديداتى، ال 1999 جىلى عىلىم دوكتورى اتاعىن العان.
232 عىلىمي ەڭبەكتەرى ءارتۇرلى باسپالاردا جارىق كورگەن، 30 دان استام ەڭبەكتەرى جاقىن جانە قاشىق شەتەلدەردە باسىلىپ شىققان.
2001 جىلى «موليبدەن ونىمدەرىن ازوتتى ۋلارمەن وڭدەۋدىڭ فيزيكا-حيميالىق نەگىزدەرى»-اتتى مونوگرافياسى باسىلعان.
2002 جىلدان «عىلىمدى دامىتۋدا ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» تاعايىندالاتىن پرەزيدەنت ستەپەندياسىنىڭ لاۋرەاتى.

باقتورازوۆ جۇماش ( 1946 )
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، ساسەن، باقتوراز ودان جۇماش .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋلىندا تۋعان. 1965 ج. ورتا مەكتەپتى بىتىرەدى، 1965-1968 ج.ج. اسكەر قاتارىندا ءوز مىندەتىن اتقارادى. 1971 ج. الماتىداعى اباي اتىنداعى قازپي-گە ءتۇسىپ، ونى ماتەماتيكا ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىققان. 1969-1998 ج.ج. وتىز جىل بويى زەينەتكە شىققانعا دەيىن مەكتەپتە ۇستاز بولدى. مۇعالىم، مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ ەڭبەك ەتتى. بىرنەشە رەت اۋداندىق، وبلىستىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ «قۇرمەت گراموتالارىمەن»، 1992 ج. قازاق كسر حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينسترلىگىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالعان.
جۇماشتىڭ اكەسى ساسەنوۆ باقتوراز (1890 – 1960 ) شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ونىنشى اۋلىندا تۋعان . بۇرىنعى ستالين كولحوزىندا ۇزاق جىلدار بويى باقتاشى ، شوپان بولىپ ەڭبەك ەتكەن ، كوپتەگەن ماقتاۋ گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان .

يبراەۆ نۇرتاي ىبىرايۇلى ( 1952 )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، سەركەمباي ، جانقاسقا ، نايزابەك ، ىدىرىسباي ، ىبىراي ، ودان – نۇرتاي .
بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، اقسۋات اۋدانىندا تۋعان . 1969 جىلى ونجىلدىق مەكتەپتى بارشاتاستا ، 1974 جىلى الماتىداعى قازاقتىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن تامامداعان . ەڭبەك جولىن سەمەي وبلىسىنداعى جەزكەنت تاۋ كەن بايىتۋ كومبيناتىندا 1974 جىلى ينجەنەر بولىپ باستاعان . 1975 – 1991 جىلدارى سەمەيدەگى «كازەلەكترومونتاج» مەكەمەسىندە ينجەنەر ، باس ينجەنەر بولىپ قىزمەت ىستەگەن . 1991 جىلدان بەرى شاعىن جانە ورتا بيزنەسپەن اينالىسادى . قازىرگى كەزدە « ايا» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ توراعاسى .
بىرنەشە قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان .
نۇرتايدىڭ نەمەرە اعاسى توقاتايۇلى سادۋاقاس 1930 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، مادەنيەت اۋلىندا تۋعان . 1941 – جىلى 4 – كلاستى بىتىرگەندە ، ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ ، اۋىلدا ءارتۇرلى قارا جۇمىس ىستەگەن . ونجىلدىقتى كەيىنىرەك كەشكى مەكتەپتە تامامداعان . 1950 – جىلى اياگوز قالاسىندا شوفەرلىك كۋرستى بىتىرگەن . 1956 – جىلدان اياگوز اۋدانىنداعى «مال شارۋاشىلىق مەكەمەسىندە» جۇرگىزۋشى ، اۆتومەحانيك ، ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقاردى . 1964 – جىلى سەمەيدىڭ «اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن» ، تەحنيك – مەحانيك ماماندىعى بويىنشا اياقتاعان . 1966 – 1970 – جىلدارى اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىق مەكەمەسىندە – «مەملەكەتتىك تەحنيكالىق باقىلاۋ» ينسپەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەگەن . 1970 – 1997 جىلدارى «اياگوز اۋداندىق ەلەكتر تورابى» مەكەمەسىن باسقاردى . بىرنەشە « قۇرمەت گراموتالارىمەن» ، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان .
11 – بالا ، 33 – نەمەرە – شوبەرە تاربيەلەپ وتىر .

نۇرسيپاتوۆ نۇرجان نۇرلانبەكۇلى ( 1957 ج. )
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، تىنىبەك، جاڭقۇلى، قۋانىش، سماعۇل، نۇرسيپات، نۇرلانبەك ،ودان – نۇرجان.
نۇرسيپاتوۆ ن. بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن 1979 ج. الماتى مالدارگەرلىك ينستيتۋتىن، 1983 ج. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (مقك) مينسك قالاسىنداعى ارنايى وقۋ ورنىن، 1989 ج. مقك-ءنىڭ الماتى قالاسىنداعى وقۋ ورنىن بىتىرگەن. 1982 جىلدان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە، كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە قىزمەت ىستەيدى. مقك-ءنىڭ اياگوز اۋداندىق بولىمىندە جەدەل ۋاكىلدەن (وپەرۋپولنوموچەننىي) باستاپ، سەمەي، الماتى قالالارىندا اعا، جەدەل ۋاكىل، ءبولىم، باسقارما باستىقتارىنىڭ قىزمەتىن اتقاردى. 1998 جىلدان استانا قالاسىندا قر-نىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ورتالىق اپپاراتىندا دەپارتامەنت باستىعىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىندا قىزمەت ەتەدى. پولكوۆنيك دارەجەسى
بەرىلگەن. قازىر شقو وبلىستىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى .
مەملەكەتتىك ءتورت مەدالمەن، قر پرەزيدەنتىنىڭ «العىس حاتىمەن»، ۆەدوموستۆولىق «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ۇلەسى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.
نۇرجاننىڭ اكەسى نۇرلانبەك نۇرسيپاتوۆ 1929 جىلى شۇبارتاۋ اۋدانى مالگەلدى اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن . اكەسى نۇرسيپات 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن ۇستالىپ ، 1942 جىلى نكۆدنىڭ «ۆولگولاگىندا» قايتىس بولعان . اكەدەن جاستاي ايرىلعان نۇرلانبەك ەڭبەككە ەرتە ارالاسقان . تۇرمىس قيىنشىلىعىنا قاراماي ، ول ءوزى تالاپتانىپ الماتىنىڭ پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ ، ونى 1949 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى . اۋداندا مۇعالىم ، مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى ، اۋداندىق حالىق اعارتۋ جانە مادەنيەت بولىمدەرىندە باسشى قىزمەتتەردە بولعان . 1962 جىلى ومىردەن وزدى .
نۇرجاننىڭ اعاسى نۇرسيپاتوۆ مالعاجدار ( ءمالتاي ) 1935 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان . 1954 جىلى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن . 1954 -1957 جىلدارى اسكەر قاتارىنداعى مىندەتىن اتقارعان . 1957 -1976 جىلدارى اۋداندا ءارتۇرلى جۇمىستار ىستەگەن . 1976 -1993 جىلدارى ، زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن ، اۋداندىق بايلانىس تورابىندا ، ءباسپاسوز تاراتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان .

تاشكەنباەۆ مۇحتار مۇراتبەكۇلى ( 1962 ج. )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، سەركەمباي ، جانقوجا ، نازار ، ۇلتاراق ، تاشكەنباي ، اقمەتجان ، مۇراتبەك ، ودان – مۇحتار .
مۇحتار مۇراتبەك ۇلى 1962 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ، شۇبارتاۋ اۋدانى قوساعاش ( ش . ءۋاليحانوۆ سوۆحوزى ) كەنشارىندا تۋعان .
1979 جىلى ورتا مەكتەپتى ، 1983 جىلى سەمەي قالاسىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ دەنە شىنىقتىرۋ فاكۋلتەتىن تامامداعان .
1983 جىلى ۋكراينانىڭ پولتاۆا قالاسىندا سامبودان دسو «بۋرەۆەستنيك» قوعامىنىڭ بۇكىلوداقتىق بىرىنشىلىگىندە ەكىنشى ورىندى يەلەنەدى جانە « سسسر سپورت شەبەرى» اتاعىن الادى . وسى 1983 جىلى بۇكىلوداقتىق دسو « ترۋد» قوعامىنىڭ جەڭىمپازى بولىپ ، التىن مەدالىن جەڭىپ الادى . مۇحتار تاشكەنباەۆ بۇدان كەيىن دە سامبودان جانە قازاقشا كۇرەستەن كوپتەگەن بۇكىلوداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق جارىستارعا قاتىسىپ ، جۇلدەلى ورىنداردى جەڭىپ العان . ماسەلەن ، 1985 جىلى جەزقازعان وبلىسىنىڭ جاڭارقا قالاسىندا ، قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقادىر قالالارىندا قازاقشا كۇرەستەن رەسپۋبليكا بىرىنشىلىگىندە جەڭىمپاز اتانىپ ، ءبىرىنشى ورىندارىن جەڭىپ العان . وسى جارىستاردا وعان «تۇيە بالۋان» جانە «ۇزدىك كۇش – جىگەر» دەگەن اتاعىن بەرگەن . سەمەي پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا ، بارشاتاس اۋدانىنىڭ مەكتەبىندە قىزمەت ىستەگەن . قازىر كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى . وبلىستىق، اۋداندىق قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان .

