سامال سىبىرلايدى
kerey.kz
ءجادي شاكەنۇلى
«ءجاديدىڭ ۇيەڭكىسى» حاقىنداعى بۇل قىسقا حيكايا كەزىندە «التاي گازەتىندە» جارىق كورگەن بولاتىن. مەنىڭ تۋعان جەردى قيماي مولتىلدەگەن جانارىمنىڭ ءبىر تامشىسى ەدى. ال، ەندى وقىساڭ، ەندى ويلاساڭ، ارتتا، الىستا قالعان تۋعان اۋىل، سول اۋىلدان ۇزىك-ۇزىك، وقتىن-وقتىن تالىپ جەتەتىن سامالدىڭ سىبىرى. ءبارى دە ارمان.ساعىنىش!
ءيا، سامال سىبىرلايدى…
باياعى سول اۋىل، اراعا ون بەس جىل سالىپ باياعى ءوزىمىز وتىراتىن اۋىلعا قايتا كوشىپ كەلدىك. باياعى ەمەس-اۋ، اۋىل بەينەسى مۇلدەم جاڭارعان.
باياعى دەمەكشى، باياعىدا…
باياعىدا جەردەن قازىلعان ۇيلەر، توبەسىن مال باسىپ كەتپەس ءۇشىن شىمنان دودەگە جيناپ قوياتىن. ونى «جەر لوپى» نەمەسە «جەر كەپە» دەيتىنبىز. ول ەسكى مودا بولعاسىن، ونىڭ ورنىن ءتورت قابىرعاسى شىمنان قالانگان «شىم ۇيلەر» العان. كۇندەر وتە و دا مودادان قالىپ، ونىڭ ورنىن «شارباق ۇيلەر» باستى. شارباق ءۇي دەگەنىمىز، كادىمگى تالدىڭ جاس شىبىعىنان ارالىق تاستاپ، قوس شارباق توقيدى دا بوستىققا كوڭ تولتىرادى. شارباق ءۇي داۋىرىندە قولى جەتكەندەر «دوڭبەك ءۇي» سالاتىن. مۇنىڭ ارعى جاعى ورىستان كىرسە كەرەك. التايدىڭ اققابا، قومقاناس سياقتى ورىستى مەكەندەرىنەن كوپ كەزىگۋشى ەدى.
ونان كەيىنگى جالپىلاسقان مودى تامنان ءۇي سالۋ بولدى. وسىنداي ۇيلەردىڭ زامانىندا ماشينادان اۋىز اشۋگا بولمايتىن. تۇتاس اۋىلدا ءبىرلى-جارىم ماشينا بولسا بولدى، بولماسا ول دا جوق. بار بولسادا توبەسىن ايلاپ-جىلداپ ارەڭ كورەسىڭ. ويسىل قارانىڭ ۇرقىنان قالسا زەڭگى بابانىڭ تۋقىمىنا بۇت ارتاتىن حالىق تاسىمال كولىك رەتىندە سۇيرەتكى شانا پايدالاناتىن. شانا مودادان قالا باستاگان داۋىردە «توتسىلداتس اربا» دەگەن پايدا بولدى. قۇشاق تولى اعاشتى كەسىپ، وزەگىن تەسىپ دوڭگەلەك ەتىپ، اربا جاسايدى. جۇرگەندەگى داۋىسىنا قاراپ «توقىلداق اربا» دەيدى. ونى دا قولى جەتكەندەر جاساتاتىن.
كەشتە شام پايدالانبايتىن وتباسىلار كوپ، وشاقتىڭ جارىعىمەن كەشكى سۋ-سۋاندارىن ءىشىپ الادى دا ۇيقى قامىنا كىرىسەدى. ال، شام پايدالانعىسى كەلگەندەر سىنعان كەسەنىڭ تۋبىنە نە كەسەنىڭ وزىنە ەرىتىلگەن قوي مايىن سالادى دا جىپتەن بىلتە وتكىزىپ وت تامىزادى. ونى «ماي شام» دەسەدى. ال قولى جەتكەن پىسىقتار كيروسين شام پايدالانادى.
