Büginde “El bolam deseñ – telearnañdı tüze” degen söz mätelge aynalıp, özektiligin tanıtıp twr. Jwrt san aluan aqparattı elektrondı aqparat qwraldarınan alatın, internetten izdeytin, telearnalarğa köbirek telmiretin zaman tudı. Sol telearnalarımızdan köpşiliktiñ süyip köretin körsetilimderiniñ biri – sport habarları. Birimiz – futboldı, ekinşimiz – boks­tı, üşinşilerimiz – küresti, endi bireulerimiz – mänerlep sırğanau men hokkeydi nemese auır atletikanı körudi qalaymız. Tek qazaq tilinde habar taratatın “Qazaqstan” men “Kazsport”telearnalarınıñ aşıluı, sportsüyer qauımğa otandıq telearnalarımızdan älemdik dübirli dodalardıñ, olimpiadalar men älem jäne Europa, Aziya çempionattarınıñ, türli halıqaralıq jarıstardıñ, elşilik turnirlerdiñ tikeley efirden körsetilip, elimizdiñ memlekettik tilinde aqparat berilip jatuı – Täuelsizdik twsındağı azdı-kem jetistigimiz. Körşimiz Özbekstan men Äzirbayjan siyaqtı telearnalarımızdı jappay wlt tilinde söylete almasaq ta, barımızdı bağalap, qazaq tilinde aqparat taratatın azdağan telehabarlar sapası men olardıñ til mädenietin köteru asa mañızdı mindet bolıp otır. Telearna tili men habarlar maz­mwnı jöninde soñğı kezde sın köp aytılıp jür. Solardıñ basım köpşiligi min tüzelsin degen izgi nietpen aytılğan orındı pikirler. Olarğa den qoyğan läzim. Biz de BAQ tiline jürdim-bardım qaray almaytın til mamandarınıñ biri retinde osı mäselege oqtın-oqtın soğıp jürmiz. Bwl jolı sport kommentatorlarınıñ tili jönindegi keybir pikirlerimizdi ortağa salsaq deymiz.

HH ğasırdıñ 50-60-jıldarınan beri igerile bastağan kommentatorlıq käsiptiñ damuına Ömirzaq Jolımbetov,  Swltan­ğali Qarataev, Dias Omarov, Rabat Jänibekov, Jaqsılıq Temirbekov, Qınabay Aralbaev, Meyram Janädilov, Qayrat Jantikin siyaqtı aldıñğı buın qal-qaderinşe eñbek siñirdi. Orta, jas buın arasında da bwl salağa mamandanıp jürgender bar. Mektep qalıptaspağan degen pikir basım bolğanmen, qazirgi buınnıñ aldında bwl käsipti uaqıt talabına say igeru mindeti twrğanı anıq. Mä­seleniñ tarihına köp toqtalmay, bügingi kommentatorlar tili jayı­na köşer bolsaq, bizde sport kommentatorların dayındauğa, olardıñ tiline jete män be­rilmeytinin kün sayın körip jatamız. Oğan mıñ bir mısal keltiruge boladı. Biraq onıñ bärin qağaz beti kötermey­tindikten, jekelegen mısaldarmen ğana şektelmekpiz. Kommentator Erjan Köşkinbaev: “Oyınşılar almastı. Nege ekenin bile almaudamız” (29.06.2014.Meksika – Gollandiya); “Jaraqat alğan oyınşınıñ kim ekenin bile almau­damız” (30.06.2014. Franciya – Nigeriya); Biz uaqıttı mülde qaramaudamız (Germaniya – Argentina); …köre almaudamız (5.07.2015) – dedi. “Bile almaudamız”, “qaramaudamız” dep qay qazaq söyleytin edi? Büyrekten siraq şığarmay-aq, “…bile almadıq”, “…bile almay otırmız”, “…qaramadıq” nemese “…qarağan joqpız”, “…köre almay qaldıq”, “añğara almay otırmız” dese bolar edi ğoy. Qazaq tilindegi aynaldırğan tört-aq türli jalğaudı dwrıs qoldanu üşin qanşa bilim qajet?

