تاريح قازاق شەجىرەسى

قىپشاق اتاۋىنىڭ توركىن

kerey.kz

 |  Feb 18, 2016

كونە قىپشاقتاردا تiك ەكi سىزىقتى تاڭبانىڭ بولماعانىن ولار مەكەندەگەن وڭiرلەردەگi جارتاستارعا سالىنعان ەجەلگى كوشكىنشiلەردiڭ رۋلىق تاڭبالارىنىڭ اراسىندا مۇنداي بەلگiلەردiڭ جوقتىعى دا راستايدى قىپشاق اتاۋىنىڭ توركىنىن س.ن. يۆانوۆتىڭ كومەگىمەن «جولى بولماعان»، «سورلى»، «بەيشارا» دەپ تاپقان س.گ. كلياشتورنىي «جاڭالىعى» عىلىمعا ەنگەننەن كەيىن، شەشىمىن تاپقان ماسەلە رەتىندە بۇل باعىتتاعى ىزدەنىس ءبىرجولا توقتاعان بولاتىن. بىراق وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي پالەوتۇركولوگيا باعىتىنا ماقساتكەرلiكپەن بەت بۇرىپ، حالىق تاريحىنىڭ اقيقاتىنا ايعاق ۇسىنار تiل تاريحىن ءسوز توركiنiن (ەتيمولوگياسىن) انىقتاۋ ارقىلى تانۋعا دەن قويىپ جۇرگەن، قازاق زەرتتەۋشىسى، «يازىك پيسما» كىتابىنىڭ اۆتورى و. سۇلەيمەنوۆ وسى توقىراۋ توعانىن بۇزىپ، قىپشاق ەتنونيمiنiڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى ءوز بولجامىن ۇسىندى. بۇل – قىپشاق ەتنونيمiنە قاتىستى ايتىلعان قازiرگi تاڭداعى سوڭعى پiكiر جانە ونى ازىرگە ەشكىم تەرىسكە شىعارعان جوق.  و. سۇلەيمەنوۆ قىپشاقتاردىڭ رۋلىق تاڭباسى – تiك ەكi سىزىقتى (//) قاتار جاتقان ەكi پىشاقتىڭ بەلگiسi دەپ ءتۇسiندiرiپ، قيماق ەتنونيمiن يكي جانە يەمەك سوزدەرiنەن شىعارعان پارسى تاريحشىسى گارديزي سياقتى، قىپشاق ەتنونيمiن وسى ەكi پىشاق (اۆتوردىڭ بەرۋiندە «يكي-پچاك») سوزiنەن شىعارادى (سۋلەيمەنوۆ و.و. گلينيانايا كنيگا ي «از ي يا». – ا.، 1990. – ستر. 498). شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل وسى ورايدا ايتىلعان بۇرىنعى بولجامداردىڭ بiرiنە دە ۇقسامايدى. تىڭ بولجام. بiراق، سوعان قاراماستان، بۇعان ازiرگە عالىمدار تاراپىنان نە دۇرىس، نە بۇرىس دەگەن ەشقانداي پiكiر ايتىلعان جوق. سوندىقتان قىسقاشا بولسا دا بۇل تۋرالى ارنايى ءسوز ەتۋ قاجەت سەكiلدi.  قازiرگi قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى قىپشاق تايپاسىنىڭ تاڭباسىنىڭ تiك ەكi سىزىق ەكەنi راس. ونى قوس ءالiپ دەپ اتايدى. ونىڭ بۇلايشا اتالۋى اراب الفاۆيتiنiڭ تiك بiر سىزىقپەن (/) تاڭبالاناتىن العاشقى ءارپiنiڭ ءالiپ دەپ اتالاتىنا بايلانىستى ەكەنiنە دە داۋ جوق. دەمەك، بۇل تاڭبانىڭ «قوس ءالiپ» دەپ اتالۋى – قىپشاقتار اراب ءالiپبيiن قابىلداعاننان كەيiن پايدا بولدى دەگەن ءسوز. وسىنى ەسكەرگەن و. سۇلەيمەنوۆ «بۇل تاڭبا اراب ءالiپبيiن قابىلداعانعا دەيiن باسقاشا اتالىپ، ول وسى قىپشاق ەتنونيمiندە ساقتالىپ قالعان جوق پا ەكەن» دەگەن ويمەن، ەكi سىزىق تاڭبانىڭ بiر كەزدە يكي پچاك اتالىپ، كەيiن وسى ەكi ءسوزدiڭ ءوزارا كiرiگۋi ناتيجەسiندە قىپشاق ءسوزiنiڭ شىعۋى مۇمكiن ەكەن¬دiگiن ايتادى.  بۇل رەتتە، ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، اۆتور ەكi بiردەي زاڭدىلىققا سۇيەنەتىن سەكىلدى. ونىڭ بiرi – يكي جانە پچاك سوزدەرi قىپشاققا اينالعاندا تiلدiك زاڭدىلىقتىڭ ساقتالاتىنى. ي دىبىسىنىڭ تۇراقسىزدىعىن بۇل كۇندە تiل عىلىمى دالەلدەپ وتىر. سوندىقتان ءبىرىنشى ي دىبىسى ايتىلۋ بارىسىندا ءتۇسiپ قالىپ، يكي-پچاك – كيپچاك اتالىپ، ونىڭ كەيiن قىپشاق فورماسىندا قالىپتاسۋى مۇمكiن. بىلاي الىپ قاراعاندا، لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان دا، قيسىندىلىق جاعىنان دا شىندىققا كەلەتiن سياقتى.  