بۇل – ءبىزدىڭ باياعى اۋىل.
قازىرگى اۋىل…
اۋەدە ورمەكشىنىڭ تورىنداي ەلەكتر سىمى، كىرپىشتەن قالانعان ەڭسەلى اقبوز ۇيلەر، اسۆالت جولداردا ماشينا قايشالىسادى. سوندا دا وگىز بەن تۋيەنىڭ ءالى ازاتتىق الا الماعان كەزى.
– اسسالااۋماگالەيكۋم.
– ۋاعالەيكۋماسسالام، وي، ءجاديمىسىڭ، سوقتالداي جىگىت بولىپ كەتىپسىڭ-اۋ، باياعىدا سەنى بالالار باقشاسىندا «ايۋ» دەيتىنبىز. بالپاناقتاي ەدىڭ عوي، ەندى قاراشى، وي تاۋبە، سونان بەرى تالاي زامان ءوتىپتى-اۋ.
مەن الگاش باس سۇققان ۇيدەگى وتاعاسى وسىلاي قارسى الدى. اۋىل قۇشاعى قانداي دارقان. ماعان توردەن ورىن بەرگەن وتاعاسىنىڭ اۋزى سوزدەن بوسار ەمەس:
– ءجادي بالام، سەندەر وسى ارادان كەتكەلى قانشا ۋاقىت بولدى ەكەن. ايتپاقشى، وسىندا سەنىڭ ۇيەڭكىڭ دە بار. ونى جۋرت «ءجاديدىڭ ۇيەنكىسى» دەيدى.
مەن قارتتىڭ ءاجىم جيەكتەگەن شۇڭىرەك كوزىنە تاڭعالا قارادىم. كۇنگە توتىققان قوڭىرقاي جۇزىندە مەيىرلى جىلىلىق بار. جانارى دا ەش بۇكپەسىز سىر اقتارىپ تۇر. ويعا كەتتىم: «و، تاۋبە، سول باياعى بالا كۇنىمدەگى ۇيەڭكىلەر بار بولعانى عوي، ول قالايشا مەنىڭ اتىممەن اتالدى ەكەن؟».
– مەنىڭ ۇيەڭكى ەككەنىم راس ەدى، سوندا ول مەنىڭ اتىممەن اتالعانى ما؟!
– و، ءبالى، سەن مۇنى بىلمەيتىن بولدىڭ عوي. ءجا، ەندەشە، سەن تىڭدا، مەن ايتايىن. وسىندا وتىرعان ۇيلەرىڭ ەسىڭدە مە؟
– ءيا، ابدەن ەسىمدە.
– ەندەشە، سول ۇيلەرىڭنىڭ الدىندا سەن ەككەن كوپ بالاپان ۇيەڭكىلەر بار ەدى عوي. سەندەر كوشىپ كەتتىڭدەر، ورىندارىڭا بىرەۋ كەلىپ وتىردى. ولار دا ۇزاق بايىزداپ وتىرا المادى دا ۇيەڭكىلەر باعۋسىز قالدى. ءبىرلى-جارىمى قۋراپ جالقاۋ قاتىندار وتىنعا سىندىرىپ اكەتتى. سونان جالعىز ۇيەڭكى تۇرۋشى ەدى. ۋاقىت وتە كەلە سەندەردىڭ كونە ۇيلەرىڭ قۇلاپ ورنى عانا قالدى. ال، الگى جالعىز ۇيەڭكى ءدىڭى جۋانداپ سايالى ءبۇرىن جايدى. ونى ەشكىم ەلەپ ەسكەرىپ تە كەتپەيتىن. جازدا بۇزاۋ-تايىنشالار كولەڭكەسىنە تىعىلىپ، بالالار باسىنا شىعىپ بابىسەك بولىپ وينايتىن. جۋىردا جەر باسقارۋ مەكەمەسى: «وسى ارادان جول وتكىزەمىز، ۇيەڭكىنى يەسى كەسىپ اكەتسىن!» دەيدى عوي. بىراق، بۇعان ەشكىمنىڭ قولى باتپايدى. «مادەنيەت توڭكەرىسى» تۇسىندا بولسا كۇمبەزدى كۇيرەتىپ، مەشىتتى قورا قىلعان باتىرلار شاش ال دەسە باس الار ەدى.