Oyınşılar almasuı orın aluda(30.06.2014. Franciya – Nigeriya); Nemis qwraması gol soğa almauda. Äzirge Myullerge mümkindik bola qoymauda. Jıldam şabuıl körsetpeude. (Germaniya – Argentina); Argentina qwraması jeñude. Talap etude (5.07.2014). Neğılğan qaptağan “uda” men “ude”. Estir qwlaqqa ersi. Tiyanaqsız twjırım, bayansız bayandauış, bwldır oy. Qay atamız köz aldında bolıp jatqan qwbılıstı nemese oqiğanı osılay bayandauşı edi? Osı söylemderdi “Oyınşılar almas­tı”, “Nemis komandası gol soğa alğan joq”, “Äzirge Myullerge mümkindik timey twr”, “Jıldam şabuıl körsete almay jür”, “Argentina qwraması jeñip jatır”, “talap etip jatır” dep aytuğa bolmas pa edi? Oqiğa däl sol sätte bolıp jatqandıqtan, mwndayda kommentatorlardıñ etistiktiñ naq osı şaq jäne jedel ötken şaq twlğasın köbirek paydalanğanı orındı. Ara-arasında ötkenge şolu jasap, bolaşaqqa boljam aytam dese, ötken şaq pen keler şaqtıñ özge türlerin de qajetine jaratsın.

Biz söz etip otırğan kommentator tağı da mınaday söz tirkesteri men söylemderdi ayt­tı: “Peres äli de doppen. Äytse de nemister doppen. Kezekti ret… Orıs tilindegi “…s myaçom”, “oçerednoy raz” dep bastalatın söylemniñ qwrılısın tikeley köşirip, sätsiz söz tirkesterin paydalanbay-aq, oyın qazaqşa jatıq aytuına äbden bolatın edi. “Germaniya dopqa ielik etu basımdığına ie” degen söylem (Preimuşestvo vo vladenii myaçom seyças u sbornoy Germanii), Sol ayağı mıqtı soqqığa ie (Imeet moşnıy udar s levoy nogoy). “Eşqanday mañızğa ie emes (Ne imeet nikakogo smısla) degen söylemder de qazaqşa emes. Orıs tilinen öte sätsiz audarılğan şala-jansar söylemder. Kommentator “män”, “mañız” söz­deriniñ de mağınasın ajıratpay qoldanğanı körinip twr. “Basımdıqqa ie” (preimuşestvo vo vladenii), “ie emes” (ne imeet) siyaqtı süreñsiz, köşirindi tirkesterdi tizbelemey-aq, “…basım tüsip twr”, “…basımdıq tanıttı” dep, al keyingi söylemdi “Eş mäni joq” dese, qalıñ qazaqqa tüsinikti bolarına kümän joq.

2014 jılğı 30 mausımnan 1 şildege qarağan tünde älem çempionatınan Germaniya men Aljir komandalarınıñ oyınına kommentariy beruşi Ashat Sağın­aev “Oyınşılar almasuı orın aluda”, “….jasıl alañnan twra almauda” degen orıs söyleminiñ qalıbına salınğan söylemderdi “udalatıp” birinen soñ birin aytıp jattı. “Maqtaulı nemis komandası aljirlikterge qarsı eş qayrat ötkize alar emes” – dedi. Osı matçta ol “qayrat ötkize alar emes” degen tirkesti eki ret qoldandı. Kommentatordıñ “qayrat ötkizu” degen jasandı tirkesti qaydan tapqanın, kimnen üyrengenin bilmedik. Til biletin qazaq “qayrat körsetti”, “qayrat körsete almadı” dep söylegen bolar edi. Sonday-aq onıñ eki-ret qoldanğan “…bizge tüsiniksiz qaldı” degen qoldanısı da qazaqşa dwrıs söyleytin adamnıñ sözi emes. Mwnı estigenderdiñ qay-qaysısı da “Oypır-ay, mına jigit “…biz tüsinbedik”, “…tüsiniksiz” dep nege aytpaydı” dep oyları anıq. “Nemistiñ maşinası şab­uıldı bir bastasa, toqtamaytının aljirlikter bilmeydi emes” deu ornına “aljirlikter jaqsı biledi”, “aljirlikterge mälim” dese nesi ketedi eken dep, qarap otırıp qınjılasıñ.