ەكiنشiسi – تۇرىك ەتنونيمدەرiنiڭ كوبiنiڭ رۋلىق تاڭبامەن بايلانىستىلىعى. اۆتوردىڭ مۇنداي بايلانىستىڭ، اسiرەسە، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن رۋ-تايپالارعا ءتان ەكەنiن، كۇنi كەشەگە دەيiن رۋ-تايپا اتاۋلارىمەن بiرگە تاڭبا اتتارىنىڭ دا ساقتالىپ كەلگەنiن دالەل ەتiپ العا تارتۋى دا شىندىققا قايشى كەلمەيدi. كەشەگi رۋ-تايپاعا بولiنەتiن كەزدە حالقىمىزدا سiرگەلi, وشاقتى، تاراقتى، شانىشقىلى، باعانالى، بالتالى تارiزدەس تولىپ جاتقان اتاۋلارى تىكەلەي تاڭبا اتىمەن بايلانىستى شىققان كوپتەگەن رۋ-تايپالاردىڭ بولعانى انىق.  بiراق وسىنداي دالەلدەۋiندە نەگiز، ويىندا قيسىن بولعانىنا قاراماستان، و. سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل تۇجىرىمىن دا قۇپتاپ، ەكi پىشاق ءسوزiن قىپشاق اتاۋىنىڭ توركiنi دەي المايمىز. نەگە؟  الدىمەن، رۋ تاڭباسى ەكi سىزىقتىڭ اۋەلدە ەكi پىشاقتىڭ بەلگiسi بولعانىنا سەنۋ قيىن. و. سۇلەيمەنوۆ ءوز بولجامى نانىمدى بولۋى ءۇشiن بۇل ەكi سىزىقتى وتە جiڭiشكە پىشاق (وچەن ۋزكي نوج) نەمەسە ءۇش قىرلى قانجار (ستيلەت) بەلگiسi دەيدi (بۇل دا سوندا). بiراق قالاي كiشiرەيتكەنىمەن دە سوناۋ تەمiر داۋiرiنەن بەرi قولدانىلىپ كەلە جاتقان پىشاق اتالاتىن قۇرالدىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا بiتiم-پiشiنi تiك سىزىققا كەلمەيدi. ونى جارتاستاعى تاڭبالار دا، ارحەولوگيالىق مۇرالار دا راستايدى. ال ۇقساستىق iزدەسەك، تiك ەكi سىزىق پىشاقتان گورi ەكi جەبەگە نەمەسە ەكi نايزاعا كوبiرەك كەلەدi. بۇل جانە قىپشاق سىندى جاۋىنگەر ەلگە ۇيلەسەدi دە. بiراق ولار تiك ەكi سىزىقتى نە ەكi جەبە، نە ەكi نايزا اتاماعان.  بۇل ارادا تاعى بiر ەسكەرەتiن جاي – قىپشاق ەتنونيمiن يكي پچاق-تان، قيماق ەتنونيمiن يكي يەمەك-تەن شىعارۋشىلاردىڭ تۇرىك تiلدەس حالىقتاردىڭ تiلدiك ەرەكشەلiكتەرiن ەسكەرمەگەندiكتەرi. ەكi سانىن تiلi عۇز (وعىز) تiلi ديالەكتiسiندە قالىپتاسقان حالىقتار سوناۋ ەسكi زامانداردان يكي، ال قىپشاق تiلi ديالەكتiسiندە قالىپتاسقاندار ونى ەكi دەيدi. مىسالى، VIII عاسىردىڭ باسىنداعى كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiندەگi جازۋدا: «ەكi ەرiگ ءۇدۇشرۋ سانچدى» («ەكi ەرiن شانشىدى») دەپ جازىلعان (مالوۆ س.ە. اتالعان ەڭبەك. – 25-ب.). سونداي-اق پىشاق تا پچاك بولىپ ايتىلماسا كەرەك. ولاي بولسا، ەكi جانە پىشاق سوزدەرiنiڭ ءوزارا كiرiگۋiنەن قىپشاق ەتنونيمiنiڭ پايدا بولۋى ەكiتالاي.  