بۇگiندە “ەل بولام دەسەڭ – تەلەارناڭدى تۇزە” دەگەن ءسوز ماتەلگە اينالىپ، وزەكتiلiگiن تانىتىپ تۇر. جۇرت سان الۋان اقپاراتتى ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنان الاتىن، ينتەرنەتتەن iزدەيتiن، تەلەارنالارعا كوبiرەك تەلمiرەتiن زامان تۋدى. سول تەلەارنالارىمىزدان كوپشiلiكتiڭ ءسۇيiپ كورەتiن كورسەتiلiمدەرiنiڭ بiرi – سپورت حابارلارى. بiرiمiز – فۋتبولدى، ەكiنشiمiز – بوكس­تى، ۇشiنشiلەرiمiز – كۇرەستi, ەندi بiرەۋلەرiمiز – مانەرلەپ سىرعاناۋ مەن حوككەيدi نەمەسە اۋىر اتلەتيكانى كورۋدi قالايمىز. تەك قازاق تiلiندە حابار تاراتاتىن “قازاقستان” مەن “Kazsport”تەلەارنالارىنىڭ اشىلۋى، سپورتسۇيەر قاۋىمعا وتاندىق تەلەارنالارىمىزدان الەمدiك ءدۇبiرلi دودالاردىڭ، وليمپيادالار مەن الەم جانە ەۋروپا، ازيا چەمپيوناتتارىنىڭ، ءتۇرلi حالىقارالىق جارىستاردىڭ، ەلشiلiك تۋرنيرلەردiڭ تiكەلەي ەفيردەن كورسەتiلiپ، ەلiمiزدiڭ مەملەكەتتiك تiلiندە اقپارات بەرiلiپ جاتۋى – تاۋەلسiزدiك تۇسىنداعى ازدى-كەم جەتiستiگiمiز. كورشiمiز وزبەكستان مەن ءازiربايجان سياقتى تەلەارنالارىمىزدى جاپپاي ۇلت تiلiندە سويلەتە الماساق تا، بارىمىزدى باعالاپ، قازاق تiلiندە اقپارات تاراتاتىن ازداعان تەلەحابارلار ساپاسى مەن ولاردىڭ تiل مادەنيەتiن كوتەرۋ اسا ماڭىزدى مiندەت بولىپ وتىر. تەلەارنا تiلi مەن حابارلار ماز­مۇنى جونiندە سوڭعى كەزدە سىن كوپ ايتىلىپ ءجۇر. سولاردىڭ باسىم كوپشiلiگi مiن تۇزەلسiن دەگەن iزگi نيەتپەن ايتىلعان ورىندى پiكiرلەر. ولارعا دەن قويعان ءلازiم. بiز دە باق تiلiنە ءجۇردiم-باردىم قاراي المايتىن تiل ماماندارىنىڭ بiرi رەتiندە وسى ماسەلەگە وقتىن-وقتىن سوعىپ ءجۇرمiز. بۇل جولى سپورت كوممەنتاتورلارىنىڭ تiلi جونiندەگi كەيبiر پiكiرلەرiمiزدi ورتاعا سالساق دەيمiز.

حح عاسىردىڭ 50-60-جىلدارىنان بەرi يگەرiلە باستاعان كوممەنتاتورلىق كاسiپتiڭ دامۋىنا ومiرزاق جولىمبەتوۆ،  سۇلتان­عالي قاراتاەۆ، دياس وماروۆ، رابات جانiبەكوۆ، جاقسىلىق تەمiربەكوۆ، قىناباي ارالباەۆ، مەيرام ءجانادiلوۆ، قايرات جانتيكين سياقتى الدىڭعى بۋىن قال-قادەرiنشە ەڭبەك سiڭiردi. ورتا، جاس بۋىن اراسىندا دا بۇل سالاعا ماماندانىپ جۇرگەندەر بار. مەكتەپ قالىپتاسپاعان دەگەن پiكiر باسىم بولعانمەن، قازiرگi بۋىننىڭ الدىندا بۇل كاسiپتi ۋاقىت تالابىنا ساي يگەرۋ مiندەتi تۇرعانى انىق. ءما­سەلەنiڭ تاريحىنا كوپ توقتالماي، بۇگiنگi كوممەنتاتورلار تiلi جايى­نا كوشەر بولساق، بiزدە سپورت كوممەنتاتورلارىن دايىنداۋعا، ولاردىڭ تiلiنە جەتە ءمان بە­رiلمەيتiنiن كۇن سايىن كورiپ جاتامىز. وعان مىڭ بiر مىسال كەلتiرۋگە بولادى. بiراق ونىڭ ءبارiن قاعاز بەتi كوتەرمەي­تiندiكتەن، جەكەلەگەن مىسالدارمەن عانا شەكتەلمەكپiز. كوممەنتاتور ەرجان كوشكiنباەۆ: “ويىنشىلار الماستى. نەگە ەكەنiن بiلە الماۋدامىز” (29.06.2014.مەكسيكا – گوللانديا); “جاراقات العان ويىنشىنىڭ كiم ەكەنiن بiلە الماۋ­دامىز” (30.06.2014. فرانتسيا – نيگەريا); بiز ۋاقىتتى مۇلدە قاراماۋدامىز (گەرمانيا – ارگەنتينا); …كورە الماۋدامىز (5.07.2015) – دەدi. “بiلە الماۋدامىز”، “قاراماۋدامىز” دەپ قاي قازاق سويلەيتiن ەدi? بۇيرەكتەن سيراق شىعارماي-اق، “…بiلە المادىق”، “…بiلە الماي وتىرمىز”، “…قارامادىق” نەمەسە “…قاراعان جوقپىز”، “…كورە الماي قالدىق”، “اڭعارا الماي وتىرمىز” دەسە بولار ەدi عوي. قازاق تiلiندەگi اينالدىرعان ءتورت-اق ءتۇرلi جالعاۋدى دۇرىس قولدانۋ ءۇشiن قانشا بiلiم قاجەت؟