5 şilde küngi Germaniya men Franciya qwramaları oynağan matçta Ermwhamed Mäulen “…artı artınan soqqı jasap” dedi. Kommentatordıñ osı jağdayğa swranıp twrğan “birinen soñ birin”, “qayta-qayta” deudiñ ornına, “artı-artınan” degen estir qwlaqqa ersileu qoldanıstı tauıp alğanına tañğalasız. 2014 jılğı 13 şilde küngi jartılay finaldağı Gollandiya men Argentina qwramaları oyınında Ermwhamed Mäulen “Bir-birin tartıp jatqan qasqırlar äyteuir. Men äyteuir… Belsendi bolıp jür äyteuir” dep tağı da birneşe ret äyteuirletti. Sol siqtı Ermwhamed Mäulen “jäne” şılauın da jii äri orınsız qoldanadı. Onıñ “Köleñkedey zıp berip ayaq astınan payda bola ketedi” degen söylemi de qisınsız qwrılğan. Kün säulesi nemese jarıq bar jerde adamnıñ köleñkesi odan qalmay erip jüredi. Ol zıp berip kütpegen jerden şığa kelmeydi. Onıñ “Gollandiya komandası bügin mınanday oyınşılarmen alañda. Mwnday täjiribeli biraz fizikası bar oyınşı” degen söylemderi de kelisip twrğan joq. Alğaşqısı orısşa söy­lemniñ sätsiz audarması. Ekinşi söylemdi oqığanda, adam basına “biraz fizikası bar” oyınşınıñ “himiyası joq pa eken” degen kekesindi oy eriksiz ke­ledi. Mwnda da orısşadağı “fiziçeskiy” degenge jarmaspay-aq, oyınşınıñ dene erek­şeligine qaray qazaqtıñ “şımır”, “qayrattı”, “tığırşıq deneli”, “mığım”, “bwlşıq etti” degen siyaqtı köptegen sözderi men söz tirkesterin paydalanuğa boladı ğoy.

Kommentatordıñ keybir sözderi men oyların tıñdap otırıp qaraday küyinesiñ. “Argentinalıqtar bir eşkimge aytpay jıldam şabuıl jasap jiberdi. …“Zamanıñ şabuılşı bolsa, qorğauşı bolıp şal” degen maqal şığaruğa boladı. …Auıldağıday “penaltide qaqpağa men twrayınşı” degen äñgime joq bwl jerde” degen söylemderdi ol ne üşin aytıp otır eken degen oyğa qalasıñ. Futbolda eşbir komanda “Biz qazir qarsılasımızdıñ qaqpasına şabuıl jasaymız” dep jar salmaytını beseneden belgili. Mağınasın mayıstırğan maqalı da qisınğa kelip twrğan joq. Penaltide qaqpağa qwramanıñ qaqpaşısı twratının ärkim-aq biledi. Endeşe, öz-özinen tüsinikti, tüsindirudi qajet etpeytin osınday närselerdi söz qıludıñ ne keregi bar. Mwnıñ atın bossözdilik degennen basqa söz taba almay otırmız. Telejurnalistiñ “pobednıy gol” tirkesin tikeley audarıp, “jeñisti gol” dep qoldan­uın da qwptay almaymız. Qazaqşa jeñiske jetkizgen goldı “jeñis golı” degen dwrıs. Ermwhamed­tiñ “mümkindikti mült jibermey”, “toğızdıqqa top etkizdi” siyaqtı wtımdı qoldanıstarımen qatar, wyqas qualap, bastırmalatıp, tögip-tögip aytam dep mült ketip jatatın twstarı da az emes. Mäselen, “…du qolşapalaq jasauda”, “nemis nemistiligin jasadı” jäne t.b. Til baylığı täp-täuir bwl kommentator qızıl sözge köp äuestenip, wyqasqwmarlıqqa wrınbay jağdayattı däl, naqtı beynelep aytuğa köbirek den qoysa, jaqsı maman boluğa äleueti jetedi dep oylaymız. Ol osı çempionatqa qatıstı bir swhbatında: “…özim­niñ matç jürgizgenime köñilim tolmadı. El televiziyasında täjiribie jetispeydi” degen pikir aytıptı. Onıñ “boldım, toldım” demey, osılay özine qatañ talap qoyıp, sın közimen qaraytını üzdiksiz izdenip, käsibi şeberligin jetildiruge wmtılatın jas bolar degen oyğa jeteleydi.

