Qıpşaq atauınıñ törkin
kerey.kz
Köne qıpşaqtarda tik eki sızıqtı tañbanıñ bolmağanın olar mekendegen öñirlerdegi jartastarğa salınğan ejelgi köşkinşilerdiñ rulıq tañbalarınıñ arasında mwnday belgilerdiñ joqtığı da rastaydı Qıpşaq atauınıñ törkinin S.N. Ivanovtıñ kömegimen «jolı bolmağan», «sorlı», «beyşara» dep tapqan S.G. Klyaştornıy «jañalığı» ğılımğa engennen keyin, şeşimin tapqan mäsele retinde bwl bağıttağı izdenis birjola toqtağan bolatın. Biraq ötken ğasırdıñ soñına qaray paleotürkologiya bağıtına maqsatkerlikpen bet bwrıp, halıq tarihınıñ aqiqatına ayğaq wsınar til tarihın söz törkinin (etimologiyasın) anıqtau arqılı tanuğa den qoyıp jürgen, qazaq zertteuşisi, «YAzık pis'ma» kitabınıñ avtorı O. Süleymenov osı toqırau toğanın bwzıp, qıpşaq etnoniminiñ etimologiyasına qatıstı öz boljamın wsındı. Bwl – qıpşaq etnonimine qatıstı aytılğan qazirgi tañdağı soñğı pikir jäne onı äzirge eşkim teriske şığarğan joq. O. Süleymenov qıpşaqtardıñ rulıq tañbası – tik eki sızıqtı (//) qatar jatqan eki pışaqtıñ belgisi dep tüsindirip, qimaq etnonimin iki jäne iemek sözderinen şığarğan parsı tarihşısı Gardizi siyaqtı, qıpşaq etnonimin osı eki pışaq (avtordıñ beruinde «iki-pçak») sözinen şığaradı (Suleymenov O.O. Glinyanaya kniga i «Az i YA». – A., 1990. – Str. 498). Şının aytu kerek, bwl osı orayda aytılğan bwrınğı boljamdardıñ birine de wqsamaydı. Tıñ boljam. Biraq, soğan qaramastan, bwğan äzirge ğalımdar tarapınan ne dwrıs, ne bwrıs degen eşqanday pikir aytılğan joq. Sondıqtan qısqaşa bolsa da bwl turalı arnayı söz etu qajet sekildi. Qazirgi qazaq halqınıñ qwramındağı qıpşaq taypasınıñ tañbasınıñ tik eki sızıq ekeni ras. Onı qos älip dep ataydı. Onıñ bwlayşa ataluı arab alfavitiniñ tik bir sızıqpen (/) tañbalanatın alğaşqı ärpiniñ älip dep atalatına baylanıstı ekenine de dau joq. Demek, bwl tañbanıñ «qos älip» dep ataluı – qıpşaqtar arab älipbiin qabıldağannan keyin payda boldı degen söz. Osını eskergen O. Süleymenov «bwl tañba arab älipbiin qabıldağanğa deyin basqaşa atalıp, ol osı qıpşaq etnoniminde saqtalıp qalğan joq pa eken» degen oymen, eki sızıq tañbanıñ bir kezde iki pçak atalıp, keyin osı eki sözdiñ özara kirigui nätijesinde qıpşaq söziniñ şığuı mümkin eken¬digin aytadı. Bwl rette, bizdiñ payımdauımızşa, avtor eki birdey zañdılıqqa süyenetin sekildi. Onıñ biri – iki jäne pçak sözderi qıpşaqqa aynalğanda tildik zañdılıqtıñ saqtalatını. I dıbısınıñ twraqsızdığın bwl künde til ğılımı däleldep otır. Sondıqtan birinşi i dıbısı aytılu barısında tüsip qalıp, iki-pçak – kipçak atalıp, onıñ keyin qıpşaq formasında qalıptasuı mümkin. Bılay alıp qarağanda, lingvistikalıq twrğıdan da, qisındılıq jağınan da şındıqqa keletin siyaqtı. Ekinşisi – türik etnonimderiniñ köbiniñ rulıq tañbamen baylanıstılığı. Avtordıñ mwnday baylanıstıñ, äsirese, qazaq halqınıñ qwramına