بۇل جەردە، تiپتi, ماسەلە وندا دا ەمەس، مەيلi بiر كەزدە ەجەلگi قىپشاقتاردىڭ ەنشiلiك تاڭباسى ەكi پىشاقتىڭ تاڭباسىمەن بەلگiلەنiپ، سودان كەلە-كەلە قىپشاق اتاۋى شىققان ەكەن-اق دەلiك. بiراق سول ەكi پىشاق اتالىپ، حالىقتىڭ وي-ساناسىنا سiڭiپ، قالىپتاسىپ قالعان تاڭبا اتىنا نەگiز بولعان ەكi سىزىقتىڭ بiرi كەيiن اراب ءالىپبيىنىڭ باستاپقى ارپiنە ۇقسايدى ەكەن دەپ، حالىقتىڭ ونى الگi ءارiپتiڭ اتىمەن قوس ءالiپ دەپ وزگەرتە سالۋى مۇمكiن ەمەس. بۇل، باسقاشا ايتقاندا، حالقىمىزدىڭ ءومiر بويى «نايزاتاس» دەپ اتاپ كەلگەن جەرiن راكەتانى كورگەننەن كەيiن، سوعان ۇقسايدى ەكەن دەپ «راكەتاتاس»، بولماسا «الباربوگەت» دەپ اتاپ كەلگەن جەرiن «ستاديونبوگەت» اتاندىردى دەگەنمەن بiردەي. ال بۇل جەردە ومiردە بۇلاي بولمايتىنىن، حالىقتىڭ قالىپتاسقان ادەت-عۇرپىنىڭ وعان جول بەرمەي¬تiنiن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتi بولماسا كەرەك. بۇل – بiر.  ەكiنشiدەن، مىنانداي تاريحي زاڭدىلىقتى دا اتتاپ وتۋگە بولمايدى. ول قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن، ەنشiلiك تاڭباسى ەلدiك اتاۋىنا اينالعان رۋلاردىڭ ءبارi دە كەيiن قالىپتاسقان، ەجەلگi كونە تايپالاردان ءبولiنiپ شىققان شاعىن رۋلار. سالىستىرمالى تۇردە العاندا، ولار ارنالى ۇلكەن وزەننiڭ ءوز الدىنا ءورiس تارتقان سالالارى تارiزدەس. مىسالى، سiرگەلi, وشاقتى، شانىشقىلى، ەرگەنەكتi رۋلارى ۇيسiننەن، تاراقتى، قانجىعالى رۋلارى ارعىننان، باعانالى، بالتالى رۋلارى نايماننان تارايدى. مۇنى عىلىم دا، حالىقتىڭ ءتول شەجiرەسi دە تەرiسكە شىعارمايدى. ال وسىلارعا نەگiز بولعان بايىرعى كونە تايپالاردىڭ اراسىندا مۇنداي تاڭبا اتاۋىمەن اتالعاندارى كەزدەسپەيدi. ونداي ءداستۇر جوق.  بۇل ءوز تاراپىنان ولاردىڭ ءاۋ باستان بەلگiلi بiر رۋ-تايپانىڭ ەمەس، سونداي رۋ-تايپالاردىڭ بiرنەشەۋiنiڭ باسىن بiرiكتiرگەن بiرلەستiكتiڭ نەمەسە جەكە حالىقتىڭ اتاۋى بولعانىن دالەلدەيدi. اڭگiمەگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان قىپشاق ەتنونيمi دە جاڭاعى وزiنەن جەكە رۋلار ءبولiپ شىعارعان ارعىن، ءۇيسiن، نايمان اتاۋلارىنان بۇرىن بولماسا، كەيiن شىققان اتاۋ ەمەس. مۇنىڭ سىرتىندا، تاڭبا اتىمەن اتالعان رۋ-تايپالار اتاۋىنىڭ سول تاڭبا اتىنا لى، لi, دى، دi, تى، تi جالعاۋلارى جالعانۋ ارقىلى جاسالاتىنىنا دا كوز جۇمىپ قاراۋعا استە بولمايدى.  ۇشiنشiدەن، كەز كەلگەن بولجامدى بiر عانا ۇقساستىقتان، بولماسا جالاڭ لوگيكالىق قيسىننان شىعارىپ، ونى ءومiر شىندىعى ەتiپ ۇسىنۋدىڭ ۇنەمi دۇرىس بولا بەرمەيتiنiن دە ەسكەرگەن ءجون. شىندىق كوزi قاشاندا بار دەرەكتi سالىستىرا قاراپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ ارقىلى اشىلماق. وسى ورايدا قىپشاق ەتنونيمiنiڭ ەكi جانە پىشاق سوزدەرiنiڭ ءوزارا كiرiگۋiنەن شىقپاعانىنا، جالپى «قوس ءالiپ» دەگەن اتپەن جەتكەن تiك ەكi سىزىق تاڭبانىڭ ەشقاشاندا پىشاق بولىپ اتالماعانىنا قاڭلى رۋىنىڭ تاڭباسىن سالىستىرا قاراۋ ارقىلى كوز جەتكiزۋگە بولادى.  ەگەر قازiرگi رەسمي تاريح عىلىمىنىڭ قىتايدىڭ تاريحشىسى سى-ما ءچياننiڭ «تاريحي جازبالارىنداعى» كانجۇي (كانگيۋي) دەگەن ەل اتاۋىن «قاڭلى» دەپ تانىعاندارى شىندىق بولسا، وندا بۇل اتاۋدىڭ جاڭاشا جىل ساناۋدان كوپ بۇرىن پايدا بولعان اتاۋ ەكەنiنە ەشقانداي داۋ جوق. ويتكەنi باتىسىنداعى ەلدەر جونiندە تۇڭعىش حابار اكەلگەن كونە ءحان يمپەرياسىنىڭ العاشقى ەلشiسi جان ءچياننiڭ (چجان كياننiڭ) كانجۇي مەملەكەتiن بiلگەن كەزiنiڭ ءوزi ج.