“Qıspaqqa aluda, Bordonı”, “Boladı, jeñiske jetuge” dep söyleminiñ ayağın basına şığarıp söyleudi wnatatın Rauan Oqas ta öziniñ söz qoldanısına köp köñil bölgeni jön. Onıñ “Üş wpay üşin eki komanda talas jürgizetin boladı”, “dop saqtau­lı” (myaç sohranen), (Qayrat – Astana. 28.06. 2015) jäne “doptı köp joğaltuda”, “…kösile almau­da”, “doppen Bordo”, “Isaeldoppen”, (27.08.2015. Qayrat – Bordo) siyaqtı sätsiz qoldanıstardan arılğanı abzal. Bizdiñ kommentator jigitterdiñ sözin tıñdağanda süyiniş ornına küyinişiñ, rizalıq ornına narazılığıñ köbeyip ketedi. Qalıñ köpşilikke qızmet etip otırğan mamandardıñ tili jatıq, sözi sıpayı, aytar oyı anıq bolsa eken deysiñ. Braziliya çempionatın körgennen keyin “Qazsport” telearnasınıñ sol kezdegi direktorı Dias Ahmetşäripke tikeley telefon soğıp, kommentator jigitterdiñ tiline jete köñil bölmese bolmaytının ayt­tıq. Telearnanıñ qazirgi basşılığı da mwnı ayrıqşa qaperine alar degen ümittemiz.

“Kazsport” telearnası 2015 jılğı 19 qaraşa küni keşki sağat 10-da Mäskeude ötip jatqan   mänerlep sırğanaudan “Gran Pri” seriyası boyınşa jarıstı körsetti. Tikeley efir. Kommentatorı Ayjan esimdi qarındasımız. Jalpı alğanda kommentator jap-jaqsı tüsinik­temeler berip, ornıqtı söyledi. Alayda onıñ söz qoldanısında da kemşilikter boldı. Mısalı, kanadalıq sportşılar jwbı turalı ayta kelip, “Ekeuiniñ jas ayırmaşılığı bes jastı qwraydı” dedi.Orıs tilinen tikeley audarıp alınğan tirkes ornına “araları bes jas”, “jas ayırmaşılığı – bes jas”, nemese sportşılardıñ atın atap “Bälenşe tügenşeden bes jas ülken”, “tügenşe bes jas kişi” dese, är qazaqqa tüsinikti bolar edi. Ital'yandıq jwptıñ jastarı turalı da ol “jas ayırmaşılıqtarı” deu ornına “Ekeuiniñ ara jastarı on üş jas” dedi. “Jarıstıñ eñ soñında bolıp, älemdik reytingtiñ basında twrğan sportşılar şığadı” degen söylemdi “Älemdik reyting­tiñ basında twrğan sportşılar jarıs soñına qaray şığadı” dese, aytılmaq oy wğınıqtı äri qazaq söyleminiñ qalıbı bwzılmas edi. “Ekeui jañadan qwrıl­ğan jwp bolıp esepteledi” (sçitaetsya), “…qatemen orındap” (ispolniv s oşibkami) degen söylemderdi “ekeui jañadan qwrılğan jwp”, “qate orındap” dese, söylem äri qazaqşa, äri ıqşam bolıp şığarı sözsiz. Ökinişke, qayğılı jağdayğa eşbir oqiğa, şara, äreket oraylastırılmaydı, kerisinşe, quanıştı jaqsı jağdaylarğa qaray oraylastırıladı. Sondıqtan “Ökinişke oray, köre almaymız”, “Ökinişke oray, Franciyadağı qayğılı jağdayğa baylanıstı…” degen söylemderdi “k sojleniyu”-men bastalatın orıs söyleminiñ ülgisine salmay-aq, “…köre almaytınımız ökinişti”, “Franciyadağı qayğılı jağdayğa baylanıstı… ökinişti” dep aytsa, mağınalıq qayşılıq ta, qwrılımdıq qatelik te tuındamaydı. Bizde jii qoldanılıp jürgen osı ülgimen söylem qwramasam bolmaydı dep sanasa, “ökinişke qaray” degeni jön ekenin qaperine alar dep aytıp otırmız. Kommentatordıñ “sonımen qatar” dep “q” ärpin anıq aytuğa tırıspay, söz jigindegi äripterdiñ özara ıqpaldastığın eskerip “sonımeñ ğatar” dese, köpşilik qwlağına äldeqayda jağımdı, jatıq estiletinin de bile jürgeni abzal.