ويىنشىلار الماسۋى ورىن الۋدا(30.06.2014. فرانتسيا – نيگەريا); نەمiس قۇراماسى گول سوعا الماۋدا. ازiرگە ميۋللەرگە مۇمكiندiك بولا قويماۋدا. جىلدام شابۋىل كورسەتپەۋدە. (گەرمانيا – ارگەنتينا); ارگەنتينا قۇراماسى جەڭۋدە. تالاپ ەتۋدە (5.07.2014). نەعىلعان قاپتاعان “ۋدا” مەن “ۋدە”. ەستiر قۇلاققا ەرسi. تياناقسىز تۇجىرىم، بايانسىز بايانداۋىش، بۇلدىر وي. قاي اتامىز كوز الدىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستى نەمەسە وقيعانى وسىلاي بايانداۋشى ەدi? وسى سويلەمدەردi “ويىنشىلار الماس­تى”، “نەمiس كومانداسى گول سوعا العان جوق”، “ازiرگە ميۋللەرگە مۇمكiندiك تيمەي تۇر”، “جىلدام شابۋىل كورسەتە الماي ءجۇر”، “ارگەنتينا قۇراماسى جەڭiپ جاتىر”، “تالاپ ەتiپ جاتىر” دەپ ايتۋعا بولماس پا ەدi? وقيعا ءدال سول ساتتە بولىپ جاتقاندىقتان، مۇندايدا كوممەنتاتورلاردىڭ ەتiستiكتiڭ ناق وسى شاق جانە جەدەل وتكەن شاق تۇلعاسىن كوبiرەك پايدالانعانى ورىندى. ارا-اراسىندا وتكەنگە شولۋ جاساپ، بولاشاققا بولجام ايتام دەسە، وتكەن شاق پەن كەلەر شاقتىڭ وزگە تۇرلەرiن دە قاجەتiنە جاراتسىن.

بiز ءسوز ەتiپ وتىرعان كوممەنتاتور تاعى دا مىناداي ءسوز تiركەستەرi مەن سويلەمدەردi ايت­تى: “پەرەس ءالi دە دوپپەن. ايتسە دە نەمiستەر دوپپەن. كەزەكتi رەت… ورىس تiلiندەگi “…س مياچوم”، “وچەرەدنوي راز” دەپ باستالاتىن سويلەمنiڭ قۇرىلىسىن تiكەلەي كوشiرiپ، ءساتسiز ءسوز تiركەستەرiن پايدالانباي-اق، ويىن قازاقشا جاتىق ايتۋىنا ابدەن بولاتىن ەدi. “گەرمانيا دوپقا يەلiك ەتۋ باسىمدىعىنا يە” دەگەن سويلەم (پرەيمۋششەستۆو ۆو ۆلادەني مياچوم سەيچاس ۋ سبورنوي گەرماني), سول اياعى مىقتى سوققىعا يە (يمەەت موششنىي ۋدار س لەۆوي نوگوي). “ەشقانداي ماڭىزعا يە ەمەس (نە يمەەت نيكاكوگو سمىسلا) دەگەن سويلەمدەر دە قازاقشا ەمەس. ورىس تiلiنەن وتە ءساتسiز اۋدارىلعان شالا-جانسار سويلەمدەر. كوممەنتاتور ء“مان”، “ماڭىز” ءسوز­دەرiنiڭ دە ماعىناسىن اجىراتپاي قولدانعانى كورiنiپ تۇر. “باسىمدىققا يە” (پرەيمۋششەستۆو ۆو ۆلادەني), “يە ەمەس” (نە يمەەت) سياقتى سۇرەڭسiز، كوشiرiندi تiركەستەردi تiزبەلەمەي-اق، “…باسىم ءتۇسiپ تۇر”، “…باسىمدىق تانىتتى” دەپ، ال كەيiنگi سويلەمدi “ەش ءمانi جوق” دەسە، قالىڭ قازاققا تۇسiنiكتi بولارىنا كۇمان جوق.

2014 جىلعى 30 ماۋسىمنان 1 شiلدەگە قاراعان تۇندە الەم چەمپيوناتىنان گەرمانيا مەن الجير كوماندالارىنىڭ ويىنىنا كوممەنتاري بەرۋشi اسحات ساعىن­اەۆ “ويىنشىلار الماسۋى ورىن الۋدا”، “….جاسىل الاڭنان تۇرا الماۋدا” دەگەن ورىس سويلەمiنiڭ قالىبىنا سالىنعان سويلەمدەردi “ۋدالاتىپ” بiرiنەن سوڭ بiرiن ايتىپ جاتتى. “ماقتاۋلى نەمiس كومانداسى الجيرلiكتەرگە قارسى ەش قايرات وتكiزە الار ەمەس” – دەدi. وسى ماتچتا ول “قايرات وتكiزە الار ەمەس” دەگەن تiركەستi ەكi رەت قولداندى. كوممەنتاتوردىڭ “قايرات وتكiزۋ” دەگەن جاساندى تiركەستi قايدان تاپقانىن، كiمنەن ۇيرەنگەنiن بiلمەدiك. تiل بiلەتiن قازاق “قايرات كورسەتتi”، “قايرات كورسەتە المادى” دەپ سويلەگەن بولار ەدi. سونداي-اق ونىڭ ەكi-رەت قولدانعان “…بiزگە تۇسiنiكسiز قالدى” دەگەن قولدانىسى دا قازاقشا دۇرىس سويلەيتiن ادامنىڭ ءسوزi ەمەس. مۇنى ەستiگەندەردiڭ قاي-قايسىسى دا “ويپىر-اي، مىنا جiگiت “…بiز تۇسiنبەدiك”، “…تۇسiنiكسiز” دەپ نەگە ايتپايدى” دەپ ويلارى انىق. “نەمiستiڭ ماشيناسى شاب­ۋىلدى بiر باستاسا، توقتامايتىنىن الجيرلiكتەر بiلمەيدi ەمەس” دەۋ ورنىنا “الجيرلiكتەر جاقسى بiلەدi”، “الجيرلiكتەرگە ءمالiم” دەسە نەسi كەتەدi ەكەن دەپ، قاراپ وتىرىپ قىنجىلاسىڭ.