ج.س. دەيىنگى 127 جىل بولاتىن. مiنە، سول قاڭلىنىڭ بۇگiنگi بiزگە جەتكەن تاڭباسى تiك بiر سىزىق – (/). ونى حالىق «كوسەۋ» دەپ اتايدى. بiراق ءالiپ، نەمەسە بiر ءالiپ، بولماسا دارا ءالiپ دەپ اتامايدى. سول سياقتى ىستى تايپاسى دا ءوز تاڭبالارى وسىنداي تiك بiر سىزىقتى كوسەۋ دەپ اتايدى.  ن.ا. اريستوۆ، ۆ.ۆ. بارتولد، س.ا. امانجولوۆ، م.س. مۇقانوۆ جانە تاعى باسقا بiراز عالىمدار تاڭبانىڭ ۇقساستىعى سول رۋ-تايپالاردىڭ ءتۇپ تەگiنiنiڭ بiرلiگiن كورسەتەدi دەپ قارايدى. مىسالى، تاڭبالىق بەلگiلەردi سالىستىرا قاراۋ ارقىلى نەگiزگi رۋلار مەن تايپالاردى انىقتاعاندا تۇرiك تايپالارىن جان-جاقتى زەرتتەگەن بەلگiلi ورىس عالىمى ن. اريستوۆ قىپشاقتى قاڭلىمەن بiر تۋىس تايپا دەپ سانايدى (اريستوۆ ن.ا. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودناستي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي. جيۆايا ستارينا. پرەريوديچەسكوە يزدانيە وتدەلەنيا ەتنوگرافي رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. – ۆىپ. III ي IV. – سپب.، ستر. 189). وعان بايىرعى تايپالاردان ءبولiنiپ شىققان جاڭا تايپانىڭ ءوزiنiڭ ەنشiلiك تاڭباسىن سول بۇرىنعى كونە تايپانىڭ تاڭباسىنا قوسىمشا، نە ۇستەمە سىزىقشا بەلگi سالۋ ارقىلى جاسايتىنىن نەگiز ەتەدi. ءسويتiپ، اريستوۆشا ايتقاندا، قاڭلىلاردان ءبولiنiپ شىققان قىپشاقتار ولاردىڭ تiك بiر سىزىق تاڭباسىنىڭ جانىنا تاعى تiك بiر سىزىق قوسۋ ارقىلى ءوزiنiڭ تاڭباسىن جاساعان.  جالپى قاڭلى مەن قىپشاقتىڭ تۋىستاس ەكەنiن اريستوۆتان باسقا دا بiراز عالىمدار مويىندايدى. مىسالى، بارتولد حII جانە حIII عاسىردىڭ باسىندا مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ قاڭلى مەن قىپشاق اتاۋلارىن بiر-بiرiنiڭ سينونيمi رەتiندە قولدانا بەرەتiنiن ايتادى (بارتولد ۆ.ۆ. تۋركەستان ۆ ەوپحۋ مونگولسكوگو ناشەستۆيا… – س-پب. چ. ءى. 1898). حورەزمنiڭ شاحى مۇحاممەدتiڭ شەشەسiن دجۋۆەنيدiڭ ءوز ەڭبەگiندە بiردە قاڭلى قىزى، بiردە قىپشاق قىزى دەپ كەزەك ايتا بەرەتiنi دە سونى راستايدى.  بۇل ورايدا مۇنداي وي تۇيiندەۋلەردiڭ ومiرگە كەلۋiنە سەبەپ بولىپ وتىرعان ەكi ەلدiڭ – قاڭلى مەن قىپشاقتىڭ ەنشiلiك تاڭبالارىنىڭ نەگiزدەس ەكەندiگi ايان. بۇدان شىعار قورىتىندى سول، قاڭلىدان قىپشاق ەنشi السىن، بولماسا كەرiسiنشە قىپشاقتان قاڭلى ءبولiنiپ شىقسىن، بولماسا ەكەۋi بiر حالىق بولسىن، ايتەۋiر قالاي بولعاندا دا، ولاردىڭ نەگiزدەس تاڭبالارىنىڭ اتى سوناۋ كونە زامانداردان بەرi كوسەۋ بولعاندىعى. وسى اتاۋ سان عاسىرلاردى ارتقا تاستاپ، وزگەرمەي بiزگە جەتكەن. سوندىقتان ونىڭ بۇگiنگi اتى دا كوسەۋ. ولاي بولسا، قىپشاق حالقىنىڭ (تايپاسىنىڭ) وسى كوسەۋ تەكتەس تiك ەكi سىزىق تاڭباسىنىڭ بۇرىن دا، كەيiن دە ەكi پىشاق اتالماعانىنا كەپiلدiك بەرەر بiردەن-بiر ايعاق وسى بولماق. سونداي-اق قوس ءالiپ تە قىپشاقتاردىڭ ەجەلگi تاڭباسى ەمەس. ول – قىپشاق بiرلەستiگiندەگiلەر ىدىراپ، تۇرىك تەكتەس باسقا حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ەنiپ، بولشەكتەنiپ كەتكەندە، سولاردىڭ iشiندە قىپشاق اتىن ساقتاپ قالعانداردىڭ كەيiن، اراب ءالىپبيى كىرگەننەن سوڭ العان تاڭباسى. سوندايلاردىڭ بiرi – قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى قىپشاقتار. كونە قىپشاقتاردا تiك ەكi سىزىقتى تاڭبانىڭ بولماعانىن ولار مەكەندەگەن وڭiرلەردەگi جارتاستارعا سالىنعان ەجەلگى كوشكىنشiلەردiڭ رۋلىق تاڭبالارىنىڭ اراسىندا مۇنداي بەلگiلەردiڭ جوقتىعى دا راستايدى. تاڭبا جەكە رۋدا، تايپادا عانا بولادى، ال اتى جالپىعا ورتاق بiرلەستiكتە، حالىقتا بولمايدى.  جوعارىدا ءبىز ۇلى دالانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىن گەوگرافيالىق-اۋماقتىق ورنالاسۋىنا قاراي ءۇش توپقا بولگەندە سونىڭ بىرەۋىنىڭ «دالالىقتار» دەپ اتالاتىنىن جانە وسى دالالىقتاردىڭ كەيىن «قىپشاقتار» دەپ اتالاتىنىن ايتقانبىز. وسىعان وراي ءبىز قىپشاق اتاۋىن تىم كونە اتاۋ دەپ بىلەمىز. ولاي بولسا، كونە اتاۋدىڭ توركىنىن دە كونە ۇعىمنان، كونە سوزدەن ىزدەگەن ءجون. ال بۇل ءوز تاراپىنان ەجەلگى تايپالار تاريحىنا دەن قويا ءۇڭىلىپ، ەسكى زاماندار¬دان جەتكەن بايىرعى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ءمان-ماعىناسىن زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى.  ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلگەندە، حالىق جادىندا ساقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلۋ ارقىلى سان عاسىرلاردان امان ءوتىپ كەلىپ، الدى ورتا عاسىرلاردا-اق حاتقا ءتۇسىپ، ەستە جوق ەسكى زاماننىڭ كوزىندەي بولىپ بۇگىنگە جەتكەن كونە اڭىزدار دەرەگى تۇرىك تايپالارىنىڭ (تارعىتاي، گەراكل، يافەت اۋلەتىنىڭ) اۋەلدەگى تامىر تارتىپ، وركەن جايعان تۇپكى مەكەنى – ەدىل مەن جايىق اتالاتىن قوس وزەننىڭ قوس قاپتالى بولعانىن ايتادى. ولاردىڭ ءوسىپ، وركەن جايىپ، الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارالۋى سودان كەيىن بولعانعا ۇقسايدى.  ەگەر قىپشاقتى، شىن مانىندە، ەجەلگى تايپالاردىڭ بىرلەستىگىنىڭ اتاۋى دەسەك، وندا ونىڭ اتاۋىنىڭ توركىنىن سول ەجەلگى تۇرىك تايپالارىنىڭ ەسكى جۇرتتا قالعاندارى مەكەندەگەن وڭىرلەردەن، سولاردىڭ كورشىسى بولعان تايپالار سوزدىگىنەن ىزدەگەن ءجون.  مال ەمشەگىن ەمگەن وسى دالالىقتاردىڭ نەگىزگى قورەگى ءسۇت جانە سودان جاسالعان ءتۇرلى تاعام ونىمدەرى بولعانى بەلگىلى. مۇنىڭ سولاي ەكەنىنە بەرگىنى ايتپاعاندا، سوناۋ ەسكى ەجەلگى زامان اۆتورلارى گەرودوتتان دا بۇرىن ءومىر سۇرگەن گومەردىڭ، گەسيودتىڭ، ەسحيلدىڭ كوشپەلى سكيفتەردىڭ ءبىر بولەگىنىڭ تەك ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرىمەن قورەكتەنەتىنىن ايتىپ، ءتىپتى، ولاردىڭ حالىقتىق اتاۋىن «بيە ساۋاتىندار» («گيپپومولگي») جانە «اششى ءسۇت، ياعني قىمىز ىشەتىنەر» («گالاكتوفاگي») دەپ اتايتىنى دا كۋالىك بەرەدى (ب.ن. گراكوۆ. سكيفى. – م.، 1971. – ستر. 18, 47). ولاردىڭ وسى ءسوزىن سترابون: «تەپەر ەششە ەست تاك نازىۆاەمىە «وبيتاتەلي كيبيتوك» ي «كوچەۆنيكي»، زانيمايۋششيەسيا سكوتوۆودستۆوم ي پيتايۋششيەسيا مولوكوم، سىروم ي گلاۆنىم وبرازوم سىروم يز كۋمىسا» (سترابون. گەوگرافيا. – م.