مارات جۇمابايۇلى ، ءۋالي قاجى نەمەرەسى ( 1962 ج. )
اباق كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، قۇلباراق ، ءشۇرشىت ، قيال ، قانسارى ، ءۋالي ، جۇماباي ودان – مارات .
مارات جۇمابايۇلى 1962 جىلى بۇرىنعى شۇبارتاۋ اۋدانى ، بارشاتاس اۋلىندا تۋعان . 1980 جىلى ورتا مەكتەپتى ، 1989 جىلى ارناۋلى ورتا مال دارىگەرلىك تەحنيكۋمدى ، 1991 جىلى موسكۆانىڭ بۇكىلوداقتىق تەلەۆيزيا جانە راديو قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن ينستيتۋتىنىڭ قالالىق راديو رەداكتورلارىنىڭ جەدەلدەتە وقىتۋ ءبولىمىن بىتىرگەن . 1992 جىلدان اۋداندىق « شۇبارتاۋ شۇعىلاسى» ، 1995 جىلدان « اياكوز جاڭالىقتارى» ، وبلىستىق « ديدار» ، ايماقتىق «سارىارقا» ، « ەرتىس ءوڭىرى» رەسپۋبليكالىق ادەبي – تاريحي تانىمدىق گازەتتەرىنىڭ اياكوز اۋدانىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى .
قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ ءا. بوكەيحانوۆ اتىنداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى ( 1998 ) .
ماراتتىڭ اكەسى جۇماباي ءۋالي قاجىۇلى 1918 جىلى بۇرىنعى داعاندى بولىسىنىڭ 10 اۋلىندا تۋعان . العاشقىدا فزو نى ، كەيىنىرەك 1938 جىلى الماتىنىڭ ەسەپ – نەسيە تەحنيكۋمىن بىتىرگەن . بايدىڭ ، قاجىنىڭ بالاسى دەپ قۋعىنعا تۇسكەن . 1940 جىلعا دەيىن ارال تەڭىزى ماڭىندا جۇمىس ىستەگەن . سودان كەيىن ەلگە ورالىپ ، قىزمەت ىستەپ ، 1942 – 1944 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان . رۋمىنيانى ازات ەتۋدە جارالانىپ ، ەلگە ورالعان . اۋداندا ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان . قىزىل جۇلدىز وردەنىنىڭ يەگەرى . 1980 جىلى قايتىس بولعان ، بارشاتاس اۋلىندا جەرلەنگەن .
شوتەباەۆ بولات ءومىشۇلى
(1958 – 1992)
اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، شوتەباي، ءومىش ،ودان -بولات.
شوتەباەۆ ب. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، مالكەلدى اۋىلىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ الماتى قالاسىنداعى ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىن تامامداعان. ەڭبەك جولىن «العاباس» سوۆحوزىندا جۇمىسشىلار كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ باستاعان.
شۇبارتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى بولىپ ەڭبەك ەتتى. وبلىستىق جانە اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ميليتسيا كاپيتانى دارەجەسى بەرىلگەن. قىزمەت بابىن ورىنداپ جۇرگەندە 1992 ج. دۇنيە سالدى. شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ «العاباس» كەنشارىندا جەرلەنگەن.
بولاتتىڭ اكەسى شوتەباەۆ ءومىش ( 1900 – 1969 ) شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ونىنشى اۋلىندا تۋعان . سوعىسقا دەيىن تەلمان كولحوزىندا جۇمىسشى ، فەرما مەڭگەرۋشىسى بولعان . 1941 – 1945 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ، سوعىس ارداگەرى . سوعىستان كەيىن تەلمان كولحوزىندا ، العاباس سوۆحوزىندا جۇمىسشى بولىپ ەڭبەك ەتكەن . وتان سوعىسىنىڭ مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان . قۇر وزەنىنىڭ بويىندا جەرلەنگەن .

ساسەنوۆ ساعىندىق قۇرماشۇلى
(1968 – 2002)
ساسەنوۆ س. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋىلىندا تۋعان. 1985 ج. «گورنىي» ورتا مەكتەبىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن. 1992 جىلى قازاقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن «اۋىل شارۋشىلىعىن ەلەكترلەندىرۋ» ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. ەڭبەك جولىن شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ «گورنىي» سوۆحوزىندا ينجەنەر-ەلەكتريك (1992 ج.) بولىپ باستاعان. 1993 – 1996 جىلدارى سول سوۆحوزدا باس ينجەنەر بولىپ قىزمەت ىستەگەن.
1998 جىلدان الماتى قالاسىندا ەڭبەك ەتتى. 2002 ج. 14 قاراشادا الماتىدا مەزگىلسىز قايتىس بولدى. «گورنىي» (قازىر بايقوشقار) كەنشارىندا جەرلەنگەن.

III ءبولىم

كەرەي شاقانتاي شەجىرەسى
(سحەما)
شەجىرەگە قوسىمشا مالىمەتتەر

قىتايداعى تەنتەكسارى اتامىزدىڭ ۇرپاقتارىنا جازدىرىپ
كەتكەن شەجىرەسى .

تورعاي شەجىرەسى .
تورعاي بابانىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن سەگىز ۇل بولعان :
-تەلەۋ ، بولەگەن ، ءابىل، قابىل ، ارعاناتى ، كەيىكەن ، ايتباي ، نىسان .
ەكىنشى ايەلىنەن : – سەكسەنباي ، توقسانباي .
ءۇشىنشى ايەلىنەن : – ىرىسقۇل ، قۇيىلىس .
تەلەۋدەن : – قايتارمىس ، تاڭعازىق ، شولاق ، ءداۋ ، قۇلبابا ، جويىت ،
شاڭ .
بولەگەننەن : – 15 ۇل ، جارقىنباي ، ىلەباي ، جولباي ، ارىستانباي ، ەركەباي ، تۇعىل ، جيدەباي ، كەڭەسباي ، كەڭەسبەك ، ءالي ، بوباي ، راحمەت ، بۇعىباي ، نايمانباي ، جارقىن .
ابىلدەن : – ءجۇنىس ، ابىلاي ، قاسەيىن ، قۇسايىن ، سارسەنباي ، مۇقامەتجان ، اسەيىن .
قابىلدان : – قاسەيىن ، قۇسايىن ، سارسەنباي ، جانعابىل ، بايقادان ، بۋراباي .
كەيىكەدەن : – بوجەي ، بوجەباي ، ءشيىش ، ءتۇيىنشى ، جارىقباس .
ايتبايدان ۇرپاق جوق .
نىساننان : – كوكەباي ( كوپباي ) ، كۇزەنباي ، كۇزباي ( كۇرەكباي ) .
تورعاي بابانىڭ ەكىنشى ايەلىنەن :
سەكسەنبايدان : – قاۋمەت ، تۇلانباي ، ويناقباي ، جايناقباي ، كوپجان ، باقاباي ، كەرسارى ، بۋراشا ، تۋلاقباي ( سول داۋىردە بۇلار سارىوزەك دەگەن جەردە تۇرادى ەكەن ) .
توقسانبايدان : – دەمەۋ ، مارعاناتى ، جاقاي ، ساياق .
تورعاي بابانىڭ ءۇشىنشى ايەلىنەن :
ىرىسقۇلدان دەرەك جوق .
قۇيىلىستان : – ابدراحمان ، ەرلىباي ، جىلعىس .

قايتارمىستىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن : – پارىز ، باندات ، سەرعازى ، سارسەن ، سارەسى . ەكىنشى ايەلىنەن : – ءبىتي ، ءبىتىم ، جاكەلدى . ءۇشىنشى ايەلىنەن : – مەيىرىم ، ايتمىرزا .
تاڭعازىقتان : – تاتتىمبەك .
شولاقتان : – ءتالتۇس ، تاڭاتىس ، سماعۇل ، ىبىراي .
داۋدەن : – سمايىل ، بابىرباي ، جامانسوپى .
قۇلبابادان شيبۇت جالعىز ۇل بولعان ، «كوكتۇمادا» تۇرادى .
جويىتتان ۇرپاق جوق . شاڭنان – بايارىس .

جارقىنبايدان : – مۇستاپا ، ومار .
ىلەبايدان ءبىر بالا بار ەدى . جولبايدان بالا جوق .
ارىستانبايدان – ءجۇمادىل . ەركەبايدان ۇرپاق جوق . تۇعىلدان ، جيدەبايدان – دەرەك جوق .
كەكەسبايدان : – دۇيسەنبەك . كەڭەسبايدان ۇرپاق جوق .
اليدەن : – قۇرمان ، سەيىت ، تۇماتاي .
بوبايدان دەرەك جوق .
راقىمەتتەن : – دۇيسەكباي ، اقمەتجان ، ورالبەك .
بۇعىبايدان – شىنباي . نايمانتايدان – ماتاي . جارقىننان – ابىلاي . ابىلدەن – قاسەيىن . قاسەيىننەن : – ءورازالى ، مومىنتاي ، مۇقاتاي ، ورازباي ، جيەنباي ، قالي ، اكبار ، مۇقاش .
قۇسايىن ، مۇقامەتجان ، اسەيىننەن ۇرپاق جوق بولاتىن . قابىلدىڭ سارسەنباي دەگەن ۇلىنان كەزىندە ءبىر ۇل بار بولاتىن ، اتىن بىلمەدىم.
ارعاناتىنىڭ بيجىگىت دەگەن ۇلىنان شەنگەمىت دەگەن ءبىر ۇل بار .

