زۋقا باتىر (1866-1929)
kerey.kz
زۋقا باتىر، شىعىس قازاقستاننىڭ ساۋىر اينالاسىندا زايسان اۋدانىنا قاراستى اۋىلدىق جەردە; اكەسى ءسابيت، وسى وبلىسقا قاراستى قالباتاۋى ەتەگىندە دۇنيەگە كەلدى. ۇلى اتالارىنان بۇقارباي باتىر، ابىلايحاننىڭ وڭ قولىنان ورىن العان جانىبەك باتىردىڭ جاۋىنگەرلەرىنەن ەدى. سوندىقتان بۇقارباي باتىردىڭ ۇرپاقتارىنان ءسابىتتىڭ اكەسى نۇرمۇحاممەت ابىز، اتالارىنىڭ دوسى ءۋالدان حازرەت پەن تانىستى. ءۋالدان حازرەتتىڭ تەگى، قوجا احمەت ياسساۋيگە نەگىزدەلگەن. وسى ناسىلدەن كەلگەندەر يشان دەپ اتالادى. قازاقتىڭ قۇرامىنا ەنگەن بۇل رۋعا قوجا دەلىنەدى. زۋقا باتىر، وسى ناسىلدەن بولعان شەشەدەن دۇنيەگە كەلگەن ءۇشىن العاشقى ۇلدارىنا، حازرەت ءاليدىڭ قاسيەتتىك اتاۋلارىنىڭ اتىن قويعان. قوجالاردىڭ ىشىنەن شىققان عالىمدار، “حازرەت اتا” دەپ تە اتالعان. سوندىقتان ول داۋىردە ءۋالدان حازرەتتىڭ ەل ىشىندە ورنى بولەك ەدى. بالا نۇرمۇحاممەت، اتا جولداستىعىنا وراي ءۋالدان حازرەتتەن ساباق الدى دا حافيز رەتىندە وقىدى. “سارى ابىز” لاقابىمەن دە تانىلعان. ءۋالدان حازرەت وسى شاكىرتىنىڭ ۇلى، ءسابيتتى دە وقىتقىسى كەلدى. نەمەرە ءىنىسى مۋمينمەن ءسابيتتى ءوزىنىڭ ءبىلىم ۇيرەنگەن بۇحارا، كازان جانە ۇفا قالالارىندا وقىتتى. وسى كەزدە ءسابيتتى، ءمۋميننىڭ قارىنداسى باتيمامەن اتاستىردى. ءسابيت 15 جىلدىق وقۋىن اياقتاتقان سوڭ ۇيلەندى. ءۋالدان حازرەت، بۇل ەكى شاكىرتىنە باتاسىن بەرىپ، مانچۋ يمپەرياسى داۋىرىندە، اتى ءالى شىڭجان دەپ وزگەرىلمەگەن شىعىس تۇركىستان ولكەسىنىڭ التاي ايماعى توڭىرەگىنە ءدىن جايۋعا جىبەردى.
ءسابيت قىزمەت ىستەگەن جەرلەردە “دامولدا” (ۇلكەن مولدا) اتاعىنا يە بولدى. ارىپتەسىمەن بىرگە اينالاسىندا مەشىت-مەدرەسە اشىپ بالا وقىتتى. ءسابيت دامولدا العاشقى قىزمەتكە باستاعان جىلداردا زۋقا دۇنيەگە كەلدى. اكەسى ءسابيت جانە ناعاشىسى مۋمين مولدادان ءدىني ساباق العان زۋقا، 15 جاسىندا اكەسىنەن ايرىلدى. شەشەسىمەن ءتورت ىنىسىنە باعۋمەن جاۋاپتى بولا وتىرىپ ءدىني قىزمەتىن بىرگە جۇرگىزدى. زۋقانىڭ ءبىلىم الىپ، زيالى تۇلعا ەكەنىن بىلەتىن “تورە” اۋلەتى جەڭىسقان گۇڭ ونى ورداسىنا العىزدى دا يمامدىققا سايلادى. تورە، قازاق ەلىنىڭ قۇرامىنداعى شىڭعىسحاننىڭ ناسىلىنە ايتىلادى. زۋقا، وسى تورە ورداسىندا كوپ ۇزاماي اكەسى قۇساپ سوت بيلىگىنە سايلاندى. وسى داۋىردە قۇرداسى اقىت قاجىمەن تانىستى. مۇحاممەت مۋمين، اقىت قاجىنىڭ دا ۇستازى ەدى. اقىت قاجى “عۇلاما اقىن” اتاعىمەن دە تانىلادى.