“Kazsport” telearnasınan juırda (5.11.2015) öskemendik “Torpeda” men “Zvezda” komandalarınıñ oyının kördik. Tartıstı ötken hokkey jarısında kommentator bolğan jigittiñ atı-jönin esti almadıq. Onıñ sözdik qorı birşama bay, qazaqı teñeu­ler men wtımdı tirkesterdi ornımen qoldanğan sätterine süysindik. Mısalı, “qaqpa aldındağı qarbalas” “qorğauşını tıqsırıp ülgerdi”, “qiyas ketti”, “qaqşıp ülgerdi” siyaqtı köz aldımızda bolıp jatqan jağdayat­tı qazaqşa wtımdı da däl sipattap bergen twstarı tildi täp-täuir biletinin bayqattı. “Jaqsı qaqpaşı – jartı komanda” deumen qatar qaqpaşı turalı “…aldınan atıp şıqqan joq” jäne “jigit ekensiñ Jilyakov”, “Zvezdanı” jerge tüsiru kerek” degen sındı avtorlıq qoldanıstarı sonday sätti qoldanıstar qatarına kiredi. Osınday wtımdı söylep otırğan kommentatordıñ özi aytqanday “qiyas ketken” twstarı da boldı. Mäselen, “Şantıka swñğıla pas berdi” degen söylemindegi “swñğıla” sözi orınsız qoldanıldı. Tilimizdegi “köp biletin, bilgir jäne zerek, zerdeli” degen sın esim negizinen boyında osınday qasieti bar adamdarğa qatıstı qoldanıladı. Al tamaşa pas bergen hokkeyşiniñ özi emes, berilgen pastıñ da swñğıla bolatının alğaş estip otırmız. Bwl kommentatordıñ “jañalığı”. Onıñ “Soñına deyin qısqılau kerek”, “…qısqılap jiberu kerek” degen qoldanısı da jarasım tauıp, “qısqılau” sözi mağınalıq twrğıdan orındı jwmsalıp twr deuge kelmeydi. Bwl jerde “qıspaqqa alu”, “qıspaqtau”, “qıspalau” degen etistikter aytpaq oydı meylinşe dälirek jetkizedi. Kommentatordıñ “… öz tizgininde jürgizetin boladı” degen qoldanısı da köñilge qonbaydı. Birinşiden, qazaq bwlay söz qoldanbaydı. Ekinşiden, bwl qoldanıs tüsinikteme beruşiniñ “öz aytqanına köndiretin”, “öz ayt­qanınan şığarmaytın boladı” degen oyın bere almaydı. “Öz tizginin bireuge beru” (kommentator sözimen aytqanda – bireudi öz tizgininde jürgizu) ıqpal etuden, basqaru tetiginen ayırılu degen kereğar mağınanı bil­diredi. Sonday-aq “Zıtqıp bara jatqan “Zvezdanıñ” 16 nömirli oyınşısı Semen Koşelev” degen söylemdegi ädebi tilde qoldanıla bermeytin “zıtqu” söziniñ ornına “jüytkip”, “zımırap”, “zaulap”, “zulap” etistikteriniñ biri qoldanılğanda, köpşilikke tüsiniktirek bolar edi dep oylaymız. Sonday-aq ol basqa äriptesteri sındı “…qol jetkizuge tırısuda”, “…körsetude”, “…şabuıldauda” jäne “…orın alğan joq”, “…orın alğan bolatın” (imel mesta) siyaqtı orıs tilinen tikeley audarıl­ğan sätsiz söz tirkesterin qoldandı. “Jalğız ğana şabuılşımen jasalğan şabuıl nätije bergen joq” degen söylemi de sol qatarğa kiredi. Osı söylem­di “Jalğız ğana şabuılşı jasağan şabuıldan nätije şıqpadı” (şabuıl nätije bermedi) dese, qwlaqqa jatıqtau estiler edi.