engen ru-taypalarğa tän ekenin, küni keşege deyin ru-taypa ataularımen birge tañba attarınıñ da saqtalıp kelgenin dälel etip alğa tartuı da şındıqqa qayşı kelmeydi. Keşegi ru-taypağa bölinetin kezde halqımızda sirgeli, oşaqtı, taraqtı, şanışqılı, bağanalı, baltalı tärizdes tolıp jatqan atauları tikeley tañba atımen baylanıstı şıqqan köptegen ru-taypalardıñ bolğanı anıq. Biraq osınday däleldeuinde negiz, oyında qisın bolğanına qaramastan, O. Süleymenovtıñ bwl twjırımın da qwptap, eki pışaq sözin qıpşaq atauınıñ törkini dey almaymız. Nege? Aldımen, ru tañbası eki sızıqtıñ äuelde eki pışaqtıñ belgisi bolğanına senu qiın. O. Süleymenov öz boljamı nanımdı boluı üşin bwl eki sızıqtı öte jiñişke pışaq (oçen' uzkiy noj) nemese üş qırlı qanjar (stilet) belgisi deydi (Bwl da sonda). Biraq qalay kişireytkenimen de sonau temir däuirinen beri qoldanılıp kele jatqan pışaq atalatın qwraldıñ qay-qaysısınıñ da bitim-pişini tik sızıqqa kelmeydi. Onı jartastağı tañbalar da, arheologiyalıq mwralar da rastaydı. Al wqsastıq izdesek, tik eki sızıq pışaqtan göri eki jebege nemese eki nayzağa köbirek keledi. Bwl jäne qıpşaq sındı jauınger elge üylesedi de. Biraq olar tik eki sızıqtı ne eki jebe, ne eki nayza atamağan.
Bwl arada tağı bir eskeretin jay – qıpşaq etnonimin iki pçaq-tan, qimaq etnonimin iki yemek-ten şığaruşılardıñ türik tildes halıqtardıñ tildik erekşelikterin eskermegendikteri. Eki sanın tili ğwz (oğız) tili dialektisinde qalıptasqan halıqtar sonau eski zamandardan iki, al qıpşaq tili dialektisinde qalıptasqandar onı eki deydi. Mısalı, VIII ğasırdıñ basındağı Kültegin eskertkişindegi jazuda: «eki erig wdüşru sançdı» («eki erin şanşıdı») dep jazılğan (Malov S.E. Atalğan eñbek. – 25-b.). Sonday-aq pışaq ta pçak bolıp aytılmasa kerek. Olay bolsa, eki jäne pışaq sözderiniñ özara kiriguinen qıpşaq etnoniminiñ payda boluı ekitalay. Bwl jerde, tipti, mäsele onda da emes, meyli bir kezde ejelgi qıpşaqtardıñ enşilik tañbası eki pışaqtıñ tañbasımen belgilenip, sodan kele-kele qıpşaq atauı şıqqan eken-aq delik. Biraq sol eki pışaq atalıp, halıqtıñ oy-sanasına siñip, qalıptasıp qalğan tañba atına negiz bolğan eki sızıqtıñ biri keyin arab älipbiiniñ bastapqı ärpine wqsaydı eken dep, halıqtıñ onı älgi äriptiñ atımen qos älip dep özgerte saluı mümkin emes. Bwl, basqaşa aytqanda, halqımızdıñ ömir boyı «Nayzatas» dep atap kelgen jerin raketanı körgennen keyin, soğan wqsaydı eken dep «Raketatas», bolmasa «Albarböget» dep atap kelgen jerin «Stadionböget» atandırdı degenmen birdey. Al bwl jerde ömirde bwlay bolmaytının, halıqtıñ qalıptasqan ädet-ğwrpınıñ oğan jol bermey¬tinin däleldep jatudıñ qajeti bolmasa kerek. Bwl – bir. Ekinşiden, mınanday tarihi zañdılıqtı da attap ötuge bolmaydı. Ol qazaq halqınıñ qwramına engen, enşilik tañbası eldik atauına aynalğan rulardıñ bäri de keyin