، 1964. – ستر. 275, 277) دەپ ودان ءارى ناقتىلاسا، «كودەكس كۋمانيكۋس» سوزدىگىندە كەزدەسەتىن مىنا ءبىر جۇمباق تا سونىڭ سولاي ەكەنىن دالەلدەي تۇسەتىن سەكىلدى. سەندە جوق، مەندە جوق، سەڭگىر تاۋدا جوق، وتە بەرىك تاستا جوق، قىپشاقتا جوق، – دەپتى جاراتىلىستا جوق قۇستىڭ ءسۇتىن جۇمباققا اينالدىرعاندار (ەكى مىڭجىلدىقتىڭ دانا ويلارى. – الماتى، 2000. – 39-ب.). بۇل ارادا جۇمباقتىڭ بەلگىسىز اۆتورىنىڭ «قىپشاقتا جوق» دەپ وتىرعانى: «سۇتپەن قورەكتەنەتىن، ءسۇت ونىمىنە الەمدە ەڭ باي ەل – قىپشاقتار بولسا، سونىڭ وزىندە دە جوق» دەگەندى ايعاقتاپ تۇرعانى انىق.  مىنە، وسى سۇتتەن جاسالاتىن تاعام ونىمدەرىن كونە تۇرىكتەر سوناۋ ەسكى زاماندا «قىپى اق»، «قىفى اق» دەيدى ەكەن. بۇگىنگى تۇسىنىكتە بۇل – «اق تاعامى»، ياعني «ءسۇت تاعامى» دەگەن ءسوز. وسى تىركەس ءدال وسى كۇيىندە – ايتىلۋىندا دا، ۇعىمدىق ماعىناسىندا دا ەشقانداي وزگەرىسسىز – قاراچاي-بالقار تىلدەرىندە ساقتالىپ قالىپتى. بار ايىرماشىلىعى ولاردا «عىپى اق»، «عىفى اق» دەپ ايتىلاتىن كورىنەدى. تىلدەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن ىندەتە زەرتتەپ جۇرگەن عالىم س.يا. بايچوروۆ بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن: «مولوچنىە پرودۋكتى، پريگوتوۆلياەمىە دوباۆلەنيەم ك مولوكۋ كەفيرنىح گريبكوۆ» (بايچوروۆ س.يا. گۋننسكو-پروتوبولگارسكو-سەۆەروكاۆكازسكيە يازىكوۆىە كونتاكتى. ۆوپروسى يازىكوۆىح كونتاك¬توۆ. – چەركاسسك، 1982. – ستر. 54), – دەپ تۇسىندىرەدى. ەجىگەي مەن قۇرتتى، سۇزبە مەن ىرىمشىكتى، ايران مەن قىمىزدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزدەرى قولدان جاساپ كەلە جاتقان قازاقتار ءۇشىن مۇنى ءتۇسىنۋ، ارينە، ەشقانداي قيىندىق تۋعىزبايدى. سوندا «قىپى اق» تىركەسىنىڭ قىپى (قىبى) دەگەنى سۇتتەن وندىرىلەتىن تاعام ءونىمىن، ياعني قۇرت، ىرىمىشىك، سۇزبە، ايران، قىمىز جانە تاعى باسقالاردى بىلدىرەدى ەكەن. ال اق ءسوزى، جوعارىدا ايتقان قاراچاي-بالقارلاردا عانا ەمەس، بۇكىل تۇرك تىلدەس حالىقتاردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءسۇت دەگەن ماعىنادا قولدانىلاتىنى بەلگىلى. وسىدان كەيىن قازاقتىڭ ءبىر نارسەگە ريزا بولىپ، كوڭىلى جايلانعان ادامعا ايتاتىن «قىبى قاندى» دەيتىن تىركەسىنىڭ دە بۇرىن كوپكە بەيمالىم بولىپ كەلگەن ءتۇپ توركىندىك ماعىناسى «ءسۇت تاعامىنا تويدى، قاندى، ياعني كوڭىلى جايلاندى» ەكەنى ايقىندالا تۇسەدى.  وسى پايىمداۋلاردان سوڭ، سۇتتەن وندىرىلەتىن تاعام ءونىمى – «قىپى اق»-تى وندىرۋشىلەر مەن ونى پايدالانۋشىلاردىڭ «قىپى-شى اق» دەلىنگەنى ايقىندالا تۇسەدى. سوندا قىپىشى دەگەنىمىز اقتى، ياعني ءسۇتتى وندىرۋشىلەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سول وندىرىلگەن سۇتتەن ءتۇرلى تاعام ونىمدەرىن جاساۋشىلار دا بولىپ شىعادى. «قىمىزشى»، «ايرانشى» دەگەن تارىزدەس. مۇنداعى جاڭا ءسوز تۋدىرۋشى كونە «شى» جۇرناعىنىڭ قىپى-عا جالعانىپ، قىپىشى بولۋىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتسا كەرەك. ال بۇدان كەيىن «قىپىشى اق»-تىڭ قالاي قىپشاققا اينالعانىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى.  