5 شiلدە كۇنگi گەرمانيا مەن فرانتسيا قۇرامالارى ويناعان ماتچتا ەرمۇحامەد ماۋلەن “…ارتى ارتىنان سوققى جاساپ” دەدi. كوممەنتاتوردىڭ وسى جاعدايعا سۇرانىپ تۇرعان “بiرiنەن سوڭ بiرiن”، “قايتا-قايتا” دەۋدiڭ ورنىنا، “ارتى-ارتىنان” دەگەن ەستiر قۇلاققا ەرسiلەۋ قولدانىستى تاۋىپ العانىنا تاڭعالاسىز. 2014 جىلعى 13 شiلدە كۇنگi جارتىلاي فينالداعى گوللانديا مەن ارگەنتينا قۇرامالارى ويىنىندا ەرمۇحامەد ماۋلەن “بiر-بiرiن تارتىپ جاتقان قاسقىرلار ايتەۋiر. مەن ايتەۋiر… بەلسەندi بولىپ ءجۇر ايتەۋiر” دەپ تاعى دا بiرنەشە رەت ايتەۋiرلەتتi. سول سيقتى ەرمۇحامەد ماۋلەن “جانە” شىلاۋىن دا جيi ءارi ورىنسىز قولدانادى. ونىڭ “كولەڭكەدەي زىپ بەرiپ اياق استىنان پايدا بولا كەتەدi” دەگەن سويلەمi دە قيسىنسىز قۇرىلعان. كۇن ساۋلەسi نەمەسە جارىق بار جەردە ادامنىڭ كولەڭكەسi ودان قالماي ەرiپ جۇرەدi. ول زىپ بەرiپ كۇتپەگەن جەردەن شىعا كەلمەيدi. ونىڭ “گوللانديا كومانداسى بۇگiن مىنانداي ويىنشىلارمەن الاڭدا. مۇنداي تاجiريبەلi بiراز فيزيكاسى بار ويىنشى” دەگەن سويلەمدەرi دە كەلiسiپ تۇرعان جوق. العاشقىسى ورىسشا ءسوي­لەمنiڭ ءساتسiز اۋدارماسى. ەكiنشi سويلەمدi وقىعاندا، ادام باسىنا “بiراز فيزيكاسى بار” ويىنشىنىڭ “حيمياسى جوق پا ەكەن” دەگەن كەكەسiندi وي ەرiكسiز كە­لەدi. مۇندا دا ورىسشاداعى “فيزيچەسكي” دەگەنگە جارماسپاي-اق، ويىنشىنىڭ دەنە ەرەك­شەلiگiنە قاراي قازاقتىڭ “شىمىر”، “قايراتتى”، “تىعىرشىق دەنەلi”، “مىعىم”، “بۇلشىق ەتتi” دەگەن سياقتى كوپتەگەن سوزدەرi مەن ءسوز تiركەستەرiن پايدالانۋعا بولادى عوي.

كوممەنتاتوردىڭ كەيبiر سوزدەرi مەن ويلارىن تىڭداپ وتىرىپ قاراداي كۇيiنەسiڭ. “ارگەنتينالىقتار بiر ەشكiمگە ايتپاي جىلدام شابۋىل جاساپ جiبەردi. …“زامانىڭ شابۋىلشى بولسا، قورعاۋشى بولىپ شال” دەگەن ماقال شىعارۋعا بولادى. …اۋىلداعىداي “پەنالتيدە قاقپاعا مەن تۇرايىنشى” دەگەن اڭگiمە جوق بۇل جەردە” دەگەن سويلەمدەردi ول نە ءۇشiن ايتىپ وتىر ەكەن دەگەن ويعا قالاسىڭ. فۋتبولدا ەشبiر كوماندا “بiز قازiر قارسىلاسىمىزدىڭ قاقپاسىنا شابۋىل جاسايمىز” دەپ جار سالمايتىنى بەسەنەدەن بەلگiلi. ماعىناسىن مايىستىرعان ماقالى دا قيسىنعا كەلiپ تۇرعان جوق. پەنالتيدە قاقپاعا قۇرامانىڭ قاقپاشىسى تۇراتىنىن اركiم-اق بiلەدi. ەندەشە، ءوز-وزiنەن تۇسiنiكتi, ءتۇسiندiرۋدi قاجەت ەتپەيتiن وسىنداي نارسەلەردi ءسوز قىلۋدىڭ نە كەرەگi بار. مۇنىڭ اتىن بوسسوزدiلiك دەگەننەن باسقا ءسوز تابا الماي وتىرمىز. تەلەجۋرناليستiڭ “پوبەدنىي گول” تiركەسiن تiكەلەي اۋدارىپ، “جەڭiستi گول” دەپ قولدان­ۋىن دا قۇپتاي المايمىز. قازاقشا جەڭiسكە جەتكiزگەن گولدى “جەڭiس گولى” دەگەن دۇرىس. ەرمۇحامەد­تiڭ “مۇمكiندiكتi ءمۇلت جiبەرمەي”، “توعىزدىققا توپ ەتكiزدi” سياقتى ۇتىمدى قولدانىستارىمەن قاتار، ۇيقاس قۋالاپ، باستىرمالاتىپ، توگiپ-توگiپ ايتام دەپ ءمۇلت كەتiپ جاتاتىن تۇستارى دا از ەمەس. ماسەلەن، “…دۋ قولشاپالاق جاساۋدا”، “نەمiس نەمiستiلiگiن جاسادى” جانە ت.ب. تiل بايلىعى ءتاپ-ءتاۋiر بۇل كوممەنتاتور قىزىل سوزگە كوپ اۋەستەنiپ، ۇيقاسقۇمارلىققا ۇرىنباي جاعداياتتى ءدال، ناقتى بەينەلەپ ايتۋعا كوبiرەك دەن قويسا، جاقسى مامان بولۋعا الەۋەتi جەتەدi دەپ ويلايمىز. ول وسى چەمپيوناتقا قاتىستى بiر سۇحباتىندا: ء“…وزiم­نiڭ ماتچ جۇرگiزگەنiمە كوڭiلiم تولمادى. ەل تەلەۆيزياسىندا تاجiريبيە جەتiسپەيدi” دەگەن پiكiر ايتىپتى. ونىڭ “بولدىم، تولدىم” دەمەي، وسىلاي وزiنە قاتاڭ تالاپ قويىپ، سىن كوزiمەن قارايتىنى ۇزدiكسiز iزدەنiپ، كاسiبي شەبەرلiگiن جەتiلدiرۋگە ۇمتىلاتىن جاس بولار دەگەن ويعا جەتەلەيدi.