qalıptasqan, ejelgi köne taypalardan bölinip şıqqan şağın rular. Salıstırmalı türde alğanda, olar arnalı ülken özenniñ öz aldına öris tartqan salaları tärizdes. Mısalı, sirgeli, oşaqtı, şanışqılı, ergenekti ruları üysinnen, taraqtı, qanjığalı ruları arğınnan, bağanalı, baltalı ruları naymannan taraydı. Mwnı ğılım da, halıqtıñ töl şejiresi de teriske şığarmaydı. Al osılarğa negiz bolğan bayırğı köne taypalardıñ arasında mwnday tañba atauımen atalğandarı kezdespeydi. Onday dästür joq. Bwl öz tarapınan olardıñ äu bastan belgili bir ru-taypanıñ emes, sonday ru-taypalardıñ birneşeuiniñ basın biriktirgen birlestiktiñ nemese jeke halıqtıñ atauı bolğanın däleldeydi. Äñgimege arqau bolıp otırğan qıpşaq etnonimi de jañağı özinen jeke rular bölip şığarğan arğın, üysin, nayman ataularınan bwrın bolmasa, keyin şıqqan atau emes. Mwnıñ sırtında, tañba atımen atalğan ru-taypalar atauınıñ sol tañba atına lı, li, dı, di, tı, ti jalğauları jalğanu arqılı jasalatınına da köz jwmıp qarauğa äste bolmaydı. Üşinşiden, kez kelgen boljamdı bir ğana wqsastıqtan, bolmasa jalañ logikalıq qisınnan şığarıp, onı ömir şındığı etip wsınudıñ ünemi dwrıs bola bermeytinin de eskergen jön. Şındıq közi qaşanda bar derekti salıstıra qarap, jan-jaqtı zertteu arqılı aşılmaq. Osı orayda qıpşaq etnoniminiñ eki jäne pışaq sözderiniñ özara kiriguinen şıqpağanına, jalpı «qos älip» degen atpen jetken tik eki sızıq tañbanıñ eşqaşanda pışaq bolıp atalmağanına qañlı ruınıñ tañbasın salıstıra qarau arqılı köz jetkizuge boladı. Eger qazirgi resmi tarih ğılımınıñ qıtaydıñ tarihşısı Sı-ma Çiänniñ «Tarihi jazbalarındağı» kanjüy (kangyuy) degen el atauın «qañlı» dep tanığandarı şındıq bolsa, onda bwl ataudıñ jañaşa jıl sanaudan köp bwrın payda bolğan atau ekenine eşqanday dau joq. Öytkeni batısındağı elder jöninde twñğış habar äkelgen köne Hän imperiyasınıñ alğaşqı elşisi Jan Çiänniñ (Çjan Kyan'niñ) Kanjüy memleketin bilgen keziniñ özi j.j.s. deyingi 127 jıl bolatın. Mine, sol qañlınıñ bügingi bizge jetken tañbası tik bir sızıq – (/). Onı halıq «köseu» dep ataydı. Biraq älip, nemese bir älip, bolmasa dara älip dep atamaydı. Sol siyaqtı ıstı taypası da öz tañbaları osınday tik bir sızıqtı köseu dep ataydı. N.A. Aristov, V.V. Bartol'd, S.A. Amanjolov, M.S. Mwqanov jäne tağı basqa biraz ğalımdar tañbanıñ wqsastığı sol ru-taypalardıñ tüp tegininiñ birligin körsetedi dep qaraydı. Mısalı, tañbalıq belgilerdi salıstıra qarau arqılı negizgi rular men taypalardı anıqtağanda türik taypaların jan-jaqtı zerttegen belgili orıs ğalımı N. Aristov qıpşaqtı qañlımen bir tuıs taypa dep sanaydı (Aristov N.A. Zametki ob etniçeskom sostave tyurkskih plemen i narodnasti i svedeniya ob ih çislennosti. Jivaya starina. Preriodiçeskoe izdanie otdeleniya etnografii russkogo geografiçeskogo obşestva. – Vıp. III i IV. – SPb., str. 189). Oğan