جاستىق شاقتاعى زۋقا مولدا، سوت بيلىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە قاتىگەز بايلارمەن بيلەردىڭ قاراپايىم ەلگە ىستەگەن قاتالدىعىن بايقاپ قالدى. ول ارقاشان ەزىلگەن ەلدىڭ قۇقىقتارىن قورعادى. وزبىر بايلارمەن بيلەردىڭ زاڭسىز جولمەن العان كىرىستەرىنە قارسى تۇردى. سوندىقتان ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ بيلەرى ونى كوزىنىڭ الدىنا شىققان سۇيەلدەي كوردى. وسى ورايدا ەل، زۋقا باتىرعا باستارىنداعى قيىندىقتاردى ايتىپ وتىردى. بۇعان جاراي زۋقا مولدا سوت بيلىگىنەن باس تارتىپ، تۋعان جەرى ساۋىرعا بارۋدى ويلاندى. اش-ارىق ەل دە ونىڭ ارتىنان كوشە باستادى. بىراق “جەر اۋدارۋدا كەڭىستىك بار” دەپ كەلگەن وسى مەكەندە دە لاۋازىمعا يە بولعان بيلەر، زۋقاعا قارسى ۇگىت جاساي باستادى. سوندا دا ول، زاڭ جولىمەن ەش قاشان داۋدىڭ تابان استىندا قالمادى. ءتىپتى قاتىگەزلەردىڭ جۋاس ەلدەردەن تارتىپ العان مالىن قايتا قۋدىرىپ الىپ، كەدەيلەرگە تاپسىرىپ وتىردى. سونىمەن زۋقانىڭ مولدالىق اتاعىنان گورى باتىرلىعى العا شىقتى. قاراماڭىندا ونى قولداپ تۇرعان قارقىندى قوعام قۇرالا باستادى.
ۇستازدارىنىڭ باتاسىن الىپ قاندايدا ءدىني سالادا قىزمەت ىستەيىن دەسە دە ءومىردىڭ جاعدايى ونى ۇلتتىق كۇرەس جولىنا سۇيرەدى. ۇستازدىعىمەن جانە باتىرلىق پەن بىرگە جەردىڭ تۇتاستىعى، ەلدىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن كۇرەستى. سونىمەن ءوزى داۋىرىندە اتسىز اتاقسىز ەلدىڭ قارابيىنە اينالدى. ەل ونى قاحارمان رەتىندە باتىر دەگەن ابىرويمەن ەسكە الدى.
1900 جىلىندا “بوكسشى كوتەرىلىسى” دەپ اتالعان وقيعا كەزىندە، وسماندى پاتشاسى ىى. ابدۇلحاميت حاننىڭ باستاماسىمەن قىتايداعى مۇسىلماندار ستامبۋل ارقىلى قاجىعا بارا باستاعان ەدى. زۋقا باتىر دا 1902-03 جىلدارىندا ۇستازى جانە ناعاشىسى بولاتىن مۋمين يشانمەن بىرگە قاجىعا اتتاندى. ەكەۋىن دەلەگاتسيا باسشىسى رەتىندە ىى. ابدۇلحاميت، “يىلدىز سارايى” اتتى ورداسىندا قۇزىرىنا قابىلدادى. وسىنى ستامبۋلدا قايتىس بولعان اقىت قاجىنىڭ نەمەرە تۋىستارىنان ابدۇسسەلام ايكانات قاجى ايتقان ەدى.
شونجار بيلەر ونىڭ قاجىعا بارىپ كەلۋىمەن قايتا يمامدىق جانە ۇستازدىق قىزمەتىمەن شۇعىلدانىپ، وزدەرىنىڭ زاڭسىز جۇمىستارىنا ارالاسپايدى ەكەن دەپ ويلادى. مۇنىمەن قاتار زۇۆكا باتىردىڭ دوسى بوكە باتىردىڭ كوزىن جويۋدى كوزدەدى. احىرى زۋقا باتىر قاجىلىق ساپارىنا اتتانعان سوڭ قىتايلار بوكە باتىردى جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. ول، باتىسقا شىقپاقشى بولىپ تيبەتتى باسىپ وتەر كەزىندە ۇستالىپ شەيىت بولدى. سونىمەن قاتىگەز ۇكىمەت ەلدى ودان ارى قىرقىستىردى. زۋقا باتىردىڭ قاجىلىق ساپارىنا قايتىپ كەلۋىن كۇتىپ وتىرعان قاۋىم، قايتا ونىڭ قاراماڭىنا جينالدى. وسىدان كەيىن بۇكىل جاستاردى نيزامشا اسكەري دايىندىقپەن ۇستادى. مۇنىمەن قاتار ونى قولداعان اۋقاتتى وتباسىلار ورىسپەن ساۋدا جاساپ، ورنىنا قارۋ ساتىپ الا باستادى.
قاسىنداعى قازانباي باتىرمەن تولەگەتاي باتىر ونىڭ ەڭ كۇشتى وققاعارى ەدى. وتارباي، ىرعايباي، ءدۇزباي، زيراتباي سىندى ادۆوكاتتارىمەن بىرگە ولاردىڭ ءىزىن باسقان كارىم، شىباراقىن، ناسىر، توقاجان سەكىلدى جىگىتتەرى، شابارماندارى جانە ءوزى ۇلدارىنان سۇلتان ءشارىپ پەن ءشىريازدان مولدا دا بار ەدى. ەڭ قۇندى ادامدارىنىڭ ءبىرى وسپان باتىر ەدى. ونىڭ اكەسى ءسلامباي، زۋقا باتىردىڭ دوسى ەدى. سوندىقتان جاس وسپاندى ءوزى بالاسىنداي ءوسىردى. وعان جاستايىنان “قازاقتىڭ كەرىجاق باتىرى بولارسىڭ!” دەگەن ەل ىشىنە كەڭ تاراعان سوزدەرى بەرگەن باتاسى ەدى. و دا زۋقا باتىردى ء“پىرىم” دەپ اتاعان. وسىنداي جىگىتتەرمەن جانە اياسىندا قۇرالعان قارقىندى قوعاممەن بىرگە ءداۋىردىڭ شونجار بيلەرىنە قارسى توتەپ بەرە الدى. ەلدى اياسىندا ۇستاپ ەشكىمدى تابان استىندا قالدىرمادى. جەبىرلەنگەن ەلدىڭ; تىلىنە، دىنىنە جانە ناسىلىنە قاراماستان مىڭداعان جانۇياعا پانا بولدى. وسىنداي ەلىنە، جەرىنە قامقورشى بولسا دا شونجار بيلەر ونى قوجايىندارىنا ايتىپ ارىز-شاعىم جاسادى. سوندىقتان زۋقا باتىردىڭ ارتىنان ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ باستىعى ياڭ زى شاڭ ارمياسى ءتۇستى. سونىمەن زۋقا باتىر، ءۇرىمجى جاقتان كەلگەن اسكەرگە قارسى تۇرىپ التايعا قاراي وتكىزبەدى. ۇكىمەت ءارى قوڭىرجاي ءارى دە قاتاڭ ساياسات قولدانسا دا بۇلاردىڭ ەش قايسىسىنا قارسى جەڭىلمەدى.
ءبىر جاقتان 1920 جىلدارىندا ورىس جاقتان اقورىس ارمياسىنىڭ گەنەرالى باكىچتىڭ 10 مىڭ اسكەرى التاي اينالاسىنا باسىپ كىردى. وسى كەزدە التايدىڭ باستىعى جۋ داۋيىڭ، اقورىس باندىلارىنا توتەپ بەرە الماي ءوزىن ءوزى ءولتىردى. سوندا زۋقا باتىر ىسكە قوسىلىپ بۇكىل باسقىنشىلاردى الاستاپ تاستادى. ءبىر جاعىنان 1923 جىلداردا التايمەن باركول توڭىرەگىنە جايىلعان ۇيەمە جانە دۇڭگىر اتتى موڭگۇل باندىلارىمەن سوعىسىپ ولاردى شەكارادان ارى اسىرىپ تاستادى. كەز-كەلگەن جاعدايدا جەرىنىڭ تۇتاستىعىمەن ەلدىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن زۋقا باتىردىڭ وسى دانالىعىن ولكەلىك ۇكىمەتى قابىلدامادى دا ونى بۇلىكشى دەپ اتاندىرۋعا تىرىستى. ول بۇعان قارسى قايمىقپادى دا اقىل-پاراساتىمەن ەلدى تەڭدىك پەن ۇستادى.