ەگەر وسى پايىمداۋىمىز دۇرىس بولسا، وندا سوناۋ ەسكى زاماننىڭ گومەرىنەن باستاپ، كەيىنگى گەرودوت، گيپپوكرات، سترابوندار جازعان گيپپومولگي مەن گالاكتوفاگي دەگەن حالىق اتاۋلارى كونە تۇرىكتىڭ ءتول اتاۋى – «قىپىشى اق»-تىڭ، ياعني قىپشاقتىڭ بالاماسى، ولاردىڭ ءوز تىلدەرىندەگى تىكەلەي اۋدارماسى بولىپ شىعادى. سونىمەن، وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارiن قورىتىندىلاي كەلiپ، وي تۇيسەك، مىنانداي تۇجىرىمدار جاسايمىز:  1) قىپشاق – ەجەلگi اتاۋ. سوندىقتان ونى جازبا دەرەككوزدەرىنە iلiككەن كەزiنەن عانا پايدا بولعان حالىقتىق اتاۋ دەپ قاراپ، وسىلاي اتالاتىن حالىقتاردىڭ تاريحىن سول كەزەڭنەن باستاۋ – تاريحقا قيانات بولماق، ءارi وسى ورايدا ايتىلار ءتۇرلi پiكiرلەردiڭ دۇرىس پايىمدالۋىنا كەرi اسەر ەتپەك.  2) قىپشاق بiرلەستiگi قۇرامىنداعى حالىقتار (تايپالار) ءوزارا iشتەي بەسكە ءبولiنiپ، شىعىستاعىلارى – كوك قىپشاقتار، باتىستاعىلارى – قۇبا قىپشاقتار، تەرiستiكتەگiلەرi – قارا قىپشاقتار، كۇنگەيدەگiلەرi – قىزىل قىپشاقتار، ال ورتاسىنداعىلارى – سارى قىپشاقتار دەپ اتالادى. بۇلاردى سارالاپ، ولاردىڭ قونىس اۋىستىرۋلارىنا قاراي اتاۋلارىن وزگەرتۋ ەرەكشەلiكتەرiن زەرتتەپ، بiل¬مەي تۇرىپ، قىپشاقتار تاريحى جونiندە ءسوز قوزعاۋ تەك قاتەلiكتەرگە ۇرىنۋدان باسقا ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدi.   3) قىپشاق اتاۋى – جەكەلەگەن رۋدىڭ، بولماسا تايپانىڭ اتى ەمەس، ەجەلگi تۇرىك حالقىنىڭ باستاۋ نەگiزiن قۇرايتىن iرi بiرلەستiكتiڭ اتى. سوندىقتان ونى قازىرگىدەي وسى بiرلەستiكتەن بولiنگەن جەكە رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋىمەن شەندەستiرiپ، سودان ونىڭ اتاۋلىق ءمانiن تابۋعا ۇمتىلۋ – جاڭساق تۇجىرىمداردىڭ سانىن كوبەيتۋدەن باسقا ەشقانداي شىندىققا جەتكiزبەيدi.  4) قىپشاق ەتنونيمiنiڭ ەتيمولوگياسى ءالi انىقتالعان جوق. ونى انىقتاۋ، بiزدiڭ تۇسiنiگiمiزدە، قىپشاقتار جۇمباعىنىڭ شەشۋiن تابار كiلت. بۇل ارادا ماسەلە – اتاۋدىڭ سوزدiك توركiنiن تابۋدا. بۇل رەتتە جوعارىدا ايتقان، قىپشاق اتاۋىنىڭ توركىنىن كونە تۇرىكتىڭ ءسۇت ءونىمىن پايدالانۋشىلار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن «قىپىشى اق» تىركەسىنەن شىعارعان پايىمداۋىمىز ىزدەنىستىڭ جاڭا ورىسىنە شىعۋعا جول سالادى عوي دەگەن ۇمىتتەمىز.  وسى ارادا بايانداۋلارىندا از دا بولسا وزiندiك ەرەكشەلiكتەرi بولعانىمەن، نەگiزi «وعىز-ناماداعى» ەجەلگi تۇرiك اڭىزىنان الىنعان راشيد-اد-دين (راشيد-اددين. سبورنيك لەتوپيسەي. – م.-ل.، 1952. ت. 1. – ستر. 84) مەن ابiلعازى ءباھادۇر-حاننىڭ (ابۋلگازي باھادۋر-حان. رودوسلوۆنوە درەۆو تيۋركوۆ. – م-ت.-ب.، 1996. – ستر. 21) قىپشاق ەتنونيمiنiڭ ەتيمولوگياسىن وزەگi قۋىس اعاشپەن بايلانىستىراتىن دەرەكتەرiن كەيiنگi زەرتتەۋشiلەردiڭ تاريحي فاكتi ەسەبiندە قابىلداۋى – ولاردى ەلەۋلi قاتەلiكتەرگە ۇرىنۋعا ءماجبۇر ەتiپ جۇرگەندiگiن دە اشىپ ايتا كەتكەن ءجون. كلياشتورنىيلار مەن يۆانوۆتاردىڭ قىپشاق ءسوزiنiڭ ءمانiن iشi بوس، قۋىس دەگەن ۇعىممەن شەندەستiرiپ، ونىڭ اتاۋلىق ماعىناسىن جولى بولماعان، بايعۇس، سورلى دەپ الىپ جۇرگەندەرi دە سونىڭ سالدارى، كونە اڭىزدىڭ ايتپاعىنىڭ استارىنا ءۇڭiلiپ، ماعىناسىن اشۋعا ءمان بەرمەۋدiڭ، ونى دۇرىس تۇسىنبەۋدىڭ قىرسىعى.  