“قىسپاققا الۋدا، بوردونى”، “بولادى، جەڭiسكە جەتۋگە” دەپ سويلەمiنiڭ اياعىن باسىنا شىعارىپ سويلەۋدi ۇناتاتىن راۋان وقاس تا ءوزiنiڭ ءسوز قولدانىسىنا كوپ كوڭiل بولگەنi ءجون. ونىڭ ء“ۇش ۇپاي ءۇشiن ەكi كوماندا تالاس جۇرگiزەتiن بولادى”، “دوپ ساقتاۋ­لى” (مياچ سوحرانەن), (قايرات – استانا. 28.06. 2015) جانە “دوپتى كوپ جوعالتۋدا”، “…كوسiلە الماۋ­دا”، “دوپپەن بوردو”، “يساەلدوپپەن”، (27.08.2015. قايرات – بوردو) سياقتى ءساتسiز قولدانىستاردان ارىلعانى ابزال. بiزدiڭ كوممەنتاتور جiگiتتەردiڭ ءسوزiن تىڭداعاندا ءسۇيiنiش ورنىنا كۇيiنiشiڭ، ريزالىق ورنىنا نارازىلىعىڭ كوبەيiپ كەتەدi. قالىڭ كوپشiلiككە قىزمەت ەتiپ وتىرعان مامانداردىڭ تiلi جاتىق، ءسوزi سىپايى، ايتار ويى انىق بولسا ەكەن دەيسiڭ. برازيليا چەمپيوناتىن كورگەننەن كەيiن “قازسپورت” تەلەارناسىنىڭ سول كەزدەگi ديرەكتورى دياس احمەتشارiپكە تiكەلەي تەلەفون سوعىپ، كوممەنتاتور جiگiتتەردiڭ تiلiنە جەتە كوڭiل بولمەسە بولمايتىنىن ايت­تىق. تەلەارنانىڭ قازiرگi باسشىلىعى دا مۇنى ايرىقشا قاپەرiنە الار دەگەن ۇمiتتەمiز.

“Kazsport” تەلەارناسى 2015 جىلعى 19 قاراشا كۇنi كەشكi ساعات 10-دا ماسكەۋدە ءوتiپ جاتقان   مانەرلەپ سىرعاناۋدان “گران پري” سەرياسى بويىنشا جارىستى كورسەتتi. تiكەلەي ەفير. كوممەنتاتورى ايجان ەسiمدi قارىنداسىمىز. جالپى العاندا كوممەنتاتور جاپ-جاقسى تۇسiنiك­تەمەلەر بەرiپ، ورنىقتى سويلەدi. الايدا ونىڭ ءسوز قولدانىسىندا دا كەمشiلiكتەر بولدى. مىسالى، كانادالىق سپورتشىلار جۇبى تۋرالى ايتا كەلiپ، “ەكەۋiنiڭ جاس ايىرماشىلىعى بەس جاستى قۇرايدى” دەدi.ورىس تiلiنەن تiكەلەي اۋدارىپ الىنعان تiركەس ورنىنا “ارالارى بەس جاس”، “جاس ايىرماشىلىعى – بەس جاس”، نەمەسە سپورتشىلاردىڭ اتىن اتاپ “بالەنشە تۇگەنشەدەن بەس جاس ۇلكەن”، “تۇگەنشە بەس جاس كiشi” دەسە، ءار قازاققا تۇسiنiكتi بولار ەدi. يتالياندىق جۇپتىڭ جاستارى تۋرالى دا ول “جاس ايىرماشىلىقتارى” دەۋ ورنىنا “ەكەۋiنiڭ ارا جاستارى ون ءۇش جاس” دەدi. “جارىستىڭ ەڭ سوڭىندا بولىپ، الەمدiك رەيتينگتiڭ باسىندا تۇرعان سپورتشىلار شىعادى” دەگەن سويلەمدi “الەمدiك رەيتينگ­تiڭ باسىندا تۇرعان سپورتشىلار جارىس سوڭىنا قاراي شىعادى” دەسە، ايتىلماق وي ۇعىنىقتى ءارi قازاق سويلەمiنiڭ قالىبى بۇزىلماس ەدi. “ەكەۋi جاڭادان قۇرىل­عان جۇپ بولىپ ەسەپتەلەدi” (سچيتاەتسيا), “…قاتەمەن ورىنداپ” (يسپولنيۆ س وشيبكامي) دەگەن سويلەمدەردi “ەكەۋi جاڭادان قۇرىلعان جۇپ”، “قاتە ورىنداپ” دەسە، سويلەم ءارi قازاقشا، ءارi ىقشام بولىپ شىعارى ءسوزسiز. وكiنiشكە، قايعىلى جاعدايعا ەشبiر وقيعا، شارا، ارەكەت ورايلاستىرىلمايدى، كەرiسiنشە، قۋانىشتى جاقسى جاعدايلارعا قاراي ورايلاستىرىلادى. سوندىقتان “وكiنiشكە وراي، كورە المايمىز”، “وكiنiشكە وراي، فرانتسياداعى قايعىلى جاعدايعا بايلانىستى…” دەگەن سويلەمدەردi “ك سوجلەنيۋ”-مەن باستالاتىن ورىس سويلەمiنiڭ ۇلگiسiنە سالماي-اق، “…كورە المايتىنىمىز وكiنiشتi”، “فرانتسياداعى قايعىلى جاعدايعا بايلانىستى… وكiنiشتi” دەپ ايتسا، ماعىنالىق قايشىلىق تا، قۇرىلىمدىق قاتەلiك تە تۋىندامايدى. بiزدە جيi قولدانىلىپ جۇرگەن وسى ۇلگiمەن سويلەم قۇراماسام بولمايدى دەپ ساناسا، “وكiنiشكە قاراي” دەگەنi ءجون ەكەنiن قاپەرiنە الار دەپ ايتىپ وتىرمىز. كوممەنتاتوردىڭ “سونىمەن قاتار” دەپ “ق” ءارپiن انىق ايتۋعا تىرىسپاي، ءسوز جiگiندەگi ارiپتەردiڭ ءوزارا ىقپالداستىعىن ەسكەرiپ “سونىمەڭ عاتار” دەسە، كوپشiلiك قۇلاعىنا الدەقايدا جاعىمدى، جاتىق ەستiلەتiنiن دە بiلە جۇرگەنi ابزال.