ەندىگى ەلدىڭ ساناسى دا ويانعان : قازاق جالعىز اعاشتى كەسپەيدى. جالعىزدىڭ كيەسى اتادى. جالعىزدى كەسسەڭ، جالعىز قالىپ تۇگەيسىڭ; تامىرىڭ كەسىلىپ، تاعدىرىڭ تاۋسىلادى، تۇقىمىڭ قۇريدى دەپ ىرىمدايدى. ءسويتىپ، ۇيەڭكىگە يە شىقپاي، ءبارى دە ات تونىن الا قاشىپ: «بۇل شاكەننىڭ ءجاديىنىڭ ۇيەڭكىسى» دەدى. وسىلايشا، ۇيەڭكى ءالى تۇر. بۇل اڭگىمە اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ «ءجاديدىڭ ۇيەڭكىسى» اتالىپ كەتتى.
مەن قايران قالدىم. قۋانام با، جوق! مۇڭايام با، جوق! تولقىپ بارام، ويلار تاعى سول ويلار.
ءيا اكەم دە جالعىز جانىن سان الەككە سالدى، نە كورمەدى. بالاپانىن اۋزىنا تىستەگەن انا قۇسشا ءبىزدى باعىپ-قاعام دەپ وندا كوشتى، مۇندا كوشتى. جوق، كوشتى ەمەس، كوشىردى. «باي مالشىنىڭ ۇلى، تابى جات، حالىق جاۋى» دەپ شەتكە قاعىپ، شەكەسىنە شەرتتى. «يت جەككەنى» بولماسا دا، يتشە قۋدالاپ قونىس تاپتىرمادى. قايدا قيىندىق بولسا سولاي كوشىردى. وسى اۋىلعا كەلە قالعاندا اعايىننىڭ بوساعاسىندا وتىرىپ ۇجىم جۇمىسىنىڭ ارەدىگىندە جانتالاسىپ، تامنان ءۇي سالدى. كوگالا شىبىن، كوك ماسا، شىلىنگىر ىستىق، قوجايىنداردىڭ جەكىرۋى، قارا قازان، سارى بالا – ونىڭ قىر جەلكەسىنە تالاسا مىنگەستى. ول ءبارىن كوتەردى. قارا جەردىڭ قايىسپاس بەلى ونى كوتەردى.
دودەگەسى شىمنان قالانعان ەكى اۋىزدى تام ءۇي بوي كوتەرگەندە التىن سارايگا كىرگەندەي بولدىق. «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋىمىز ارتىق، تىرىدە كۇركەڭ، ءولى دە كورىڭ كەڭ بولسىن دەگەن، قايران مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم» دەپ اكەم دە ءماز، شەشەم دە ءماز.
باستاۋىش سىنىپتى تاۋىسىپ، تولىقسىز ورتاعا قادام تاستاعان مەنىڭ دە ەڭبەك ەتۋىم كەرەك. قولىمنان كەلگەنى دە سول شىعار. ەرتىس جاعالاۋىنىڭ قۇمداعىنداعى قالىڭ بالاپان ۇيەڭكىدەن ون ءتۇپ، بۇتاقتان التى تال قادا اكەلىپ ەسىك الدىنا ەكتىم. قۇدىقتان سۋ تاسىپ قۇيدىم. ەندى سول ون التى ءتۇپ ۇيەڭكىدەن جالعىز ءتۇپ عانا قالىپتى. جالعىزعا جۇرت تيىسپەيدى ەكەن-اۋ. «اتادان التاۋ تۋسا ءبىر جالعىز» بولىپ مەن قالدىم. اكەم بولسا تاعدىر تاۋقىمەتىن ءبىر كىسىدەي تارتتى. تارتتى دا اقىرى سونىڭ تاقسىرەتىنەن كوز جۇمدى. ونىڭ جارالى جانىن جالعىزدىقتان ەشكىم دە قۇتقارا المادى.