بوجەيدەن : – مۇقاتاي . مۇقاتايدان : – بايمۇقا ، ماعاۋيا .
بوجەبايدان : – شۋار ، سارى ، جەينەش . جارىقباستان دەرەك جوق .
كوكەبايدان ( كوپباي ) : – دونباي ، بەسبەك ، جاقىپبەك .
كۇزەنبايدان : – ومار ، وسپان .
كوزبايدان ( كۇرەكباي ) بەلگىسىز .

توقسانبايدىڭ ۇلى دەمەۋدەن : – جومارت ، باقاي دەگەن بالالارىنان ەكى ۇل بولعان ، اتتارىن بىلمەدىم ، ساياق دەگەن بالاسىنان ءبىر ۇل بولعان .
تورعاي بابانىڭ ءۇشىنشى ايەلىنىڭ بالالارىنان بىلەتىنىم : – جىلعىس ، ودان قوجاحمەت ، ودان اسەمباي .

بارىزدان : – ايدىنكول ، شالقار ، شوپتىكول تۋعان ، بۇلار مەنىمەن بىرگە قىتاي ەلىنە وتكەن ، ءدوربىلجىن دەگەن جەردە تۇرعان .
بانداتتان : – تانەكە ، بازار .
سەرعازىدان : – بەيسەنقۇل .
سارسەننەن : – بوزاي ، بوزاباي ، اكىمبەك ( قاراتاي ، الاتاي ) بولعان .
قاراتايدان : – ەرەن ، …
بىتىمنەن ءۇش ۇل بار ەدى ، ۇشەۋى دە وپات بولعان .
جانكەلدىدەن ءۇش ۇل بار ەدى ، اتتارىن بىلمەدىم .
مەيىرىمنەن : – جاتاقباي ، …
الاتايدان : – بوشان . بوشاننان : – ءومىرجان .
ايتمىرزادان : – قۇدايبەرگەن .
تاتتىنبەكتەن ەكى ۇل بار بولاتىن ، اتتارىن بىلمەدىم .
شولاقتىڭ ۇلى تالتۇستەن : – ىسقاق ، سۇلەيمەن ، سىدىق .
شولاقتىڭ ۇلى تاڭاتىستان ۇرپاق جوق بولاتىن .
شولاقتىڭ ۇلى سماعۇلدان : – جولداس ، سەرىك .
شولاقتىڭ ۇلى ىبىرايدان : – اعىمجان ، جۇماجان .
بولەگەننىڭ تۇڭعىش ۇلى جارقىنبايدان : – مۇستافا .
مۇستافادان : – تۇرسىن ، قابدولدا .
بولەگەننىڭ ەكىنشى ۇلى وماردان بالا جوق بولاتىن …

قىتايداعى تورعايلارعا ( تەنتەكسارى شەجىرەسىنە ) قوسىمشا :

بارىزدان : – شالقاركول ، ايدىنكول ، دادانكول ، شوپتىكول ، بالاورىك .
شالقاركولدەن : – توقاي ، قاجەت ، كوتىكول ، كەڭەسجان ، نۇرقىز .
ايدىنكولدەن : – ايتقان ، ابەن ، سولتانكول ، مايلىكول ، ماجيت ( شەشەن ).
دادانكولدەن بالا جوق بولاتىن .
شوپتىكولدەن : – ديحانكول ، سايرانكول ، ۇرانكول ( الي ) ، ايتبالا (قىز) .
توقايدان : – بىلىمبەك ، عىلىمبەك ، نۇرلانبەك ، جاسۇلان .
قاجەتتەن : – باركول ، تۇركول ، باقىتجان ، ەركىن ، ەرجان .
كوتىكولدەن : – جۇماش .
كەڭەسجاننان : – ارقات ، ايناگۇل .
ايتقاننان : – بۇركىتباي . ابەننەن : – ابدوللا ، كارىم ، راقىمجان ، ەربولات .
سولتانكولدەن : – مارحابا . مايلىكولدەن : – ماقسات ، ەرتوستىك ، ەرمۇرات .
ماجيتتەن ءبىر قىز بالا بولعان .
شوپتىكولدەن : – ديحانكول . ديحانكولدەن : – مادەني ، ءجامالي ، جەڭىسقان .
سايرانكولدەن : – سەرىكقالي ، دۇيسەنقالي ، بەرىكقالي .
ۇرانكولدەن ( الي ) : – بازارقالي ، بەيسەنقالي . ايتبالا ءۇرجاردا تۇرادى .
مادەنيدەن : – جەمىسقان ، ءالمارۋا .
ءجاماليدان : – ابىلاي ، ءايجۇز ، ايبالا .

بولەگەننىڭ ۇلى راقىمەتتەن : – دۇيسەكباي ، احمەتجان ، ورالبەك .
دۇيسەكبايدان : – تەنتەكسارى ( باتىر بولعان ) .
تەنتەكسارىدان : – نۇرعيزا ، نۇرسيپا ، بايمولدا ( قازاقستاندا قالعان ) .
بايمولدادان : – ەدىگە ، ەربولات ، ابىلاي ، اباي ( اياگوزدە تۇرادى ) .
تەنتەكسارىدان قىتايدا تۋىلعان بالالار : – بەكەنبەك ، ورازحان ، تولەۋحان ، ءادىلحان ، نۇرجاميلا ، گۇلجاميلا .
بەكەنبەك اسكەرگە بارىپ قازا بولعان ، ۇرپاق جوق .
ورازحاننان : – نۇرگۇلسىم ، ايگەرىم ، مازيلان ، ىرىسكەلدى .
تولەۋحان ، ءادىلحان دەگەن ۇلدارى ەرتە قايتىس بولىپتى .

قىتايداعى قىرعىز انادان تاراعاندار :

جاۋقاشاردان قوياناق ، ودان مەڭلىباي ، ودان ەسباي .
ەسبايدان : – ايماعامبەت ، بايماعامبەت ( بۇلار قازاقستاندا قالعان ) .
جابىقبايدان : – تۇرسىنباي ، اۋباكىر ، اسقار ، ءابدى .
تۇرسىنبايدان : – ءجۇنىس ، نۇرسۇلتان ، سولتانبەك ، اسانبەك .
جۇنىستەن : – ساۋلەتحان ، جۇماباي .
جۇمابايدان : – الەن ، ءانۋار ، اناتاي ، ىنتاي .
الەننەن : – نۇرجان ، نۇرلان ، باقتيار . ءانۋاردان – باعدات .
اناتايدان : – ايقىن ، ارشىن . ىنتايدان – باقمۇرات .
نۇرسۇلتاننان : – مۇراتبەك ، جازى . مۇراتبەكتەن – نۇرداۋلەت.
اسانبەكتەن : – ەرعالي ، ەرمۇحامەت . نۇرداۋلەتتەن – اسحات .
ءجازى مەن سۇلتانبەكتەن ۇرپاق جوق .
ەرعاليدان : – عالىم ، ءۋالي ، ءنۇرالى ، قالي ، مۇرات ، ءادىل .
عالىمنان – اڭسار . ۋاليدەن – قاينار . اسقاردان – قاريپولدا .
قاريپولدادان – ايقىن . ايقىننان – ايدىن .
قىتايداعى ىلەنىڭ قورعاس اۋدانىنداعى شاقانتاي ۇرپاقتارى .

ىلەنىڭ قورعاس اۋدانىندا شاقانتاي ۇرپاعىنان 30 تۇتىندەي بار . اجەلەرىمىز تۋرالى ەكى ءتۇرلى دەرەك بار :
1. شاقانتاي بابامىز قىرعىزداردى شاپقاندا « قاراقالپاق» دەگەن قىزدى الىپ كەلگەن ، ءبىز سول قاراقالپاق دەگەن ەڭ كىشكەنە ايەلىنەن تارايدى ەكەنبىز ….
2. تاعى ءبىر اڭگىمەدە بىزدەردى شاقاڭنىڭ قىرعىز ايەلىنەن تارايدى دەيدى .
شاقانتاي ۇرپاعى جابىقباي قازاقستاننان قىتايدىڭ شىڭگىل اۋدانىنا ، ودان ىلەنىڭ قورعاس اۋدانىنا كەلىپ قونىستانىپتى . جابىقبايدىڭ ايماعامبەت ، بايماعامبەت دەگەن بالالارى قازاقستاندا قالىپتى .
جابىقبايدان : تۇرسىنباي ، اۋباكىر ، اسقار ، ءابدى ;
تۇرسىنبايدان : ءجۇنىس ، نۇرسۇلتان ، سۇلتانبەك ، اسىنبەك ;
جۇنىستەن : ساۋلەتقان ، جۇماباي . ساۋلەتقان ءۇش ايماق توڭكەرىسى كەزىندە سوعىستا قايتىس بولعان .
جۇمابايدان : الەن ، ءانۋار ، اناتاي ، ىنتاي ;
الەننەن نۇرجان ، نۇرلان ، باعيتار ;
نۇرجاننان : يلياس ; ءانۋاردان : باعدات ;
اناتايدان : ايقىن ، ارشىن ; ىنتايدان : باقمۇرات ;
نۇرسۇلتاننان : مۇراتبەك ، ءجازى ; مۇراتبەكتەن : نۇرداۋلەت ;
نۇرداۋلەتتەن : اسحات ; سۇلتانبەكتەن بالا جوق . اسىنبەكتەن : ەرعالي ، ەرماعامبەت ; ەرعاليدان : عالىم ، ءۋالي ، ءنۇرالي ، عالي ، مۇرات ، ءادىل ; عالىمنان : اقسار ; ۋاليدەن : قاينار ;
اسقاردان : عاريپولدا ; عاريپولدادان : ايقىن ;
ايقىننان : ايدىن ;
ابدىدەن : سىدىق ، مۇقامەتجان ، ورازباي ، جۇماعالي ;
سىدىقتان : سارسەبەك ; سارسەبەكتەن رامازان ، رايقان ;
رامازاننان : ماعجان ; مۇقامەتجاننان : نۇرلان ، ەركىن ، نۇرداۋلەت ;
نۇرلاننان : نۇرباقىت ، ەرباقىت ; ەركىننەن : ەربول ، ەرلان ;
نۇرسۇلتاننىڭ نۇرداۋلەتىنەن : ەرشات ، ەرسىن ;
ورازبايدان : جارقىن ، تۇرسىن ، ەرمەك ; جارقىننان : ەسقان ، نازار ;
جۇماعاليدان نۇرعالي ، سەرىك . ( بۇلار قورعاس اۋدانىندا تۇرادى )