“Kazsport” تەلەارناسىنان جۋىردا (5.11.2015) وسكەمەندiك “تورپەدا” مەن “زۆەزدا” كوماندالارىنىڭ ويىنىن كوردiك. تارتىستى وتكەن حوككەي جارىسىندا كوممەنتاتور بولعان جiگiتتiڭ اتى-ءجونiن ەستي المادىق. ونىڭ سوزدiك قورى بiرشاما باي، قازاقى تەڭەۋ­لەر مەن ۇتىمدى تiركەستەردi ورنىمەن قولدانعان ساتتەرiنە سۇيسiندiك. مىسالى، “قاقپا الدىنداعى قاربالاس” “قورعاۋشىنى تىقسىرىپ ۇلگەردi”، “قياس كەتتi”، “قاقشىپ ۇلگەردi” سياقتى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان جاعدايات­تى قازاقشا ۇتىمدى دا ءدال سيپاتتاپ بەرگەن تۇستارى تiلدi ءتاپ-ءتاۋiر بiلەتiنiن بايقاتتى. “جاقسى قاقپاشى – جارتى كوماندا” دەۋمەن قاتار قاقپاشى تۋرالى “…الدىنان اتىپ شىققان جوق” جانە “جiگiت ەكەنسiڭ جيلياكوۆ”، “زۆەزدانى” جەرگە ءتۇسiرۋ كەرەك” دەگەن سىندى اۆتورلىق قولدانىستارى سونداي ءساتتi قولدانىستار قاتارىنا كiرەدi. وسىنداي ۇتىمدى سويلەپ وتىرعان كوممەنتاتوردىڭ ءوزi ايتقانداي “قياس كەتكەن” تۇستارى دا بولدى. ماسەلەن، “شانتىكا سۇڭعىلا پاس بەردi” دەگەن سويلەمiندەگi “سۇڭعىلا” ءسوزi ورىنسىز قولدانىلدى. تiلiمiزدەگi “كوپ بiلەتiن، بiلگiر جانە زەرەك، زەردەلi” دەگەن سىن ەسiم نەگiزiنەن بويىندا وسىنداي قاسيەتi بار ادامدارعا قاتىستى قولدانىلادى. ال تاماشا پاس بەرگەن حوككەيشiنiڭ ءوزi ەمەس، بەرiلگەن پاستىڭ دا سۇڭعىلا بولاتىنىن العاش ەستiپ وتىرمىز. بۇل كوممەنتاتوردىڭ “جاڭالىعى”. ونىڭ “سوڭىنا دەيiن قىسقىلاۋ كەرەك”، “…قىسقىلاپ جiبەرۋ كەرەك” دەگەن قولدانىسى دا جاراسىم تاۋىپ، “قىسقىلاۋ” ءسوزi ماعىنالىق تۇرعىدان ورىندى جۇمسالىپ تۇر دەۋگە كەلمەيدi. بۇل جەردە “قىسپاققا الۋ”، “قىسپاقتاۋ”، “قىسپالاۋ” دەگەن ەتiستiكتەر ايتپاق ويدى مەيلiنشە دالiرەك جەتكiزەدi. كوممەنتاتوردىڭ “… ءوز تiزگiنiندە جۇرگiزەتiن بولادى” دەگەن قولدانىسى دا كوڭiلگە قونبايدى. بiرiنشiدەن، قازاق بۇلاي ءسوز قولدانبايدى. ەكiنشiدەن، بۇل قولدانىس تۇسiنiكتەمە بەرۋشiنiڭ ء“وز ايتقانىنا كوندiرەتiن”، ء“وز ايت­قانىنان شىعارمايتىن بولادى” دەگەن ويىن بەرە المايدى. ء“وز تiزگiنiن بiرەۋگە بەرۋ” (كوممەنتاتور سوزiمەن ايتقاندا – بiرەۋدi ءوز تiزگiنiندە جۇرگiزۋ) ىقپال ەتۋدەن، باسقارۋ تەتiگiنەن ايىرىلۋ دەگەن كەرەعار ماعىنانى بiل­دiرەدi. سونداي-اق “زىتقىپ بارا جاتقان “زۆەزدانىڭ” 16 ءنومiرلi ويىنشىسى سەمەن كوشەلەۆ” دەگەن سويلەمدەگi ادەبي تiلدە قولدانىلا بەرمەيتiن “زىتقۋ” ءسوزiنiڭ ورنىنا “جۇيتكiپ”، “زىمىراپ”، “زاۋلاپ”، “زۋلاپ” ەتiستiكتەرiنiڭ بiرi قولدانىلعاندا، كوپشiلiككە تۇسiنiكتiرەك بولار ەدi دەپ ويلايمىز. سونداي-اق ول باسقا ارiپتەستەرi سىندى “…قول جەتكiزۋگە تىرىسۋدا”، “…كورسەتۋدە”، “…شابۋىلداۋدا” جانە “…ورىن العان جوق”، “…ورىن العان بولاتىن” (يمەل مەستا) سياقتى ورىس تiلiنەن تiكەلەي اۋدارىل­عان ءساتسiز ءسوز تiركەستەرiن قولداندى. “جالعىز عانا شابۋىلشىمەن جاسالعان شابۋىل ناتيجە بەرگەن جوق” دەگەن سويلەمi دە سول قاتارعا كiرەدi. وسى سويلەم­دi “جالعىز عانا شابۋىلشى جاساعان شابۋىلدان ناتيجە شىقپادى” (شابۋىل ناتيجە بەرمەدi) دەسە، قۇلاققا جاتىقتاۋ ەستiلەر ەدi.