bayırğı taypalardan bölinip şıqqan jaña taypanıñ öziniñ enşilik tañbasın sol bwrınğı köne taypanıñ tañbasına qosımşa, ne üsteme sızıqşa belgi salu arqılı jasaytının negiz etedi. Söytip, Aristovşa aytqanda, qañlılardan bölinip şıqqan qıpşaqtar olardıñ tik bir sızıq tañbasınıñ janına tağı tik bir sızıq qosu arqılı öziniñ tañbasın jasağan. Jalpı qañlı men qıpşaqtıñ tuıstas ekenin Aristovtan basqa da biraz ğalımdar moyındaydı. Mısalı, Bartol'd HII jäne HIII ğasırdıñ basında mwsılman avtorlarınıñ qañlı men qıpşaq atauların bir-biriniñ sinonimi retinde qoldana beretinin aytadı (Bartol'd V.V. Turkestan v eophu mongol'skogo naşestviya… – S-Pb. Ç. İ. 1898). Horezmniñ şahı Mwhammedtiñ şeşesin Djuvenidiñ öz eñbeginde birde qañlı qızı, birde qıpşaq qızı dep kezek ayta beretini de sonı rastaydı. Bwl orayda mwnday oy tüyindeulerdiñ ömirge keluine sebep bolıp otırğan eki eldiñ – qañlı men qıpşaqtıñ enşilik tañbalarınıñ negizdes ekendigi ayan. Bwdan şığar qorıtındı sol, qañlıdan qıpşaq enşi alsın, bolmasa kerisinşe qıpşaqtan qañlı bölinip şıqsın, bolmasa ekeui bir halıq bolsın, äyteuir qalay bolğanda da, olardıñ negizdes tañbalarınıñ atı sonau köne zamandardan beri köseu bolğandığı. Osı atau san ğasırlardı artqa tastap, özgermey bizge jetken. Sondıqtan onıñ bügingi atı da köseu. Olay bolsa, qıpşaq halqınıñ (taypasınıñ) osı köseu tektes tik eki sızıq tañbasınıñ bwrın da, keyin de eki pışaq atalmağanına kepildik berer birden-bir ayğaq osı bolmaq. Sonday-aq qos älip te qıpşaqtardıñ ejelgi tañbası emes. Ol – qıpşaq birlestigindegiler ıdırap, türik tektes basqa halıqtardıñ qwramına enip, bölşektenip ketkende, solardıñ işinde qıpşaq atın saqtap qalğandardıñ keyin, arab älipbii kirgennen soñ alğan tañbası. Sondaylardıñ biri – qazaq halqınıñ qwramındağı qıpşaqtar. Köne qıpşaqtarda tik eki sızıqtı tañbanıñ bolmağanın olar mekendegen öñirlerdegi jartastarğa salınğan ejelgi köşkinşilerdiñ rulıq tañbalarınıñ arasında mwnday belgilerdiñ joqtığı da rastaydı. Tañba jeke ruda, taypada ğana boladı, al atı jalpığa ortaq birlestikte, halıqta bolmaydı.
Joğarıda biz Wlı Dalanıñ ejelgi twrğındarın geografiyalıq-aumaqtıq ornalasuına qaray üş topqa bölgende sonıñ bireuiniñ «Dalalıqtar» dep atalatının jäne osı dalalıqtardıñ keyin «Qıpşaqtar» dep atalatının aytqanbız. Osığan oray biz qıpşaq atauın tım köne atau dep bilemiz. Olay bolsa, köne ataudıñ törkinin de köne wğımnan, köne sözden izdegen jön. Al bwl öz tarapınan ejelgi taypalar tarihına den qoya üñilip, eski zamandar¬dan jetken bayırğı sözder men söz tirkesteriniñ män-mağınasın zerdeleudi qajet etedi. Mäselege osı twrğıdan kelgende, halıq jadında saqtalıp, wrpaqtan-wrpaqqa berilu arqılı san ğasırlardan aman ötip kelip, aldı orta ğasırlarda-aq hatqa tüsip, este joq eski zamannıñ közindey bolıp büginge jetken köne añızdar deregi türik