Sport kommentatorlarınıñ tilinde jii kezdesetin “soqqı bağıttadı” degen söz tirkesiniñ de törkini – orıs tili. Bizdiñ tilimizge orıs tilindegi “napravil myaç'” (napravil myaç v vorota) tirkesi birşama bwrmalanıp audarılğan. Orıs tilinde “soqqı bağıttadı” – “napravil udar” degen tirkes qoldanılmaydı. Olar soqqını emes, doptı bağıttadı (napravil myaç) dep qoldanadı. Bizdiñ kommentatorlardıñ da “soqqı bağıttadı” dep jürgeni sol doptı alañnıñ ortasına, qaqpağa nemese alañnıñ arğı jaq bwrışına qaray, belgili bir bağıtqa tebu ğoy. Sondıqtan logikalıq twrğıdan “soqqı bağıttadı” emes, “doptı bağıttadı” deu orındı. Eñ dwrısı, orısşadan tike audarmay-aq, “doptı qaqpağa qaray tepti”, “qaqpa jaqqa tepti”, “alañ ortasına qaray tepti” dese, siresken audarma tirkes­ten arılıp, qalıñ köpşilikke tüsinikti söz saptau ülgisin estir edik-au.

Orıs tilindegi “poteryal myaç'” tirkesin tikeley audarıp, “doptı joğaltıp aldı” deytin de kommentatorlar bar. Alañda eki komandanıñ qaqpaşıları men oyınşıların qosqanda 22 adamnıñ baqqanı bir dop bolsa, onıñ üstine jüzdegen, mıñdağan köruşiler men janküyerlerdiñ ortasında, aydıñ, künniñ amanında ol qayda joğalıp ketui mümkin? Orıs kommentatorlarınıñ sözine jarmaspay-aq, “Pälenşe doptan ayırılıp qaldı”, “Pälenşeniñ dobın Tügenşe alıp ketti” dese, aytıl­ğan söylem äldeqayda tüsinikti äri qazaqşa bolmas pa edi.

2015 jılğı 26 qaraşa küni AQŞ-tıñ H'yuston qalasında ötip jatqan ziltemirden älem çempionatın kördik. Osı çempionatta tüsinikteme beruşilerdiñ biri polyak ziltemirşisin tanıstırıp jatıp, “Ağayındı Zelin­skiy­diñ kişisi desek boladı” dedi.“Kişisi desek boladı” dep, däl bir kommentatordıñ özi onıñ kişi ekenine kümändanıp twrğanday söyledi. Mwnday söz qoldanıstı estigen qazaq tilin biletin kez kelgen teleköruşige “kişi Zelenskiy” nemese “Adrian Zelinskiydiñ inisi Tomaş Zelinskiy” dep nege aytpaydı eken degen oy keleri kümän tuğızbaydı.

“Bıltır Almatıda bwl sportşı 175 kelini auızdıqtay almağan”, “… bwl salmaqtı auızdıqtay almağan” degen qoldanıs­tarı da köpşilik kökeyine qonıp twr dey almasaq kerek. Tilimiz­degi “auızdıqta” etistigi “attıñ auızdığın salu, jügendeu” degen negizgi mağınasımen qatar “tizgindeu, tıyu, tärtipke bağındıru, erkine köndiru” siyaqtı auıspalı mağınada da jwmsaladı. Biz mısal etip otırğan qoldanıstıñ “erkine köndiru” degen mağınanı negizge alu arqılı payda bolğanı añğarılıp twr. Jalpı, qazaq twrmısınan tuındağan “auızdıqtau” sözin asau, bağınbay, boy bermey jürgen tirşilik iesine qatıstı qoldanu orındı boların söz mağınasına män beretin til twtınuşıları payımdasa kerek. Al ziltemir –jansız temir. Auızdıqtaytınday ol bwlqınıp, buırqanıp, tulap eşkimge bağınbay jatpaydı. Qoyğan ornında tapjılmay twradı. Sondıqtan “175 kelini auızdıqtau”, “salmaqtı auızdıqtau” dep beynelep jetkizudi tauıp aytılğan tartımdı qoldanıs dey almaymız. Baspasözde sport pen qwqıq qorğau salalarına qatıstı jii kezdesetin “bağındıru” (Almas Öteşov 422 keli salmaqtı bağındırdı)men “qwrıqtau” (Qwrt auruın qwrıqtau mindet!) etistikteriniñ qoldanıstarı turalı da osını aytuğa boladı.