سپورت كوممەنتاتورلارىنىڭ تiلiندە جيi كەزدەسەتiن “سوققى باعىتتادى” دەگەن ءسوز تiركەسiنiڭ دە توركiنi – ورىس تiلi. بiزدiڭ تiلiمiزگە ورىس تiلiندەگi “ناپراۆيل مياچ” (ناپراۆيل مياچ ۆ ۆوروتا) تiركەسi بiرشاما بۇرمالانىپ اۋدارىلعان. ورىس تiلiندە “سوققى باعىتتادى” – “ناپراۆيل ۋدار” دەگەن تiركەس قولدانىلمايدى. ولار سوققىنى ەمەس، دوپتى باعىتتادى (ناپراۆيل مياچ) دەپ قولدانادى. بiزدiڭ كوممەنتاتورلاردىڭ دا “سوققى باعىتتادى” دەپ جۇرگەنi سول دوپتى الاڭنىڭ ورتاسىنا، قاقپاعا نەمەسە الاڭنىڭ ارعى جاق بۇرىشىنا قاراي، بەلگiلi بiر باعىتقا تەبۋ عوي. سوندىقتان لوگيكالىق تۇرعىدان “سوققى باعىتتادى” ەمەس، “دوپتى باعىتتادى” دەۋ ورىندى. ەڭ دۇرىسى، ورىسشادان تiكە اۋدارماي-اق، “دوپتى قاقپاعا قاراي تەپتi”، “قاقپا جاققا تەپتi”، “الاڭ ورتاسىنا قاراي تەپتi” دەسە، سiرەسكەن اۋدارما تiركەس­تەن ارىلىپ، قالىڭ كوپشiلiككە تۇسiنiكتi سوز ساپتاۋ ۇلگiسiن ەستiر ەدiك-اۋ.

ورىس تiلiندەگi “پوتەريال مياچ” تiركەسiن تiكەلەي اۋدارىپ، “دوپتى جوعالتىپ الدى” دەيتiن دە كوممەنتاتورلار بار. الاڭدا ەكi كوماندانىڭ قاقپاشىلارى مەن ويىنشىلارىن قوسقاندا 22 ادامنىڭ باققانى بiر دوپ بولسا، ونىڭ ۇستiنە جۇزدەگەن، مىڭداعان كورۋشiلەر مەن جانكۇيەرلەردiڭ ورتاسىندا، ايدىڭ، كۇننiڭ امانىندا ول قايدا جوعالىپ كەتۋi مۇمكiن؟ ورىس كوممەنتاتورلارىنىڭ سوزiنە جارماسپاي-اق، “پالەنشە دوپتان ايىرىلىپ قالدى”، “پالەنشەنiڭ دوبىن تۇگەنشە الىپ كەتتi” دەسە، ايتىل­عان سويلەم الدەقايدا تۇسiنiكتi ءارi قازاقشا بولماس پا ەدi.

2015 جىلعى 26 قاراشا كۇنi اقش-تىڭ حيۋستون قالاسىندا ءوتiپ جاتقان زiلتەمiردەن الەم چەمپيوناتىن كوردiك. وسى چەمپيوناتتا تۇسiنiكتەمە بەرۋشiلەردiڭ بiرi پولياك زiلتەمiرشiسiن تانىستىرىپ جاتىپ، “اعايىندى زەلين­سكي­دiڭ كiشiسi دەسەك بولادى” دەدi.“كiشiسi دەسەك بولادى” دەپ، ءدال بiر كوممەنتاتوردىڭ ءوزi ونىڭ كiشi ەكەنiنە كۇماندانىپ تۇرعانداي سويلەدi. مۇنداي ءسوز قولدانىستى ەستiگەن قازاق تiلiن بiلەتiن كەز كەلگەن تەلەكورۋشiگە “كiشi زەلەنسكي” نەمەسە “ادريان زەلينسكيدiڭ iنiسi توماش زەلينسكي” دەپ نەگە ايتپايدى ەكەن دەگەن وي كەلەرi كۇمان تۋعىزبايدى.

“بىلتىر الماتىدا بۇل سپورتشى 175 كەلiنi اۋىزدىقتاي الماعان”، “… بۇل سالماقتى اۋىزدىقتاي الماعان” دەگەن قولدانىس­تارى دا كوپشiلiك كوكەيiنە قونىپ تۇر دەي الماساق كەرەك. تiلiمiز­دەگi “اۋىزدىقتا” ەتiستiگi “اتتىڭ اۋىزدىعىن سالۋ، جۇگەندەۋ” دەگەن نەگiزگi ماعىناسىمەن قاتار “تiزگiندەۋ، تىيۋ، تارتiپكە باعىندىرۋ، ەركiنە كوندiرۋ” سياقتى اۋىسپالى ماعىنادا دا جۇمسالادى. بiز مىسال ەتiپ وتىرعان قولدانىستىڭ “ەركiنە كوندiرۋ” دەگەن ماعىنانى نەگiزگە الۋ ارقىلى پايدا بولعانى اڭعارىلىپ تۇر. جالپى، قازاق تۇرمىسىنان تۋىنداعان “اۋىزدىقتاۋ” ءسوزiن اساۋ، باعىنباي، بوي بەرمەي جۇرگەن تiرشiلiك يەسiنە قاتىستى قولدانۋ ورىندى بولارىن ءسوز ماعىناسىنا ءمان بەرەتiن تiل تۇتىنۋشىلارى پايىمداسا كەرەك. ال زiلتەمiر –جانسىز تەمiر. اۋىزدىقتايتىنداي ول بۇلقىنىپ، بۋىرقانىپ، تۋلاپ ەشكiمگە باعىنباي جاتپايدى. قويعان ورنىندا تاپجىلماي تۇرادى. سوندىقتان “175 كەلiنi اۋىزدىقتاۋ”، “سالماقتى اۋىزدىقتاۋ” دەپ بەينەلەپ جەتكiزۋدi تاۋىپ ايتىلعان تارتىمدى قولدانىس دەي المايمىز. باسپاسوزدە سپورت پەن قۇقىق قورعاۋ سالالارىنا قاتىستى جيi كەزدەسەتiن “باعىندىرۋ” (الماس وتەشوۆ 422 كەلi سالماقتى باعىندىردى)مەن “قۇرىقتاۋ” (قۇرت اۋرۋىن قۇرىقتاۋ مiندەت!) ەتiستiكتەرiنiڭ قولدانىستارى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى.