taypalarınıñ (Tarğıtay, Gerakl, Iafet äuletiniñ) äueldegi tamır tartıp, örken jayğan tüpki mekeni – Edil men Jayıq atalatın qos özenniñ qos qaptalı bolğanın aytadı. Olardıñ ösip, örken jayıp, älemniñ tört bwrışına taraluı sodan keyin bolğanğa wqsaydı. Eger qıpşaqtı, şın mäninde, ejelgi taypalardıñ birlestiginiñ atauı desek, onda onıñ atauınıñ törkinin sol ejelgi türik taypalarınıñ eski jwrtta qalğandarı mekendegen öñirlerden, solardıñ körşisi bolğan taypalar sözdiginen izdegen jön. Mal emşegin emgen osı dalalıqtardıñ negizgi qoregi süt jäne sodan jasalğan türli tağam önimderi bolğanı belgili. Mwnıñ solay ekenine bergini aytpağanda, sonau eski ejelgi zaman avtorları Gerodottan da bwrın ömir sürgen Gomerdiñ, Gesiodtıñ, Eshildiñ köşpeli skifterdiñ bir böleginiñ tek süt jäne süt önimderimen qorektenetinin aytıp, tipti, olardıñ halıqtıq atauın «bie sauatındar» («gippomolgi») jäne «aşı süt, yağni qımız işetiner» («galaktofagi») dep ataytını da kuälik beredi (B.N. Grakov. Skifı. – M., 1971. – Str. 18, 47). Olardıñ osı sözin Strabon: «teper' eşe est' tak nazıvaemıe «obitateli kibitok» i «koçevniki», zanimayuşiesya skotovodstvom i pitayuşiesya molokom, sırom i glavnım obrazom sırom iz kumısa» (Strabon. Geografiya. – M., 1964. – Str. 275, 277) dep odan äri naqtılasa, «Kodeks kumanikus» sözdiginde kezdesetin mına bir jwmbaq ta sonıñ solay ekenin däleldey tüsetin sekildi. Sende joq, mende joq, Señgir tauda joq, Öte berik tasta joq, Qıpşaqta joq, – depti jaratılısta joq qwstıñ sütin jwmbaqqa aynaldırğandar (Eki mıñjıldıqtıñ dana oyları. – Almatı, 2000. – 39-b.). Bwl arada jwmbaqtıñ belgisiz avtorınıñ «Qıpşaqta joq» dep otırğanı: «sütpen qorektenetin, süt önimine älemde eñ bay el – qıpşaqtar bolsa, sonıñ özinde de joq» degendi ayğaqtap twrğanı anıq. Mine, osı sütten jasalatın tağam önimderin köne türikter sonau eski zamanda «qıpı aq», «qıfı aq» deydi eken. Bügingi tüsinikte bwl – «aq tağamı», yağni «süt tağamı» degen söz. Osı tirkes däl osı küyinde – aytıluında da, wğımdıq mağınasında da eşqanday özgerissiz – qaraçay-balqar tilderinde saqtalıp qalıptı. Bar ayırmaşılığı olarda «ğıpı aq», «ğıfı aq» dep aytılatın körinedi. Tilderdiñ özara baylanısın indete zerttep jürgen ğalım S.YA. Bayçorov bwl sözderdiñ mağınasın: «moloçnıe produktı, prigotovlyaemıe dobavleniem k moloku kefirnıh gribkov» (Bayçorov S.YA. Gunnsko-protobolgarsko-severokavkazskie yazıkovıe kontaktı. Voprosı yazıkovıh kontak¬tov. – Çerkassk, 1982. – Str. 54), – dep tüsindiredi. Ejigey men qwrttı, süzbe men irimşikti, ayran men qımızdı küni büginge deyin özderi qoldan jasap kele jatqan qazaqtar üşin mwnı tüsinu, ärine, eşqanday qiındıq tuğızbaydı. Sonda «qıpı aq» tirkesiniñ qıpı (qıbı) degeni sütten öndiriletin tağam önimin, yağni qwrt, irimişik, süzbe, ayran, qımız jäne tağı basqalardı bildiredi eken. Al aq