ناريماننان : – امانكەلدى ، امانجول .
امانكەلدىدەن : – ەسبول ، دوسبول . امانبولدان ءبىر ۇل بار .

قوجاقمەتتەن : – اكىرامحان ، تولەۋ ، تولەش ، بودەن ، بەكەش ، گۇليا ( قىز)
( ۇرىمجىدە تۇرادى )
بودەننەن : – ەسقات ( تالدىقورعاندا تۇرادى ) .

قۇلباراق ، تىنىبەك ، بەگىم ، وسپانقۇل ، نىعىمەت .
نىعىمەتتەن : – توقان ، ايقىن .
توقاننان : – قايسار ، شالقار . قايساردان : – سامعار .

IV ءبولىم

كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ەسىندە بولسىن….

قازاق حاندارى.

1470-1473 ج.ج. – كەرەي.
1473-1480 ج.ج. – جانىبەك.
1474-1511 ج.ج. – بۇرىندىق.
1511-1518 ج.ج. – قاسىم.
1518-1521 ج.ج. – ماماش.
1521-1531 ج.ج. – تاحير.
1531-1559 ج.ج. – بۇيداش.
1549-1580 ج.ج. – حاقنازار.
1580-1582 ج.ج. – شىعاي.
1582-1598 ج.ج. – تاۋەكەل.
1598-1613 ج.ج. – ەسىم(2-ءشى رەت) .
1613-1627 ج.ج. – تۇرسىن.
1628-1644 ج.ج. – جانىبەك.
1644-1652 ج.ج. – جاڭگىر.
1652-1718 ج.ج. – تاۋكە.

ورتا ءجۇزدىڭ حاندارى.

1716-1719 ج.ج. – قايىپ.
1719-1734 ج.ج. – سامەكە.
1734-1771 ج.ج. – ابىلمامەت.
1771-1781 ج.ج. – ءابىلاي(ابىلمانسۇر).
1781-1819 ج.ج. – ءۋالي.
1815-1819 ج.ج. – بوكەي.
1819-1822 ج.ج. – عۇبايدوللا.
1841-1847 ج.ج. – كەنەسارى.

كىشى ءجۇزدىڭ حاندارى.
1718-1748 ج.ج. – ابىلقايىر.
1748-1786 ج.ج. – نۇرالى.
1791-1794 ج.ج. – ەرالى.
1795-1797 ج.ج. – ەسىم.
1797-1805 ج.ج. – ايشۋاق.
1805 – 1824 ج.ج. – شەرعازى .
1801-1815 ج.ج. – بوكەي (ورتا ءجۇز).
1815-1845 ج.ج. – جاڭگىر.

تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندەگى جەرلەنگەن حاندار، سۇلتاندار مەن بي، بولىستار:

حاندار: ەسىم (1628), جاڭگىر (1652), تاۋكە (1715), تۇرسىن (1717), قايىپ (1718), سامەكە (1738), جولبارىس (1740), سەيىت، باراق (1750), (سىعاي) (1750), ابىلمامبەت (1771), ابىلاي (1781), ابىلفەيىز (1783), تاۋكە (1715), ەسىم (1797), بولات (1798), توعاي (1816), اليكە (1860); سۇلتاندار مەن بي بولىستار: قازىبەك بي (1765), شىنى بي (1877), وڭدان سۇلتان (1585), قاسىم سۇلتان، بايتەمىر سۇلتان، ەسىركەپ بي، كۇلەن بي، ۇسەن بي، شوڭ بي، شاتتىعۇل بي، قارامەندە بي، قاناي بي، دۇيسەن بي، بايزاق داتقا، ورازكەلدى داتقا، ەلقوندى داتقا، جاپپاس بولىس، بيتابار بولىس، مىرزاباي بولىس، مەشىتباي، ءنۇربي ابىز، اقتان ابىز، نارىنباي اۋليە، قوناقباي اۋليە، باتىرلار: بوگەنباي باتىر، شاقشاق جانىبەك، (18ع.), ءبورىباي، قويكەلدى، ماماي، جاۋعاش، جارىلقاپ، نياز، سىرعاق، تەكەي، مانجىعۇل، تىلەۋككە، اندىعوجا، نايمانتاي، ەسىركەپ، ەسەي، ءاجىباي، مىرزاعۇل، قۇلەكە، ەسەنقۇل، كومەك، بايكىسى، جانكىسى، جارىلقاپ، ايباسپاي، اقپان، الدابەرگەن، قۇداس، ايتباي، بەكەن، جانتاس،ەردەس،ماحامبەت، قويلىباي.

1000-2000 ج.ج. 1900-2000 ج.ج.
مىڭ جىلدىق ساڭىلاقتارى. عاسىر ساڭلاقتارى
(قر كوميسسياسى بەكىتكەن)

1. احمەت ياسساۋي 1.احمەت بايتۇرسىنوۆ
2. جانىبەك حان 2. اليحان بوكەيحانوۆ
3. مۇحامەت حايدار دۋلاتي 3. دىنمۇحامەد قوناەۆ
4. ابىلاي حان 4. دينا نۇرپەيسوۆا
5. تولە بي 5. مۇحتار اۋەزوۆ
6. قازىبەك بي 6. قانىش ساتباەۆ
7. ايتەكە بي 7. باۋىرجان مومىشۇلى
8. قۇرمانعازى 8. نۇرسۇلتان نازارباەۆ
9. شوقان ءۋاليحانوۆ 9. ولجاس سۇلەيمەنوۆ
10. اباي قۇنانباەۆ 10. توقتار اۋباكىروۆ

ءتورت تۇلىك مالدىڭ پىرلەرى.

جىلقىنىڭ ءپىرى – قامبار اتا
تۇيەنىڭ ءپىرى – ويسىل قارا
سيىردىڭ ءپىرى – زەڭگى بابا
قويدىڭ ءپىرى – شوپان اتا
ەشكىنىڭ ءپىرى – شەكشەك اتا

ناۋرىز تۋرالى.
ناۋرىز – جاڭا كۇن، جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى دەگەن ماعىنا بەرەدى.
يسلام كۇنتىزبەگى – ايدىڭ تۋىنا ارنالىپ جاسالعان – «حيدجرا» (قاشىپ، قونىس اۋدارۋ دەگەن ماعىنادا). اي كۇنتىزبەسى بويىنشا 12 ايدا 354 كۇن

سوندىقتان ءاربىر اي جىل سايىن 11 كۇنگە اۋىسىپ وتىرادى. سوندىقتان يسلام جىل ساناۋىن گريگوريان كۇنتىزبەسىمەن سالىستىرساق:
گريگوريان حيدجرا

2000 ج 1421 ج
2001 ج 1422 ج
2002 ج 1423 ج
……….. …………….
2009 ج 1430 ج . بولىپ كەتە بەرەدى.