1928 جىلىندا ياڭ زى شاڭدى، سىرتقىىستەر ءمينيسترى پي يۋ ءلىن اتىپ ءولتىردى. ورنىنا جىڭ شورين كەلدى دە زۋقا باتىردى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن الدامشى جوسپارلار جاسادى. الدىمەن، كەلىسەتىن كورىنىپ ەلگە قاتىگەزدىك ىستەمەيتىن بولدى. جاڭا بيلەۋشىنىڭ وسى ۋادەسىنەن كەيىن ەل تىنىشتالا باستادى. كوپتەگەن ادامدار ءوز ماماندىعىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك تاپتى. بىراق كوپ ۇزاماي ۇكىمەت سوزىنەن اينىدى دا زۋقا باتىردىڭ قاسىنداعى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جاكىيا (مادىحىڭ) دەگەن دۇڭگەندى ازعىرىپ تىڭشى ەتىپ قويدى. بۇل ساتقىن، ىلعي زۋقا باتىردىڭ توڭىرەگىندە بولعان-بىتكەننىڭ ءبارىن قوجايىندارىنا ايتىپ وتىردى. زۋقا باتىر، قامقورلىعىنداعى وسى مالايدىڭ ساتقىندىعىن كەيىن سەزسە دە وعان تيسپەدى. قاراماڭىنداعى ەلدى قايتا جيۋعا مۇرساتى دا بار ەدى. بىراق ول، ارقاشان قوعامنىڭ تىرشىلىك قامىن ويلاپ، ءسال ۋاقىت وتسە دە راقاتتانىپ قالعان ەلدىڭ ءتارتىبىن بۇزباۋ ءۇشىن تاعدىرىنا كوندى. ول ەندى سۇيگەن ەلىنەن ءبولىنىپ قالابەرىپ، انىق سۇيىكتىسىنە قاۋىشۋدى اڭساي باستاعان ەدى. بۇل الەمدەگى قىزمەتىنىڭ اياقتاعانىنا سەنگەندەي بولدى. تاعدىردىڭ سىزىعىنان بولەك جولدى قاداعالاپ جۇرە المايتىنىن جانە اجالدىڭ تاياعانىن سەزدى. ءسويتىپ ۇيىنە شابۋىل جاسالاتىن كۇندەردە جىگىتتەرىنە تاپسىرىس بەرىپ، ەلدى وزىنەن الىستاتا باستادى. ويتكەنى قىمباتتى قوعامدىق ەلدىڭ وزىمەن بىرگە قۇربان بولۋىن تىلەمەدى. سوندا دا بالا-شاعا جانە توڭىرەگىندە وسكەن ادامدار ونىڭ قاسىنان ءبولىنىپ قالعىسى كەلمەدى.
جاۋىن كۇتكەن ءتۇن كەلىپ تە قالعان ەدى. شابۋىل جاسايتىن ەكىجۇز اسكەر ونى ءتىرى قولعا تۇسىرمەكشى بولدى. العاشقى ءبىر توپ اسكەر زۋقا باتىردىڭ وتاۋىنا كەزەگىمەن باسىپ كىرە باستادى. بىراق ەش بىرەۋى ساۋ شىقپادى. ەكىنشى توپ اسكەر دە دايىندالىپ تۇرىپ ۇيگە كىردى. زۇۆكا باتىر وسى جول ولارمەن قارۋسىز كۇرەستى. كەرەگەدەگى ءىلۋلى تۇرعان اۆتومات مىلتىقتى دا قولىنا الماستان، بىلەگىنىڭ كۇشىمەن ەسىكتەن كىرگەندەردى الىپ-ۇرىپ سىلقيتا باستادى. سوندا دا وق اتىلىپ، زۋقا باتىر ەرلىكپەن شەيىت بولدى. بۇل قاندى وقيعادا 53 كىسى قازا تاپتى. قىتاي اسكەرى ونىڭ باسىن كەسىپ الىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي ەلدىڭ كوتەرىلىس جاسايتىنىنان تارتىنعان ولكەلىك ۇكىمەت، زۋقا باتىردىڭ باسىن تۋىستارىنا تاپسىرىپ بەردى.
ارادان ءبىر جىل وتكەن سوڭ التاي-كوكتوعاي، بەلقۇدىقتا جەرلەنگەن قابىرىنە قورعان جاسالدى. قازىر وسى قورعان تاريحي كەسەنەگە اينالدى. ونىڭ ءومىرى جانە كۇرەسى تۋرالى ۇرىمجىدەگى قازاق جازۋشىلار ارقىلى كىتاپتار جارىققا شىقتى. تۇركيا، ءازىربايجان تىلدەرىمەن بىرگە قىتايشا، ورىسشا ماقالا جانە اۋدارمالار جازىلدى. 2000 جىلىندا موڭگۇليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا تۋعانىنىڭ 130 جىلى; ومىردەن وزعانىنىڭ 70 جىلىنا وراي مەرەي تويى وتكىزىلدى. وسىندا ۇلكەن كوشەگە اتى بەرىلدى جانە ەسكەرتكىش جاسالدى.
تۇركى تەكتەس تىلدەرمەن قاتار اراپ، پارسى جانە قىتاي ءتىلىن بىلەتىن زۋقا باتىر 33 بالانىڭ اكەسى ەدى. ءتورت ايەلىنەن 12 ۇل جانە 8 قىزىنىڭ اتى بەلگىلى.
“اتا بىزدىكى بولسا دا، باتىر حالىقتىكى” دەگەن ۇرانمەن ونى تاعى ءبىر مەرەي تويمەن ەسكە الۋدى ۇلتتىق جانە ءدىني مىندەت دەپ سانايمىز.
پىكىر قالدىرۋ