sözi, joğarıda aytqan qaraçay-balqarlarda ğana emes, bükil türk tildes halıqtarda küni büginge deyin süt degen mağınada qoldanılatını belgili. Osıdan keyin qazaqtıñ bir närsege riza bolıp, köñili jaylanğan adamğa aytatın «qıbı qandı» deytin tirkesiniñ de bwrın köpke beymälim bolıp kelgen tüp törkindik mağınası «süt tağamına toydı, qandı, yağni köñili jaylandı» ekeni ayqındala tüsedi. Osı payımdaulardan soñ, sütten öndiriletin tağam önimi – «qıpı aq»-tı öndiruşiler men onı paydalanuşılardıñ «qıpı-şı aq» delingeni ayqındala tüsedi. Sonda qıpışı degenimiz aqtı, yağni sütti öndiruşiler ğana emes, sonımen birge sol öndirilgen sütten türli tağam önimderin jasauşılar da bolıp şığadı. «Qımızşı», «ayranşı» degen tärizdes. Mwndağı jaña söz tudıruşı köne «şı» jwrnağınıñ qıpı-ğa jalğanıp, qıpışı boluınıñ sırı da osında jatsa kerek. Al bwdan keyin «qıpışı aq»-tıñ qalay qıpşaqqa aynalğanın däleldep jatudıñ özi artıq siyaqtı. Eger osı payımdauımız dwrıs bolsa, onda sonau eski zamannıñ Gomerinen bastap, keyingi Gerodot, Gippokrat, Strabondar jazğan gippomolgi men galaktofagi degen halıq atauları köne türiktiñ töl atauı – «qıpışı aq»-tıñ, yağni qıpşaqtıñ balaması, olardıñ öz tilderindegi tikeley audarması bolıp şığadı. Sonımen, osı aytılğandardıñ bärin qorıtındılay kelip, oy tüysek, mınanday twjırımdar jasaymız: 1) Qıpşaq – ejelgi atau. Sondıqtan onı jazba derekközderine ilikken kezinen ğana payda bolğan halıqtıq atau dep qarap, osılay atalatın halıqtardıñ tarihın sol kezeñnen bastau – tarihqa qiyanat bolmaq, äri osı orayda aytılar türli pikirlerdiñ dwrıs payımdaluına keri äser etpek. 2) Qıpşaq birlestigi qwramındağı halıqtar (taypalar) özara iştey beske bölinip, şığıstağıları – kök qıpşaqtar, batıstağıları – qwba qıpşaqtar, teristiktegileri – qara qıpşaqtar, küngeydegileri – qızıl qıpşaqtar, al ortasındağıları – sarı qıpşaqtar dep ataladı. Bwlardı saralap, olardıñ qonıs auıstırularına qaray atauların özgertu erekşelikterin zerttep, bil¬mey twrıp, qıpşaqtar tarihı jöninde söz qozğau tek qatelikterge wrınudan basqa eşqanday nätije bermeydi. 3) Qıpşaq atauı – jekelegen rudıñ, bolmasa taypanıñ atı emes, ejelgi türik halqınıñ bastau negizin qwraytın iri birlestiktiñ atı. Sondıqtan onı qazirgidey osı birlestikten bölingen jeke ru-taypalardıñ atauımen şendestirip, sodan onıñ ataulıq mänin tabuğa wmtılu – jañsaq twjırımdardıñ sanın köbeytuden basqa eşqanday şındıqqa jetkizbeydi. 4) Qıpşaq etnoniminiñ etimologiyası äli anıqtalğan joq. Onı anıqtau, bizdiñ tüsinigimizde, qıpşaqtar jwmbağınıñ şeşuin tabar kilt. Bwl arada mäsele – ataudıñ sözdik törkinin tabuda. Bwl rette joğarıda aytqan, qıpşaq atauınıñ törkinin köne türiktiñ süt önimin paydalanuşılar degen wğımdı bildiretin «qıpışı aq» tirkesinen şığarğan payımdauımız izdenistiñ jaña örisine şığuğa jol saladı ğoy degen ümittemiz.