مۇشەل تۋرالى.
قازاقتىڭ ۋاقىت ساناتىندا ەرەكشە ءبىر ورىن الاتىن ولشەمدىك قۇرال – مۇشەل. ادەتتە ادامنىڭ جاسىنا بايلانىستى قولدانىلادى. ءبىرىنشى مۇشەلدى ون ءۇش جىلدان قايىرادى. قالعاندارى ون ەكى جىلدان ءوز رەتىمەن كەلە بەرەدى. شىعىس حالقى انانىڭ قۇرساعىنداعى توعىز ايدى ءبىر جىلعا ساناعان. سوندىقتان العاشقى مۇشەل ون ءۇش جىلدان تۇرادى.
ون ەكى جىل – ون ەكى حايۋاندار اتىمەن تاڭبالانادى: تىشقان، سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز. قازاقتا مۇشەلدەن وتكەندە – تاۋبە دەپ، ساداقا تاراتقان. «مۇشەلىڭىز قۇتتى بولسىن» – دەپ قۇتتىقتاپ وتىرعان. «جەتى مۇشەل جاساعاننىڭ جانى پەيىشتە بولادى» – دەگەن دە ءسوز بار :

تىشقان 1900 1912 1924 1936 1948 1960 1972 1984 1996 2008 2020
سيىر 1901 1913 1925 1937 1949 1961 1973 1985 1997 2009 2021
بارىس 1902 1914 1926 1938 1950 1962 1974 1986 1998 2010 2022
قويان 1903 1915 1927 1939 1951 1963 1975 1987 1999 2011 2023
ۇلۋ 1904 1916 1928 1940 1952 1964 1976 1988 2000 2012 2024
جىلان 1905 1917 1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001 2013 2025
جىلقى 1906 1918 1930 1942 1954 1966 1978 1990 2002 2014 2026
قوي 1907 1919 1931 1943 1955 1967 1979 1991 2003 2015 2027
مەشىن 1908 1920 1932 1944 1956 1968 1980 1992 2004 2016 2028
تاۋىق 1909 1921 1933 1945 1957 1969 1981 1993 2005 2017 2029
يت 1910 1922 1934 1946 1958 1970 1982 1994 2006 2018 2030
دوڭىز 1911 1923 1934 1947 1959 1971 1983 1995 2007 2019 2031

اپتا ۇعىمى
«اپتا» – پارسىدان قازاقشاعا «جەتى» دەگەن ماعىنالى ءسوز بولىپ اۋدارىلادى. ءبىر اپتادا جەتى كۇن بولۋى اسپان الەمىندەگى كۇن، اي، جۇلدىزدارعا بايلانىستى.
ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن اپتالىق كۇندەر اتتارى نەگىزىنەن پارسى سوزدەر:
جەكسەنبى – ءبىرىنشى كۇن،
دۇيسەنبى – ەكىنشى كۇن،
سەيسەنبى – ءۇشىنشى كۇن،
سارسەنبى – ءتورتىنشى كۇن،
بەيسەنبى – بەسىنشى كۇن،
جۇما – اراب ءسوزى، «ءدجام» ياعني «جيىن»، «جيىلۋ» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
سەنبى – اپتا.
الەمنىڭ جەتى كەرەمەتى
1. ەگيپەت پيراميداسى
2. ۆاۆيلونداعى اسپالى سەميراميدا باقتارى
3. فيدي سومداعان وليمپ تاۋىنداعى زەۆس ءمۇسىنى
4. رودوس ارالىنداعى ەسكەرتكىش
5. الەكساندريا ( ەگيپەت ) ماياگى
6. ەفەستەگى ارتەمەديا حرامى
7. گاليكارناستاعى عيمارات
_________________________________________________________________
8.الەمدەگى باسقا عالاماتتاردىڭ بارلىعى سەگىزىنشى
كەرەمەتكە جاتادى .
بۇل جەتى عالاماتتىڭ ەرتەرەكتە انىقتالۋىنا بايلانىستى جانە قازىرگى زاماندا الەمدە تاماشا عالاماتتاردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى ءتىزىمدى قايتا قاراۋعا ارنالعان پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر.

اراق – دەرت.
ادام بالاسى جاقسىعا دا، جامانعا دا تەز ۇيرەنەدى. يسلام دىنىندە – اراق، شاراپ – حارام بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز اراق ىشپەگەن، ال ولاردىڭ ۇرپاقتارى مۇسىلمانبىز دەسەك نەگە ىشەمىز؟. ءبىزدى كورىپ بالالارىمىز، نەمەرەلەرىمىز دە ىشەدى عوي. قانشاما قازاق جاستارى وسى اراقتان قور بولىپ، سالاۋاتتى ادام قاتارىنا قوسىلا الماي وتىر. اراق-دەرت. ال دەرت دەگەنىڭ باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعادى. وسى اراق دەگەن پالەدەن قالاي قۇتىلامىز؟ ەڭ اۋەلى ەرەسەك ادامدار ءبىر – بىرىنە اراقتىڭ قياناتى تۋرالى اشىق ايتقانى ءجون. ءاربىر وتباسى داستارحانىمىزعا قوناق شاقىرعاندا اراق قويمايىق. توي – تومالاقتارعا دا اراقتى جۋىتپايىق. مەيلى، ەلدىڭ، دوس – دۇشپاننىڭ جامانداعان سوزىنە توزەيىك، شىدايىق. ۇرپاعىمىز زيالى، سالاۋاتتى، جانى دا، ءتانى دە تازا بولسىن دەسەك، مەشىتتەرگە بالالارىمىزدى، نەمەرەلەرىمىزدى ءجيى اپارىپ تۇرايىق. مەكتەپتەردە سالاۋاتتى ءومىر تۋرالى قوسىمشا ءپان ەنگىزۋگە ات سالىسايىق!

بەس انىق.
مەنىڭ ۇلتىم – قازاق. قازاقپىن. بىراق قازاق ەكەنىمدى قالاي دالەلدەيمىن؟ قازاق بولىپ تۋعام، اتا – بابام قازاق، باسقاداي قالاي دالەلدەۋىم كەرەك؟
الەمنىڭ ويشى – عۇلامالارى وسىعان بايلانىستى تومەندەگىدەي ويلار
تاستاپ كەتكەن: ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتقا، حالىققا ءتان ەكەندىگىن ايقىن سەزىنۋ ءۇشىن بەس ءتۇرلى شارتقا تولىق جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.

بىرىنشىدەن – سول ۇلتتىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن – سول ۇلتتىڭ ءدىنىن مەڭگەرگەنى ءجون

ۇشىنشىدەن – سول ۇلتتىڭ ءداستۇرىن تولىق بويىنا ءسىڭىرۋى ءتيىس.

تورتىنشىدەن – سول ۇلتتىڭ تاريحىن بەس ساۋساعىڭداي بىلگەنى ابزال.

بەسىنشىدەن – سول ۇلت مەكەندەگەن جەردىڭ وي – شۇڭقىرىن، جاعرافياسىن جاقسى ءبىلۋى پارىز.

وسى بەس شارتتان سۇرىنبەي وتە الاتىن قازاق بار ما؟ بار بولسا دا، كوپ بولا قويماس. سوندىقتان دۇنيەنى، ءومىردى تانۋدى ادام وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەك. بۇل – ەسكىدەن كەلە جاتقان قاعيدا. اركىم ءوزىن – ءوزى بىلمەسە، باسقا ۇلتتاردى دا تاني المايدى.

« قارا شاڭىراق» ۇعىمى
قارا شاڭىراق – ەلدىڭ دامۋىنىڭ تۇپكى تىرەگى . كونە تۇركى زامانىنان
بۇلىنبەي كەلە جاتقان اتا ءداستۇر . بۇل ۇعىمدى ، اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالا بەرەتىن رۋحاني ، مادەني جانە دۇنيەلىك ءمانى بار مۇرالاردىڭ جيناقتالىپ ، ساقتالىنىپ ، قولدان قولعا امان وتۋىمەن بايلانىستىرا قاراستىرۋعا ءتيىسپىز .قارا شاڭىراق نەگىزىنەن ءبىر اتانىڭ كىشى ۇلىندا قالىپ وتىرعان . ونداي ءداستۇردىڭ ءوز اتاسىندا ساقتالىنىپ ، جان جاقتاعى جەتى جۇرتپەن ۇدايى بايلانىسىپ ، ارالاسىپ ، ۇرپاققا قورعان بولىپ وتىرۋعا سول قارا شاڭىراق يەسى ، ودان تارايتىن ۇرپاقتار جاۋاپتى بولىپ ەسەپتەلىنگەن . قازاقتار اتالىق رۋلىق ىشكى باسقارۋدى ءبىر ورتالىقتاندىرىپ ، قارا شاڭىراق ارقىلى باسقارىپ ، اسا ءبىر جاۋاپتى كەزەڭدەردە قارا شاڭىراققا جىينالىپ ، بىرىگىپ ، ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداعان .

« جەتى اتا» سالت ءداستۇرى
قازاقتار ەجەلدەن بەرى ءبىر اۋلەتتەن تارايتىن ، قاي جاعىنان بولسىن قانى جاقىن جەتى اتاعا تولماعان قىز بەن جىگىتتىڭ نەكە قيىپ ۇيلەنۋىنە تىيىم سالعان . ەلدىڭ تاجريبەسى بويىنشا ، ويتپەگەن جاعدايدا تەجەگىش تىزگىنى جوعالىپ كەتەدى ەكەن دە ، ولاردان تۋعان ۇرپاق ءناپسىسىن ۇستاي المايتىن بوسبەلبەۋ ، بورىق ، ادەپسىز بولىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەن . كوبىنەسە ونداي بالالار وتكەن ءومىر مەن بولاشاققا ءمان بەرمەيتىن ، ءبىلىمسىز ، ماقساتسىز ، مۇگەدەك ، ءومىر جاسى قىسقا بولىپ كەلەدى . بۇل مەديتسينا جاعىنان دا دالەلدەنگەن .
اتا بابالارىمىز جەتى اتاعا تولماي قوسىلعاندارعا « قان بۇزىلدى» دەپ قاتاڭ ۇكىم شىعارىپ وتىرعان . مىسالى قالقامان مامىر تاعدىرى .

جەتى اتالىق بۋىن :
1. اكە
2. بالا
3. نەمەرە
4. شوبەرە
5. شوپشەك
6. شوبەلەك
7. نەمەنە

ودان ءارى : – تۋاجات ، جۇرەجات ، جەكجات ، جۇراعات ، تۋمايجات ، قابىرعا اعايىن ، جاما اعايىن ، قايمانا بولىپ كەتە بەرەدى . ۇرپاق جەتى اتاعا تولعان كەزدە ، قازاقتار اقسارباس قۇرباندىق شالىپ ، ونى جەكە اۋلەت ەتىپ ءبولىپ شىعارىپ وتىرعان . اسپان – جەتى قات (يونوسفەرا ) ، جەر – جەتى قات ( گەوسفەرا ) ، اينالامىزدى قورشاعان تابيعات – جەتى قات (بيوسفەرا ) . ەندەشە ادام قانىنىڭ ساتىلاپ دامۋىندا دا جەتى بۋىن قان اينالىمى بار دەپ ايتۋعا نەگىز بار .
ماقال-ماتەلدەردەن، شەشەن-سوزدەردەن تەرىپ الىنعاندار.