Kommentatordıñ “Reseylik sportşı bwl salmaqtı oñay kötere aldı” deui de qazaq tilin biletin adamnıñ sözi emes. Ädette “kötere almadı” dep aytamız. Al “oñay kötere aldı” degen ne söz? Qay qazaq bwlay söyleuşi edi? Bwl söylemdi estigen adam onıñ orıs tilindegi “Rossiyskiy sportsmen legko smog podnyat' etot ves” degen söylemniñ audarması ekenin birden añğaradı. Osını “Resey sportşısı bwl salmaqtı oñay köterdi”, “…eş qiındıqsız köterdi”, “…qinalmay köterdi” dese, kimniñ taqiyasına tar keledi?

2015 jılğı 17 qazanda “Qazaqstan”, “Qazsport” telearnaları tikeley efirden körsetken Gennadiy Golovkin men David Lem'e arasındağı boks jekpe-jegi kezinde sport kommentatorı Ashat Sağınaev birşama täuir tüsiniktemeler berdi. Alayda onıñ “sonımen” (i tak), “bolıp esepteledi” (sçitaetsya), “Degenmen, biz öz kezeginde,..”, “…öz kezeginde” (v svoyu oçered') “asa kütudemiz” (oçen' jdem) degen siyaqtı orıs­qol tirkesterdi jii qoldanuı söziniñ körkin qaşırdı. Sol siyaq­tı “basına tigen” deu ornına “bastan jwmsalğan soqqı” (udar v golovu) dep söz saptauı da qwlaqqa ersi estiledi. Sonda osı ülgige salsaq, “işten jwm­sal­ğan soqqı”, “keudeden jwmsalğan soqqı” dep söyleuimiz kerek şığar.

Bizdiñ sport kommentatorları I Petr zamanınan beri kele jatqan orıs tilindegi “krepkiy oreşek” frazeologizmi negizin­de jasalğan “oñay şağılatın jañğaq emes” oralımın öte jii qoldanadı. Birinşiden, osı audarmanıñ özi oñıp twrğan joq. “Oñay şağılmaytınnıñ” ornına “oñay şağılatın” jäne jañğaqtı “jañğaq emes” demey-aq, “oñay şağılmaytın jañğaq” deu qisınğa köbirek keledi. Dwrısı, “krepkiydiñ” ornına “qattı”, “berik”, “mıqtı” sın esimderiniñ birin alıp, “qattı jañğaq”, “berik jañğaq”, “mıqtı jañğaq” dep audaru äldeqayda wtımdı bolar edi. Bärinen de dwrısı –taza orıstıq wğımğa jarmaspay-aq, mıqtı sportşılarğa qatıstı öz tilimizdegi “oñaylıqpen berilmeytin”, “berispeytin”, “qaytpas qaysar”, “tastay berik”, “qwljanıñ saqasınday” siyaqtı qazaq wğımına say teñeu­ler men epitetter, sözder men söz tirkesterin qoldanu. Olar tilimizde jetip artıladı. Jasandı, audarma tirkesten göri wlttıq wğımnan tuındağan qoldanıstar tildik sezimi bar, söz mänisin wğatın tıñdauşı men köruşiniñ köñiline birden wyalap, qwlağına mayday jağadı.