كوممەنتاتوردىڭ “رەسەيلiك سپورتشى بۇل سالماقتى وڭاي كوتەرە الدى” دەۋi دە قازاق تiلiن بiلەتiن ادامنىڭ ءسوزi ەمەس. ادەتتە “كوتەرە المادى” دەپ ايتامىز. ال “وڭاي كوتەرە الدى” دەگەن نە ءسوز؟ قاي قازاق بۇلاي سويلەۋشi ەدi? بۇل سويلەمدi ەستiگەن ادام ونىڭ ورىس تiلiندەگi “روسسيسكي سپورتسمەن لەگكو سموگ پودنيات ەتوت ۆەس” دەگەن سويلەمنiڭ اۋدارماسى ەكەنiن بiردەن اڭعارادى. وسىنى “رەسەي سپورتشىسى بۇل سالماقتى وڭاي كوتەردi”، “…ەش قيىندىقسىز كوتەردi”، “…قينالماي كوتەردi” دەسە، كiمنiڭ تاقياسىنا تار كەلەدi?

2015 جىلعى 17 قازاندا “قازاقستان”، “قازسپورت” تەلەارنالارى تiكەلەي ەفيردەن كورسەتكەن گەننادي گولوۆكين مەن داۆيد لەمە اراسىنداعى بوكس جەكپە-جەگi كەزiندە سپورت كوممەنتاتورى اسحات ساعىناەۆ بiرشاما ءتاۋiر تۇسiنiكتەمەلەر بەردi. الايدا ونىڭ “سونىمەن” (ي تاك), “بولىپ ەسەپتەلەدi” (سچيتاەتسيا), “دەگەنمەن، بiز ءوز كەزەگiندە،..”، “…وز كەزەگiندە” (ۆ سۆويۋ وچەرەد) “اسا كۇتۋدەمiز” (وچەن جدەم) دەگەن سياقتى ورىس­قول تiركەستەردi جيi قولدانۋى ءسوزiنiڭ كوركiن قاشىردى. سول سياق­تى “باسىنا تيگەن” دەۋ ورنىنا “باستان جۇمسالعان سوققى” (ۋدار ۆ گولوۆۋ) دەپ ءسوز ساپتاۋى دا قۇلاققا ەرسi ەستiلەدi. سوندا وسى ۇلگiگە سالساق، “iشتەن جۇم­سال­عان سوققى”، “كەۋدەدەن جۇمسالعان سوققى” دەپ سويلەۋiمiز كەرەك شىعار.

بiزدiڭ سپورت كوممەنتاتورلارى I پەتر زامانىنان بەرi كەلە جاتقان ورىس تiلiندەگi “كرەپكي ورەشەك” فرازەولوگيزمi نەگiزiن­دە جاسالعان “وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس” ورالىمىن وتە جيi قولدانادى. بiرiنشiدەن، وسى اۋدارمانىڭ ءوزi وڭىپ تۇرعان جوق. “وڭاي شاعىلمايتىننىڭ” ورنىنا “وڭاي شاعىلاتىن” جانە جاڭعاقتى “جاڭعاق ەمەس” دەمەي-اق، “وڭاي شاعىلمايتىن جاڭعاق” دەۋ قيسىنعا كوبiرەك كەلەدi. دۇرىسى، “كرەپكيدiڭ” ورنىنا “قاتتى”، “بەرiك”، “مىقتى” سىن ەسiمدەرiنiڭ بiرiن الىپ، “قاتتى جاڭعاق”، “بەرiك جاڭعاق”، “مىقتى جاڭعاق” دەپ اۋدارۋ الدەقايدا ۇتىمدى بولار ەدi. بارiنەن دە دۇرىسى –تازا ورىستىق ۇعىمعا جارماسپاي-اق، مىقتى سپورتشىلارعا قاتىستى ءوز تiلiمiزدەگi “وڭايلىقپەن بەرiلمەيتiن”، “بەرiسپەيتiن”، “قايتپاس قايسار”، “تاستاي بەرiك”، “قۇلجانىڭ ساقاسىنداي” سياقتى قازاق ۇعىمىنا ساي تەڭەۋ­لەر مەن ەپيتەتتەر، سوزدەر مەن ءسوز تiركەستەرiن قولدانۋ. ولار تiلiمiزدە جەتiپ ارتىلادى. جاساندى، اۋدارما تiركەستەن گورi ۇلتتىق ۇعىمنان تۋىنداعان قولدانىستار تiلدiك سەزiمi بار، ءسوز ءمانiسiن ۇعاتىن تىڭداۋشى مەن كورۋشiنiڭ كوڭiلiنە بiردەن ۇيالاپ، قۇلاعىنا مايداي جاعادى.