« جەتى اتاسىن بىلمەگەن ەر جەتىم ، جەتى عاسىر تاريحىن بىلمەگەن ەل جەتىم» . ( حالىق ماقالى )
* * * * *
« ءوز تاريحىن بىلمەيىنشە ، بۇعان بەلگىلى ءبىر كوزقاراس قالىپتاستىر –
مايىنشا ، مادەنيەتتىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس» . ( ل . گۋميلەۆ )
* * *
باسقادان كەم بولماس ءۇشىن ءبىز، ءبىلىمدى، باي، ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا – وقۋ، باي بولۋعا – كاسىپ، كۇشتى بولۋعا – بىرلىك كەرەك. (ا.بايتۇرسىنوۆ).
* * *
شاقشاق جانىبەكتىڭ ابىلاي حانعا بەرگەن باتاسى: «وتكەن ىسكە وكىنبە، حالقىڭا ەڭبەك ەت، ارقاشان ادىلەتتى بول».
* * *
ەڭ الىس جول العاشقى قادامنان باستالادى .
* * *
ەسكىسىز جاڭا بولمايدى.
* * *
بەرۋگە بەسەۋ كوپ، الۋشىعا التاۋ از.
* * *
تاكاپپارلىق قاي تىلدە دە قاسيەتسىز ءسوز.(قورقىت).
* * *
الدىڭنان ارتىڭ بيىك بولسىن.
* * *
تالاپتىنىڭ توقپاعى تاسقا شەگە قاعادى (ب.مومىش ۇلى).
* * *
قازاققا ماقتانسىن دەپ جەر بەرمەگەن، جەرىنىڭ كەڭدىگىندەي سابىر
بەرگەن.(م.ماقاتاەۆ).
* * *
قازاققا كەرەك نارسە قانشاما!. بىراق ەڭ كەرەگى – مال ەمەس، جان
بايلىعى، كوپتىك. ءوز جەرىندە باسىم كوپشىلىككە اينالماي،
قازاقتىڭ باعى اشىلمايدى. (م.ماعاۋين).
* * *
ءبىر قازاق ەڭ كەمى ەكى اقىل ايتىپ كەتەدى. ءوز قاراباسى سول ەكى
اقىلدىڭ بىرەۋىن ورىنداپ جۇرەتىن بولسا، الدەقاشان ادام بولىپ
كەتەر ەدى. (ع.مۇسىرەپوۆ).
* * *
بار پايداڭ ءوز باسىڭنان ارتىلماسا، مال قۇرلى ماعىنا جوق
تۇرمىسىڭدا (ا. بايتۇرسىنوۆ).
* * *
ويسىز وقۋ –بەكەر، وقۋسىز وي-قاتەر،
ۇيالماس بەتكە تالماس جاق بەرەدى.
* * *
قوراعا تاياق لاقتىرساڭ، كوتەرەم قوزىنىڭ باسىنا تيەدى.
* * *
جاقسىمەن دەپ ماقتانبا-حالىق ايتپاي،
باتىرمىن دەپ ماقتانبا-بارىپ قايتپاي.
* * *
جاقسىنىڭ كەگى –شاي ورامال كەپكەنشە، جاماننىڭ كەگى-باسى جەرگە
جەتكەنشە.
* * *
تاۋ الىستان بيىك.
* * *
ەگىننىڭ ەبىن، ساۋدانىڭ تەگىن ۇيرەنىپ-ويلاپ مال ىزدە (اباي).
* * *
كوپ ءسوز قولا، از ءسوز –التىن.
* * *
اشۋ تاسىسا – اقىلى توگىلەر.
* * *
جىگىتتى جىلى ءسوز شيراتپايدى، سىن شيراتادى.
* * *
قۇداي جاراتقان توبەنى كەتپەندەپ تاۋىسا المايسىڭ.
* * *
اعايىن مىقتى بولساڭ كۇندەيدى، جۋاس بولساڭ جۇندەيدى.
* * *
ساپتىاياقتان اس بەرىپ، سابىنان قاراۋىل قارايتىن.
* * *
قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، قيىسپايدى تۋىسقان.
* * *
جۇرتقا جۇمىس ۇيرەتۋدەن گورى، جۇمىس ىستەۋىنە بوگەت جاساماۋدى
ۇيرەنۋ كەرەك (ع.مۇسىرەپوۆ).
* * *
تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي.
* * *
بالام دەگەن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەيتىن بالا قايدان شىقسىن.
(ا. بايتۇرسىنوۆ)
* * *
داريانىڭ قاسىنان قۇدىق قازبا.
* * *
مىڭ ادام سالعان كوپىردى، ءبىر اق ادام بۇزادى.
* * *
قاراشا تويىنباي، حان بايىمايدى.

* * *
جاڭا اي تۋعاندا:
«اي كوردىم، امان كوردىم، باياعىداي زامان كوردىم،
ەسكى ايدا ەسىركەدىڭ، جاڭا ايدا جارىلقاي گور»
* * *
قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا وكىنەمىن.
* * *
اق بىلەكتىڭ قادىرىن ءال كەتكەندە بىلەرسىڭ،
قارا كوزدىڭ قادىرىن نۇر كەتكەندە بىلەرسىڭ.
* * *
ءبىر ءسوز ايتساڭ جاقسىعا، اتالى سوزگە توقتايدى،
شەشەننىڭ ءسوزى تىم اسىل، قاپ تۇبىندە جاتپايدى.
* * *
جاس وسپەي مە، جارلى بايىماي ما؟
* * *
قۇدانى قۇداي قوسادى،
قۇداسىمەن قۇداي ۇرعان ۇرسىسادى.
* * *
اۋليە بولسا تۇيەنىڭ ءوزى اۋليە، قۇمالاعى اۋليە مە؟
* * *
بايلىق دەگەنىمىز- قاناعاتتا.
* * *
ءوزى جارىماعاننىڭ سارقىتىن ىشپە.
* * *
ادام ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ءۇيىر بولادى.
* * *
ءازىربايجان حالقىندا كۇنا ىستەگەن ادام تاۋعا شىعىپ كەتىپ، ءوزىن-ءوزى سابايتىن ءداستۇر بار.
* * *
بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ – ۇل بولماقشى، قۇلشا تاربيەلەسەڭ – قۇل
بولماقشى. (ا.بايتۇرسىنوۆ).
* * *
نيەتى جاماندى قۇداي تابادى.
* * *
تىنىش جاتقان بۇركىتتى تۇرتكىلەپ ۇركىتپە.
* * *
ديىرمەننىڭ تۇبىندە تۋعان تىشقان شۋىلدان قورىقپايدى.
* * *
جومارت بەرگەنىن ايتپايدى، ايتقانىنان قايتپايدى.
* * *
جاۋىن بولماسا جەر، باسى بولماسا ەل جەتىم قالادى.
* * *
جىگىتتىڭ ابىرويى: ۇلى سوزگە توقتاي بىلگەن، جەتەسىز ءسوزدى توقتاتا بىلگەن.
* * *
ەر باسىنداعى بەس باقىت:
«اتىڭ جۇيرىك بولسا،
جالعاننىڭ پىراعى.
العانىڭ جاقسى بولسا،
ءۇي مەن قوناقتىڭ تۇراعى.
اكەڭ -اسقار تاۋ،
شەشەڭ -قاينار بۇلاق.
بالاڭ جاقسى بولسا،
ەكى كوزىڭنىڭ شىراعى.» (قاناي شەشەن).
* * *
شوقان ءۋاليحانوۆ: «ادام قانداي بولۋ كەرەك» دەگەنگە ساققۇلاق ءبيدىڭ ايتقانى:
ەگەر ادام اسىل بولسا اسار دى،
جامان بولسا قۇرت قۇمىرىسقا باسار دى.
ادامعا اقىل -ازدىرمايتىن تون،
ءبىلىم -تاۋسىلمايتىن كەن.
ادامنىڭ باسشىسى -اقىل،
جەتەكشىسى -تالاپ.
شولۋشىسى -وي،
جولداسى -كاسىپ.
قورعانىشى- مىنەز،
قورعاۋشىسى -سابىر
تاۋسىلمايتىن ارمان
ەڭ قىمباتتى ءومىر …
- مىنە ، ادام وسىنداي بولۋ كەرەك ، دەپتى .
* * *
تۇسىڭنان اتوي سالىپ ءوتتىم قازاق،
جەلىكپەي تۇرا الماسسىڭ بولساڭ ساڭلاق. (مىرجاقىپ)
* * *
ادامنىڭ كىسىلىگىن بىلەم دەسەڭ ،وعان داۋلەت پەن بايلىق بەر،
ادامنىڭ مىقتىلىعىن بىلەم دەسەڭ، وعان قايعى مەن قاسىرەت بەر.
* * *
قازاق حالقى جاقسىعا دا ،جامانعا دا تەز ۇيرەنەدى. (شوقان)
* * *
زامان ازسا ادام دا ازار،
كەيبىر «ەرلەر» جاۋمەن قوسىلىپ، ەلىن شابار.
* * *
اقىننىڭ قۇلاعى وزىنەن قىرىق جىل بۇرىن تۋادى.
* * *
قاشان، قايدا، كىمگە شىندىقتى ايتا ءبىلۋدى ۇيرەنە ءبىلۋ كەرەك. (چەرچيل).
* * *
ءبىز مۇمكىنشىلىگىمىزدى تولىق پايدالانا بىلسەك، وزىمىزگە ءوزىمىز تاڭ قالعان بولار ەدىك. (ەديسون).
* * *
ەگەر ادامدى ىلعي جامانداي بەرسەك ونى جاقسى كورۋگە ۋاقىت قالماس ەدى.
* * *
ەگەر ادال شەشىم قابىلدانباسا، داۋ ەشقاشان بىتپەيدى. (لينكولن).
* * *
اتەش قاتتى ايقايلاپ شاقىرعانمەن، جۇمىرتقانى تاۋىق اكەلەدى عوي. (تەتچەر).
* * *
بىرەۋدى تاماقتاندىرۋ ءۇشىن وعان بالىق ەمەس، قارماق بەرۋ كەرەك. (كونفۋتسي).
* * *
دايىندالماعان داستارحاندا – ءبىر، دايىندالعان داستارحاندا – مىڭ كەمشىلىك بولادى. (ن.نازارباەۆ).
* * *
اتتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، جەردەگى گۇلدىڭ ءيىسىن يىسكەۋ وتە قيىن. (قىتاي ماقالى).
* * *
وسەك، وتىرىك، ماقتانششاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشباق –
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس كونسەڭىز. (اباي)
* * *
بولماساڭ دا ۇقساپ باق ،
ءبىر عالىمدى كورسەڭىز .
ونداي بولۋ قايدا دەپ
ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز ( اباي )
* * *
كۇن جاۋعاندا – قوينىڭدا،
كۇن اشىقتا – موينىڭدا. (اباي)
* * *
ءومىردىڭ الدى – ءۇمىت ، ارتى – وكىنىش ( اباي )
* * *
اكەنىڭ بالاسى بولما ، ادامنىڭ بالاسى بول .
ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ . ( اباي )
* * *
ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭىز كەلسە ، كۇنىنە ، جۇماسىنا
نەمەسە ايىنا ءبىر رەت وزىڭنەن ەسەپ ال .
* * *
ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز كوڭلىمىز تولماعاندا باسقالاردى جازعىرۋعا ءازىر
تۇرامىز . ءوزىن كىنالى سەزىنگەن ادام شىدامسىز كەلەدى . ( انري)
* * *
ءبىز ادامداردى جامان بولعاندىعى ءۇشىن عانا سۇيمەيمىز ، ولاردى ءسۇي -
مەگەندىكتەن جامان دەپ ويلايمىز ( ل. تولستوي )
* * *
قولىنان كەلگەندەر – جۇمىس ىستەيدى ،قولىنان كەلمەگەندەر – بىرەۋدى
وقىتپاق بولادى . ( ب. شوۋ )
* * *
قولدان كەلسە جاقسىلىقتى اياما . جاقسىلىق ىستەگەن ادامىڭنان
ەشتەمە كۇتپە . جاقسىلىق باسقا جەردەن كەلەدى .
* * *
قازاننان قاقپاق كەتسە ، يتتەن ۇيات كەتەدى .
* * *
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى ،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى .
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ ،
جانە ءسۇي حاق جولى دەپ عادىلەتتى . ( اباي )
* * *
عالىمنىڭ – حاتى ورتاق ، ءانشىنىڭ – ءانى ورتاق ، سۇلۋدىڭ -ءسانى ورتاق .
* * *
قوي دەگەندە قويماعان اراشاعا زار بولادى .
* * *
ەڭ باستىسى – مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى لاۋازىمدى تۇلعالار بايىپ
كەتپەيتىندەي ەتىپ قۇرۋ . ( اريستوتەل )
* * *
ايەلدىڭ قالاعانىن قۇداي دا جاقتايدى .