Osı arada bayandaularında az da bolsa özindik erekşelikteri bolğanımen, negizi «Oğız-namadağı» ejelgi türik añızınan alınğan Raşid-ad-din (Raşid-addin. Sbornik letopisey. – M.-L., 1952. T. 1. – Str. 84) men Äbilğazı Bahadür-hannıñ (Abul'gazi Bahadur-han. Rodoslovnoe drevo tyurkov. – M-T.-B., 1996. – Str. 21) qıpşaq etnoniminiñ etimologiyasın özegi quıs ağaşpen baylanıstıratın derekterin keyingi zertteuşilerdiñ tarihi fakti esebinde qabıldauı – olardı eleuli qatelikterge wrınuğa mäjbür etip jürgendigin de aşıp ayta ketken jön. Klyaştornıylar men ivanovtardıñ qıpşaq söziniñ mänin işi bos, quıs degen wğımmen şendestirip, onıñ ataulıq mağınasın jolı bolmağan, bayğws, sorlı dep alıp jürgenderi de sonıñ saldarı, köne añızdıñ aytpağınıñ astarına üñilip, mağınasın aşuğa män bermeudiñ, onı dwrıs tüsinbeudiñ qırsığı. Osı orayda belgili ğalım S.M. Aqınjanovtıñ «V drevnih etnogenetiçeskih legendah o proishojedenii togo ili inogo naroda kajdaya detal' syuje¬ta imeet skrıtuyu genetiçeskuyu podosnovu, v kajdoy atributike syujeta imeetsya zaşifrovannıy namek na deystvitel'nıe sobıtiya iz jizni opredelennogo etniçeskogo kollektiva» (Ahınjanov S.M. Kıpçaki v istorii srednevekovogo Kazahstana. – A., 1989. – Str. 55) degen pikiriniñ şındıq ekenin moyındau qajet. Qıpşaqtıñ şığu tegine qatıstı ejelgi añızdardıñ bärinde özegi quıs ağaştıñ ünemi aytılatını teginnen tegin emes. Mwndağı «özegi quıs ağaş» degendi qazirgi wğımdağıday tura mağınasında qabıldauğa bolmaydı. Köne zamannıñ şındığın emeurin arqılı tanıtıp, obrazğa orap beretin añızdardı tudırğan dalalıqtardıñ Qıpşaq atalğan balanı juan ağaştıñ özegindegi quısta ömirge keltirui – añızdıñ bas keyipkeri Oğız qağannıñ (Oğız qağannıñ tegi ğwz birlestiginen ekenin este wstağan jön – avt.) äskerleriniñ qıpşaq jwrtın alğaş kezdestirgendegi mekeniniñ köz qağar bwtası joq kösilgen ködeli ker jazıq ta, bolmasa twtasqan twnjır orman da emes, oydım-oydım jazıq alqabın ağaştar qorşağan dalalı-ormandı öñir ekenin bildiredi. Añızdıñ Qıpşaqtı ağaştıñ quısında tudıruınıñ da mänisi osında. Mwnıñ şınında da solay ekenine añızda körsetilgen Qıpşaq tuğan öñirdiñ bolmıs bitiminiñ küni büginge deyin sol küyin saqtap jatqandığı da kuä. Obrazben bergen wğımnıñ mänin tüsinbey, tura aytılğandağıday qabıldasaq, Qıpşaq ömirge keldi degen öñirde quısına ekiqabat äyel panalap, bosana alatınday juan ağaştıñ öspeytinin ösimdik älemin zerttep jürgen kez kelgen maman rastay aladı. Bwl da joğarıda biz aytqan: este joq eski zamanda bir Türik degen ataudıñ ayasına enip, ärqaysısı birneşe halıqtıñ (taypanıñ) basın biriktirgen üş birlestiktiñ ülken su boyın mekendegenderin jalpılama ortaq bir-aq ataumen: «ğwzdar» (keyingi «oğız» atalıp jürgenderdiñ arğı ataları), teristikti jiektegen qalıñ ormandı jınıstıñ dalalıq betin mekende¬genderin: «orman adamdarı» (keyingi «ağaş eri» atalğandardıñ arğı ataları), al osı ekeuiniñ ortasındağı ormandı-jazıqtı dalalıq keñ alqaptı mekendegenderin: «dalalıqtar» (keyingi «qıpşaq» atalıp jürgenderdiñ arğı ataları) dep atalğan degen payımdauımızdıñ dwrıstığına kuälik ete aladı. Qoyşığara Salğarawlı, tarihşı, filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor
«Qazaqstan tarihı» veb-portalı
e-history.kz
Pikir qaldıru