وسى ورايدا بەلگiلi عالىم س.م. اقىنجانوۆتىڭ «ۆ درەۆنيح ەتنوگەنەتيچەسكيح لەگەنداح و پرويسحوجەدەني توگو يلي ينوگو نارودا كاجدايا دەتال سيۋجە¬تا يمەەت سكرىتۋيۋ گەنەتيچەسكۋيۋ پودوسنوۆۋ، ۆ كاجدوي اتريبۋتيكە سيۋجەتا يمەەتسيا زاشيفروۆاننىي نامەك نا دەيستۆيتەلنىە سوبىتيا يز جيزني وپرەدەلەننوگو ەتنيچەسكوگو كوللەكتيۆا» (احىنجانوۆ س.م. كىپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا. – ا.، 1989. – ستر. 55) دەگەن پiكiرiنiڭ شىندىق ەكەنiن مويىنداۋ قاجەت.  قىپشاقتىڭ شىعۋ تەگiنە قاتىستى ەجەلگi اڭىزداردىڭ بارiندە وزەگi قۋىس اعاشتىڭ ۇنەمi ايتىلاتىنى تەگiننەن تەگiن ەمەس. مۇنداعى «وزەگi قۋىس اعاش» دەگەندi قازiرگi ۇعىمداعىداي تۋرا ماعىناسىندا قابىلداۋعا بولمايدى. كونە زاماننىڭ شىندىعىن ەمەۋرiن ارقىلى تانىتىپ، وبرازعا وراپ بەرەتiن اڭىزداردى تۋدىرعان دالالىقتاردىڭ قىپشاق اتالعان بالانى جۋان اعاشتىڭ وزەگiندەگi قۋىستا ومiرگە كەلتiرۋi – اڭىزدىڭ باس كەيiپكەرi وعىز قاعاننىڭ (وعىز قاعاننىڭ تەگى عۇز بىرلەستىگىنەن ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون – اۆت.) اسكەرلەرiنiڭ قىپشاق جۇرتىن العاش كەزدەستiرگەندەگi مەكەنiنiڭ كوز قاعار بۇتاسى جوق كوسiلگەن كودەلi كەر جازىق تا، بولماسا تۇتاسقان تۇنجىر ورمان دا ەمەس، ويدىم-ويدىم جازىق القابىن اعاشتار قورشاعان دالالى-ورماندى ءوڭiر ەكەنiن بiلدiرەدi. اڭىزدىڭ قىپشاقتى اعاشتىڭ قۋىسىندا تۋدىرۋىنىڭ دا ءمانىسى وسىندا.  مۇنىڭ شىنىندا دا سولاي ەكەنiنە اڭىزدا كورسەتiلگەن قىپشاق تۋعان ءوڭiردiڭ بولمىس بiتiمiنiڭ كۇنi بۇگiنگە دەيiن سول كۇيiن ساقتاپ جاتقاندىعى دا كۋا. وبرازبەن بەرگەن ۇعىمنىڭ ءمانىن تۇسىنبەي، تۋرا ايتىلعانداعىداي قابىلداساق، قىپشاق ومىرگە كەلدى دەگەن وڭiردە قۋىسىنا ەكiقابات ايەل پانالاپ، بوسانا الاتىنداي جۋان اعاشتىڭ وسپەيتiنiن وسiمدiك الەمiن زەرتتەپ جۇرگەن كەز كەلگەن مامان راستاي الادى. بۇل دا جوعارىدا ءبىز ايتقان: ەستە جوق ەسكi زاماندا بiر تۇرىك دەگەن اتاۋدىڭ اياسىنا ەنiپ، ارقايسىسى بiرنەشە حالىقتىڭ (تايپانىڭ) باسىن بiرiكتiرگەن ءۇش بiرلەستiكتiڭ ۇلكەن سۋ بويىن مەكەندەگەندەرiن جالپىلاما ورتاق بiر-اق اتاۋمەن: «عۇزدار» (كەيiنگi «وعىز» اتالىپ جۇرگەندەردiڭ ارعى اتالارى), تەرiستiكتi جيەكتەگەن قالىڭ ورماندى جىنىستىڭ دالالىق بەتiن مەكەندە¬گەندەرiن: «ورمان ادامدارى» (كەيiنگi «اعاش ەرi» اتالعانداردىڭ ارعى اتالارى), ال وسى ەكەۋiنiڭ ورتاسىنداعى ورماندى-جازىقتى دالالىق كەڭ القاپتى مەكەندەگەندەرiن: «دالالىقتار» (كەيiنگi «قىپشاق» اتالىپ جۇرگەندەردiڭ ارعى اتالارى) دەپ اتالعان دەگەن پايىمداۋىمىزدىڭ دۇرىستىعىنا كۋالiك ەتە الادى.  قويشىعارا سالعاراۇلى، تاريحشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«قازاقستان تاريحى» ۆەب-پورتالى
e-history.kz