* * *
التىن ەمەس ، بالالارىما ودان دا قىمباتتىراق دۇنيەنى
قالدىرىپ بارا جاتىرمىن . ( سوكرات )
* * *
پاراقور بولىپ قۇنىقسا ، ادىلدىك كەتەر حانىڭنان .
* * *
وزىڭە تىلەمەستى – وزگەگە جاساما . ( كونفۋتسي )
* * *
كاسىپ بولماي ءناسىپ بولماس . ( تولە بي )
* * *
ادامدار نەنى بارىنەن دە قاتتى ۇناتسا ، سونى باعالامايدى .
( وسكار ۋايد )
* * *
حالىقتىڭ كەمەلىنە كەلىپ وركەندەپ ءوسۋى ءۇشىن ، ەڭ الدىمەن
ازاتتىق پەن ءبىلىم كەرەك . ( شوقان ءۋاليحانوۆ )
* * *
لۇقپان حاكىمنەن : – ءسىز قىرىققا كەلسەڭىز دە ءالى جاس
كورىنەسىز ، سونىڭ سىرى نەدە ، دەپ سۇراپتى . سوندا حاكىم :
- مەن ءاربىر جاقسى اداممەن شۇيىركەلەسسەم ، سونى ءبىر
جىلعا سانايمىن ، دەگەن ەكەن .
* * *
وتكەن كۇننەن الىس جوق ، ەرتەڭگى كۇننەن جاقىن جوق .
* * *
ۋاقىتشا نارسەدەن ارتىق تۇراقتى ەشتەمە جوق
* * *
تەكتى تەك جاتپاس .
* * *
بۇگىنگى ءسوزىڭ ەرتەڭىڭە جاراماسا ، جاۋ دەس بەرمەيدى .(قۇنانباي)
* * *
ءۇي مەنىكى دەمە ، ءۇي ارتىندا كىسى بار .
* * *
ايەل اسقاقتاسا جىلاعانى ، ەركەك اسقاقتاسا – قۇلاعانى .
ايەل اشۋلانسا جەڭىلەدى ، ەركەلەسە جەڭەدى . (ع. مۇسىرەپوۆ )
* * *
ءتۇبى بىرگە تۇتپەس .
* * *
اعايىننىڭ ازارى بولسا دا ، بەزەرى بولمايدى .
* * *
ءادىل قازى اشتان ءولىپتىنى ەستىگەن قۇلاق ، كورگەن كوز جوق .
( ومار قايمولدين )
* * *
انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام – وتانعا قاۋىپ . ( ك . پاۋستوۆسكي )
* * *
جىل دەگەن – ات باسىن بۇرعانشا ، اي دەگەن – اۋناپ تۇرعانشا .
* * *
اقىلدىلىقتىڭ باسى – قۇدايدان قورقۋ .
* * *
جاساساڭ قايىر – قارىز دەپ ايتپا .
* * *
انا ءتىلىن شەكاراداي قورعاۋ كەرەك ( ۆيازەمسكي )
* * *
مەن ەگەردە ەرتەڭ انا ءتىلىمنىڭ ولەتىنىن بىلسەم ، ءوزىم
بۇگىن اق ولۋگە دايارمىن . ( ر. گامزاتوۆ )
* * *
حالىق ءوزىنىڭ تىلىمەن عانا ماڭگىلىك . ( ش. ايتماتوۆ )
* * *
ادام نەعۇرلىم اقىلدى بولسا ، سوعۇرلىم تۇسىنىكسىز .
(ۆوۆەنارگ )
* * *
ءبىر اكە وتىز ۇلدى اسىرايدى ، وتىز ۇل ءبىر اكەنى
اسىرامايدى .
* * *
ەل باسقارۋدىڭ ءمانىسى – بايلىقتى ۇنەممەن جۇمساۋ .
( كونفۋتسي )
* * *
تەكتى ءسوز تەمىردى دە كەسەدى ، كەكتى ءسوز ءومىردى دە كەسەدى.
* * *
سىيلىق قىمبات ەمەس ، سىيلاۋ قىمبات .
* * *
ءبارىن دە قۇداي جاسايدى . ( سوكرات )
* * *
ءبىر اتادان جەرگە قاراعان جەتى مومىن تۋعانشا ، جەتى
اتادان ەلگە قاراعان ءبىر كوسەم تۋسايشى .
* * *
وتكەن كۇندە بەلگى بار ، ىزدەۋشىسى بولسا ، كەلەر كۇنگە
بەلگى بار ، تىلەۋشىسى بولسا .
* * *
سۋ سۇزىلسە – قۇم ، ەل سۇزىلسە – قۇل .
* * *
شارانامەن تۋىپ ەڭ ، ءبوز ورانىپ كەتەسىڭ
ءبىر ساعىمدى قۋىپ ەڭ ، وعان قاشان جەتەسىڭ ؟
مال ءۇشىن جان قيىپ ەڭ ، قايدا الىپ كەتەسىڭ ؟
قانشا دۇنيە جيىپ ەڭ ، ءبارى قالدى – نە ەتەسىڭ ؟ (شاكارىم )
* * *
قازاق جوقشى ، جوعىن ىزدەگەن قۋعىنشى . ( ا .بايتۇرسىنوۆ )
* * *
قازاقتار كۇنشىلدىك ، ماقتانگويلىك ، جالاقورلىق ، جالقاۋلىق
سياقتى جامان قاسيەتتەردەن ارىلاتىن ۋاقىتى جەتتى .