2015 jılğı jeltoqsannıñ 23-i küni “Kazsport” telearnasınan Qarağandıda bokstan ötken Ğalım Jarılğapovtı eske aluğa arnalğan turnirdi kördik. Kommentator Ermek Töreniyazov osı turnir barısında “Aqtıq sında Almas Tileubergenovten basım tüsken bolatın”, “…aqtıq sında jeñiske jetken özbekstandıq boksşı…”, “Jänibek Älimhanwlı aqtıq sınğa joldama alğan joq” dedi. Odan keyin de “aqtıq sın” tirkesin birneşe ret qaytaladı. Basqa da sport jurnalisteri men kommentatorlar bwl sözdi qoldanıp jür. Retsiz, orınsız qoldanıs. Qazaq tilindegi “aqtıq” sözi “aqırğı, soñğı” degen mağınanı bildiretini ras. Alayda bwl sözdiñ de qoldanatın ornı, mağınalıq reñki bar. Mäselen, “aqtıq demi şıqtı” (qaytıs boldı, soñğı tınısı üzildi), “aqtıq demi tausılğanşa” (jantäsilim bolğanşa; eñ soñğı demine deyin), “aqtıq tilek” (öler aldındağı eñ soñğı ötiniş), “aqtıq söz” (jantäsilim aldındağı aqırğı söz, tilek). Sport jarısındağı märe, final, bokstağı soñğı raund sportşınıñ ömirindegi, tirligin­degi eñ soñğı sını emes qoy, odan keyin de ömir bar. Sondıqtan bwl sözdi däl osı twsta qoldanudıñ eş reti joq. Ermek inimizdiñ “Bılğarı qolğap şe­berleri aytarlıqtay şarşap qaldı” degen söylemi de tüsiniksiz. “Aytarlıqtay” sözi “eleuli, auız toltırıp aytatınday, qomaqtı, ülken, zor” degen mağınanı bildiredi. Aytarlıqtay is tındıruğa boladı. “Aytarlıqtay jañalığım joq” deuge bolar. Al endi “aytarlıqtay şarşap qaldı” degendi alğaş estip otırmız. Bwl qoldanıstıñ ädebi normadan aytarlıqtay auıtqu ekenin aytu kerek.

Sport kommentatorlarınıñ özderi kommentariy beretin salalarınıñ män-jayın, jay-japsarın jaqsı bilui öte mañızdı. Odan da mañızdısı – olardıñ tildi jetik bilui. Olardıñ negizgi qwralı – tili. Eger olar käsibi tildi jetik meñgermese, sözge şorqaq, söz baylığı jwtañ bolsa, sol bilgenin de köpşilikke wğınıqtı, sıpayı, äserli etip jetkize almaydı. Jüyesiz, ja­uapsız söyleu – köruşi men tıñdauşınıñ jüykesin tozdıradı.

Bizdiñ sport kommentatorlarınıñ bastı kemşilikteriniñ biri – orıs tiliniñ şırmauınan şığa almau. Qazaqtıñ bay sözdik qorın dwrıs paydalanu ornına jasandı, audarma tirkesterge orınsız jüginip, orıs söylemi­niñ ülgisine salıp söyleu jii wşırasadı. Äyteuir söylep otıru qajet dep mağınasız köp­sözdilik pen bossözdilike wrınatındarı da bar. Söz mağınasın ajıratpay, är sözdi saralap, qazaq tanımın, til zañdılıqtarın eskermey söyley beretin­der de tabıladı. Abayşa aytqanda til degen “Bilgenge – marjan, bilmeske – arzan” qazına ğoy. Sondıqtan oğan ärkim öz öresiniñ biiktigi twrğısınan qaraydı. Ärkimniñ öz ölşemi bar. Söyley alatındardıñ köbi tildi bilem dep oylaydı. Al şındığında nağız til qadirin biletinder ğana jwrt aldında söyleu degenniñ qanday zor jauapkerşilik ekenin sezine aladı. Keyingi jıldarı bizdiñ telearnalarda osı jauapkerşilikti sezinetinder seldirep ketkendey körinedi de twradı. Sport arnası men sport habarların qarap otırıp ta, käsibi sport jurna­listerin dayındauğa, kommentatorlardıñ tilin jetildiruge jete män beru qajet eken-au degen oyğa qaldıq.

zhasalash.kz