2015 جىلعى جەلتوقساننىڭ 23-i كۇنi “كazsport” تەلەارناسىنان قاراعاندىدا بوكستان وتكەن عالىم جارىلعاپوۆتى ەسكە الۋعا ارنالعان تۋرنيردi كوردiك. كوممەنتاتور ەرمەك تورەنيازوۆ وسى تۋرنير بارىسىندا “اقتىق سىندا الماس تiلەۋبەرگەنوۆتەن باسىم تۇسكەن بولاتىن”، “…اقتىق سىندا جەڭiسكە جەتكەن وزبەكستاندىق بوكسشى…”، “جانiبەك ءالiمحانۇلى اقتىق سىنعا جولداما العان جوق” دەدi. ودان كەيiن دە “اقتىق سىن” تiركەسiن بiرنەشە رەت قايتالادى. باسقا دا سپورت جۋرناليستەرi مەن كوممەنتاتورلار بۇل ءسوزدi قولدانىپ ءجۇر. رەتسiز، ورىنسىز قولدانىس. قازاق تiلiندەگi “اقتىق” ءسوزi “اقىرعى، سوڭعى” دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiنi راس. الايدا بۇل ءسوزدiڭ دە قولداناتىن ورنى، ماعىنالىق رەڭكi بار. ماسەلەن، “اقتىق دەمi شىقتى” (قايتىس بولدى، سوڭعى تىنىسى ءۇزiلدi), “اقتىق دەمi تاۋسىلعانشا” ء(جانتاسiلiم بولعانشا; ەڭ سوڭعى دەمiنە دەيiن), “اقتىق تiلەك” (ولەر الدىنداعى ەڭ سوڭعى ءوتiنiش), “اقتىق ءسوز” ء(جانتاسiلiم الدىنداعى اقىرعى ءسوز، تiلەك). سپورت جارىسىنداعى مارە، فينال، بوكستاعى سوڭعى راۋند سپورتشىنىڭ ومiرiندەگi, تiرلiگiن­دەگi ەڭ سوڭعى سىنى ەمەس قوي، ودان كەيiن دە ءومiر بار. سوندىقتان بۇل ءسوزدi ءدال وسى تۇستا قولدانۋدىڭ ەش رەتi جوق. ەرمەك iنiمiزدiڭ “بىلعارى قولعاپ شە­بەرلەرi ايتارلىقتاي شارشاپ قالدى” دەگەن سويلەمi دە تۇسiنiكسiز. “ايتارلىقتاي” ءسوزi “ەلەۋلi, اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي، قوماقتى، ۇلكەن، زور” دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. ايتارلىقتاي iس تىندىرۋعا بولادى. “ايتارلىقتاي جاڭالىعىم جوق” دەۋگە بولار. ال ەندi “ايتارلىقتاي شارشاپ قالدى” دەگەندi العاش ەستiپ وتىرمىز. بۇل قولدانىستىڭ ادەبي نورمادان ايتارلىقتاي اۋىتقۋ ەكەنiن ايتۋ كەرەك.

سپورت كوممەنتاتورلارىنىڭ وزدەرi كوممەنتاري بەرەتiن سالالارىنىڭ ءمان-جايىن، جاي-جاپسارىن جاقسى بiلۋi وتە ماڭىزدى. ودان دا ماڭىزدىسى – ولاردىڭ تiلدi جەتiك بiلۋi. ولاردىڭ نەگiزگi قۇرالى – تiلi. ەگەر ولار كاسiبي تiلدi جەتiك مەڭگەرمەسە، سوزگە شورقاق، ءسوز بايلىعى جۇتاڭ بولسا، سول بiلگەنiن دە كوپشiلiككە ۇعىنىقتى، سىپايى، اسەرلi ەتiپ جەتكiزە المايدى. جۇيەسiز، جا­ۋاپسىز سويلەۋ – كورۋشi مەن تىڭداۋشىنىڭ جۇيكەسiن توزدىرادى.

بiزدiڭ سپورت كوممەنتاتورلارىنىڭ باستى كەمشiلiكتەرiنiڭ بiرi – ورىس تiلiنiڭ شىرماۋىنان شىعا الماۋ. قازاقتىڭ باي سوزدiك قورىن دۇرىس پايدالانۋ ورنىنا جاساندى، اۋدارما تiركەستەرگە ورىنسىز جۇگiنiپ، ورىس سويلەمi­نiڭ ۇلگiسiنە سالىپ سويلەۋ جيi ۇشىراسادى. ايتەۋiر سويلەپ وتىرۋ قاجەت دەپ ماعىناسىز كوپ­سوزدiلiك پەن بوسسوزدiلiكە ۇرىناتىندارى دا بار. ءسوز ماعىناسىن اجىراتپاي، ءار ءسوزدi سارالاپ، قازاق تانىمىن، تiل زاڭدىلىقتارىن ەسكەرمەي سويلەي بەرەتiن­دەر دە تابىلادى. ابايشا ايتقاندا تiل دەگەن “بiلگەنگە – مارجان، بiلمەسكە – ارزان” قازىنا عوي. سوندىقتان وعان اركiم ءوز ورەسiنiڭ بيiكتiگi تۇرعىسىنان قارايدى. اركiمنiڭ ءوز ولشەمi بار. سويلەي الاتىنداردىڭ كوبi تiلدi بiلەم دەپ ويلايدى. ال شىندىعىندا ناعىز تiل قادiرiن بiلەتiندەر عانا جۇرت الدىندا سويلەۋ دەگەننiڭ قانداي زور جاۋاپكەرشiلiك ەكەنiن سەزiنە الادى. كەيiنگi جىلدارى بiزدiڭ تەلەارنالاردا وسى جاۋاپكەرشiلiكتi سەزiنەتiندەر سەلدiرەپ كەتكەندەي كورiنەدi دە تۇرادى. سپورت ارناسى مەن سپورت حابارلارىن قاراپ وتىرىپ تا، كاسiبي سپورت جۋرنا­ليستەرiن دايىنداۋعا، كوممەنتاتورلاردىڭ تiلiن جەتiلدiرۋگە جەتە ءمان بەرۋ قاجەت ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالدىق.

zhasalash.kz