* * *
ماقتانشاقتاردىڭ ءوزى ءۇش ءتۇرلى بولادى . بىرەۋى جاتقا
ماقتانارلىق ماقتاندى ىزدەيدى . ول نادان ، نادان دا بولسا
ادام . ەكىنشىسى ءوز ەلىنىڭ ىشىندە ماقتانارلىق ماقتاندى
ىزدەيدى . ونىڭ ناداندىعى تولىق ، ادامدىعى ابدەن تولىق
ەمەس . ءۇشىنشىسى ءوز ۇيىنە كەلىپ ايتپاسا ، يا اۋلىنا عانا
كەلىپ ايتپاسا ، وزگە كىسى قوستامايتىن ماقتاندى ىزدەيدى .
ول ناداننىڭ نادانى ، ءhام ءوزى ادام ەمەس . ( اباي، 21- ءسوز )
* * *
جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى .
* * *
ءبىر ءتول ارتىق تۋسا ، ءبىر جۋسان ارتىق شىعادى .
* * *
اركىم سۇيگەنىنىڭ قۇلى .
ايەل سۇلۋ كورىنەر ەكى قابات كەزىندە .
* * *
سوزىنە قاراپ كىسىنى ال ، كىسىگە قاراپ ءسوز الما .
پايدا ويلاما ، ار ويلا . ( اباي )
* * *
بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما .
كوپپەن كورگەن ۇلى توي .
* * *
دۇنيەقور – دۇنيەنىڭ قۇلى .
* * *
كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا .
* * *
جىگىت ادامعا جەتپىس ونەر دە از .
* * *
قارعىستىڭ ەڭ جامانى : ءوزىڭ بىلمە ، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما .
* * *
ەگەر جاقىن دوسىڭ ءبىر جاققا بارۋ كەرەك دەپ كەلسە :
- قايدا ، نە جۇمىسپەن ؟ – دەپ سۇراما ،
- قاشان بارۋ كەرەك ، دەپ سۇراۋ كەرەك . (گرۋزين ماقالى )
* * *
اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى .
* * *
كەلىن جامان ەمەس ، كەلگەن جەرى جامان .
* * *
تۋىسى جاقىن – جاقىن ەمەس ، قونىسى جاقىن – جاقىن .
* * *
جاماندىعى سەزىلسە ، جاقىن كىسى جات بولار .
اعايىندى جامانداپ ، كانە تۋعان تاپقانىڭ ؟
* * *
تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر .
* * *
جاقسى اكە – جامان بالاعا قىرىق جىل ريزىق .
* * *
ءوزى جاقسى كىسىگە ، ءبىر كىسىلىك ورىن بار .
* * *
ساراڭنىڭ داۋلەت ءوز سورى .
* * *
جىبەكتى تۇتە بىلمەگەن ءجۇن ەتەدى .
* * *
ءبىر كۇن تۇزىن تاتقانعا قىرىق كۇن سالەم بەر .
* * *
جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى ، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى. (بۇقار )
* * *
وزگەلەردەن وزىڭە قانداي سىي كۇتسەڭ ، باسقالاردى سولاي
سىيلا ، وزىڭە قانداي قاوىم قاتىناس تىلەسەڭ ، باسقالارمەن
سونداي قارىم قاتىناستا بول . ( كونفۋتسي )
* * *
جاتا بەرسەڭ تىرايىپ ، ءبىر ءۇزىم ناندى كىم بەرەر ؟
* * *
ەڭبەك شيپا ، ءدارۋ ، كوپ جاساۋدىڭ ، نەگىزى ءومىرىمىزدىڭ
ماعىناسى ( بۇقار)
* * *
ادام تويار تويماس تاماق ءىشىپ ، ازدى قاناعات تۇتۋى كەرەك
* * *
ءوزىڭنىڭ پايداڭدى ويلاما ، ەلدىڭ پايداسىن ويلا ، ءوزىڭنىڭ
پايداڭ سۋ ىشىندە ( بالاسۇعىن )
* * *
سۇڭقار جەمىن شاشىپ جەيدى ، جاپالاق استىنا باسىپ جەيدى
* * *
پلاتون مەنىڭ دوسىم ، بىراق اقيقات ودان دا قىمبات
( اريستوتەل )
* * *
بۇگىن سەن تۇزەلسەڭ – ەرتەڭ ەل تۇزەلەدى .
* * * *
قيىندىقتى جەڭبەسەڭ ، قيىندىق سەنى جەڭەدى
* * *
ايەل – اللادان كەيىنگى جاراتۋشى
* * *
جاقسىمەن وتكىزگەن ءبىر ساعات ، جاماننىڭ ءوتىپ
كەتكەن عۇمىرىنداي
* * *
قىزدىڭ امالى قىرىق ەسەككە جۇك بولار
* * *
الدىمەن ادامداردى ازامات ەتىپ شىعارساق ، سوندا
مەملەكەت وزىنەن – ءوزى وركەنيەتتى بولىپ قۇرالادى
( پ. ستولىپين )
* * *
مۇقتاجدىق – مىڭ ونەردىڭ اتاسى
* * *
ادام باقىتتى بولۋعا مىندەتتى ، باقىتسىز بولسا ،
وعان ءوزى كىنالى
* * *
ۋ. چەرچيللدىڭ تۋعان كۇنىندە ، ەلدىڭ ءبارى وعان
دەنساۋلىق ، دەنساۋلىق تاعى دا دەنساۋلىق
تىلەگەندە ، ول : – « ماعان جولىڭىز بولسىن
دەپ تىلەڭىزدەر ، «تيتانيكتەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ دەندەرى
ساۋ بولعان» دەپتى
* * *
ادامنىڭ قاسيەتى وزىندە ەمەس ، سوزىندە .
* * *
باسى ىلاي سۋ تۇنىماس …
* * *
ىرىس باققان ، داۋ باقپاس ( اباي )
* * *
سىپايىلىقتى ساقتا ، سىپايىلىق سەنى قورعايدى
* * *
ادام بالاسىنا ، ادام بالاسىنىڭ ءبارى دوس ( اباي )
* * *
ءبىرىڭدى ، قازاق ، ءبىرىڭ دوس – كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس …
( اباي )

مازمۇنى :

1. العىسوز……………………………………………………………………………..

2. شاقانتايدىڭ اتا تەكتەرى تۋرالى ەستىپ
بىلگەندەرىمىز …………………………………………………………………….
3. شاقانتاي باتىردىڭ توكپە جىرلارى……………………
4. شاقانتايدىڭ عاقليا سوزدەرى …………………………………..
5. « شاقانتاي باتىر» تاريحي داستانى ……………………..
6. « شاقانتاي باتىر» پوەماسى…………………………………….
7. شۇبارتاۋدان شىققان بەلگىلى ازاماتتار تۋرالى
ازدى – كوپتى دەرەكتەر……………………………………………………
8. شەجىرە ( سحەما ) ………………………………………………………………
9. كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ەسىندە بولسىن………………………………………
10. ماقال ماتەلدەردەن ، شەشەن سوزدەردەن تەرىپ
الىنعاندار……………………………………………………………………….
11.مازمۇنى……………………………………………………………………………
كىتاپتىڭ سوڭعى مۇقاباسى.

ءتولتاي تايتولەۋ ىسقاق ۇلى
(1942 ج. تۋعان)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، مۇسابەك، ءتولتاي، ىسقاق ودان تايتولەۋ.
تولتاەۆ ت. بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، سارقانت اۋدانى، انتونوۆكا (قازىرگى اتى قويلىق) سەلوسىندا 1942 جىلى تۋعان. اكەسى ىسقاق بايدىڭ بالاسى دەپ قۋدالاعان سوڭ ، 1931 جىلدارى سارقانت اۋدانىنا كەلىپ قونىستانعان ، 1942 ج. ۇلى وتان سوعىسىنا شاقىرىلىپ ، ەكى ايدان كەيىن قايتىس بولعان. تولتاەۆ ت. 1950 جىلى ورتا مەكتەپكە ءتۇسىپ، 1960 جىلى ون جىلدىقتى سارقانت قالاسىندا بىتىرگەن . 1967 جىلى كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-نىڭ مەحانيكا جانە ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن 1967 جىلى قازاق كسر جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ ەسەپتەۋ ورتالىعىندا باستادى.
1972-1992 جىلدارى بىرنەشە مينسترلىكتەردىڭ ەسەپتەۋ ورتالىقتارىندا كومپيۋتەرگە باعدارلاما قۇرۋدى ۇيىمداستىرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتتى.
1992 جىلدان وسى ۋاقىتقا دەيىن «رەسپۋبليكالىق ينفورماتسيا ەسەپتەۋ ورتالىعى» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ توراعاسى . الماتى قالاسىنىڭ اۋداندىق، قالالىق اكىمشىلىكتەرىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ، «قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا 10 جىل» (2005), «10-جىل استانا» (2008) مەرەكەلىك مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان.
جۇبايى الشىنباەۆا ەسەنتاي ، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىق قىزمەت ەتەدى ، فيزيكا – ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ، پروفەسسور .
ءبىر ۇلى ، ەكى قىزدارى ، ءتورت نەمەرەلەرى بار .
كومپيۋتەردە تەرگەن: ارمانبەك قاۋمەنۇلى ، تايتولەۋ ىسقاقۇلى .

شەجىرەنىڭ سحەمالارى

سحەمى

kerey.kz