ال، ماعان تاعدىر نە سىي كورسەتەر ەكەن…
تۇنىمەن ءتۇرلى ويلارعا شىرمالىپ جاقسى ۇيىقتاي المادىم. كوز الدىما اكەم مارقۇم كەلەدى. بوزتورعايدىڭ شىرىلى مەن بابىسەكتىڭ «ازانى» وياتىپ، ەرتەمەن تۇردىم. اكەم ايتاتىن: «تاڭەرتەڭ ەرتە تۇر بالام، تاڭنىڭ العاشقى ارايىمەن، مايدا سامالىمەن جەر بەتىنە باقىت ىرىزدىگى شاشىلادى» دەپ.
ورنىمنان تۇرا دالاعا بەتتەدىم. باياعى جۇرتقا كەلدىم. مۇجىلا قۇلاعان ەسكى تام ءۇيدىڭ الدىندا بۇتاعىن كەڭ جايعان قۇشاق جەتپەس ۇيەڭكى تۇر. جاپ-جاسىل جاپىراقتارى وردا بولىپ تومەن توگىلەدى. بۇتاقتارىنا اق سۇڭگى بولعان اتتىڭ باسى ىلىنگەن. قازاق اتتىڭ باسىن جەرگە تاستامايدى، ونى كيەلى ساناپ بيىككە ىلەدى. مەنىڭ ۇيەڭكىم دە تۇلپارلاردىڭ باس سۇيەگىنە تولىپتى.
بالاۋسا ۇيەڭكىلەردىڭ اراسىنان اكەم كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇر: «بالام، ۇيەڭكىلەرىڭدى جاقسى باعىپ-باپتا. ول كەيىن وزىڭە سايا بولادى، ۇرپاعىڭا سايا بولادى» – دەيدى. «اكە، مەن ونى باعىپ-باپتايمىن-اۋ; دەسە دە ساحارانىڭ جايىن اۋىز تۇيەلەرى ايازدا اۋزىن جىلىتپاققا ونى قايىرا سىندىرىپ كەتپەس پە!؟ ءوز ۇيەڭكىمدى وزىمە كەستىرمەكشى بولعان جاڭادان جول سالۋشىلار ءبىر كۇنى تراكتوردىڭ ءتىسىن سالماسىنا كىم كەپىل؟! جالعىزدىقپەن جانى قۇلازىعان سەنى اياماعان تاعدىر – جالعىزسىراپ وسكەن ۇلىڭدى، جالعىزسىراعان جاننىڭ جالعىز ۇيەڭكىسىن اياي ما؟!» دەپ شاعىنا جىلاعىم كەلدى مەنىڭ.
جالعىز ۇيەڭكىمنىڭ مىڭ سان جاپىراعىن ەرتىس بويىن ورلەي سوعاتىن قوڭىر سامال جەلپىپ تۇر.
«جوق، جوق، وعان ەشكىمنىڭ قولى باتپايدى. ول سەنىڭ كىندىك قانىڭ تامعان قاسيەتتى جەرگە تامىر تارتقان، سەنىڭ كىر جۋعان ءشاربات سۋىڭنان ءنار العان، ۇرپاعىڭنىڭ ۇرپاعىنا قالۋگا ءتيىس» دەپ سىبىرلايدى سامال ماعان. اكەم ايتقان تاڭعى باقىت ىرىزدىعى بولىپ سىبىرلاپ تۇرعان سامال ەمەس پە ەكەن؟!
ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «اقىلناما» كىتابىنان
پىكىر قالدىرۋ