شىڭعىسحاننىڭ تەگى
kerey.kz
جۇمات انەسۇلى
كارامزين موعول -تاتار شاپقىنشىلىعى تۋرالى
شىڭعىسحاننىڭ تەگى
سوڭعى جىلدارى شىڭعىسقاننىڭ تەگى تۋرالى ماقالالار ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءجيى جاريالانىپ ءجۇر. قوعام قايراتكەرى حاسەن قوجاحمەتوۆ، جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ جانە باسقا دا تاريحشىلار شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك تەكتەس موعول ۇلىسىنان تاراعانىن ايتىپ تا، جازىپتا ءجۇر. ۋكراين جازۋشىسى بەلينسكيدە شىڭعىس حاننىڭ موڭعول ەمەس ەكەنىن جازدى. «شىڭعىس موعول ەكەن، تەگى قازاق ەكەن» دەپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جۇرگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولدى. بىراق، سونى قابىلداپ، نانىپ جاتقان جۇرت بار ما. «مىناۋ ءجون ەكەن» دەپ قازاق ەلىنىڭ تاريحىن قايتا جازىپ شىعايىق» دەپ جاتقان رەسمي عىلىمي تاريح ينستيتۋتى بار ما! جوق! ەشكىم بۇل جاڭالىققا ءمان بەرىپ، نازار اۋدارىپ جاتقان جوق. قايتا، «شىڭعىسحاننىڭ تەگى اداي»، «شىڭعىسحان قازاق ەمەس» دەگەن جامىراۋشىلار دا شىعىپ جاتىر. تاياۋدا «ۇلت.كز» پورتالىندا جارىق كورگەن (ەگەمەن قازاقستاندا دا» جاريالانعان ەكەن) م.اۋەزوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ءزارىپباي ورازبايدىڭ «مىڭجىلدىق قۇپياسىنىڭ شەشىمى» اتتى ماقالاسىن وقىپ ەدىم، شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۋرالى ايتقان تۇجىرىمدارى كوڭىلگە قوندى. شىنىندا دا شىڭعىس حان تۋرالى بىردەن- ءبىر ايقىن دەرەك بەرەتىن ەڭ كونە جازبالاردىڭ ءبىرى- راشيد -اد -ءديننىڭ «جاميعات ات- تاۋاريح» ەكەنى دە راس. وسى ماقالانىڭ اۆتورى ءوز سوزىنە قاراعاندا پارسى، تۇرىك تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن كورىنەدى. ەڭ باستىسى، ز.ورازباي راشيد -اد -ءديننىڭ «جاميعات ات- تاۋاريح» كىتابىندا « ماڭعۇل» ءسوزىنىڭ قولدانىلماعانىن، جازىلماعانىن تۇبىنە جەتكىزىپ ايتقان. اڭگىمە شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى جازىلىپ جۇرگەن ماقالالاردا قىتايدا «موڭعولدىڭ كونە تاريحىنىڭ» بار ەكەنى بۇرىندا ايتىلىپ جۇرگەن، بىراق ونىڭ تۇپنۇسقاسى نە قىتايدا، نە موڭعوليادا جوقتىعى تاعى بار.. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، شىڭعىس حان تۇسىندا «موڭعوليا اتتى مەملەكەتتىڭ، نە ۇلىستىڭ” بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەردىڭ ورتا عاسىرداعى پارسى جازبالارىندا كەزدەسپەيتىندىگى. ۇشىنشىدەن، ەش شەجىرەدە شىڭعىس حاننىڭ، نە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ باسىپ العان ەلدەرىنىڭ وكىلدەرىمەن «موڭعول تىلىندە» سويلەستى دەگەن دەرەكتەردىڭ بولماعاندىعىندا. مىنە، وسى دايەكتى ماسەلەلەر ز.ورازبايدىڭ «مىڭجىلدىق قۇپياسىنىڭ شەشىمى» اتتى ماقالاسىندا ايتىلعان. ءجون- اق. ويتكەنى، اۆتوردىڭ بۇل ماقالاسى شىڭعىس حاننىڭ تەگى «موڭعول» ەمەس، «موعول ۇلىسىنان» شىققاندىعىنا كوزىمىزدى جەتكىزگەندەي بولعاندى. وسى ماقالا اۆتورى اتاپ كورسەتكەندەي،شىڭعىس حان تۋرالى ناقتى دەرەك بەرەتىن ورتا عاسىرداعى بىردەن ءبىر ايتۋلى ەڭبەك ول- راشيد اد- ءديننىڭ 1311-جىلى جازىلعان«جاميعات ات تاۋاريح» ەڭبەگى. (راشيد اد دين «جاميعات ات- تاۋاريحتى» ون ءبىر جىل جازعان ەكەن). ز.ورازباي « جاميعات ات -تاۋاريحتاعى» پارسى تىلىندەگى « موعول» اعىلشىن، ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندا نەگە «موڭعول» بولىپ اۋدارىلىپ كەتكەنىنە نازار اۋدارعان. مىنە، مەنىڭشەدە،اڭگىمەنىڭ وزەگى – شىڭعىس اۋلەتى تۋرالى ءسوز بولعاندا ەرتەدەگى شەجىرەلەردە قولدانىلعان «موعول» ءسوزى بۇگىنگە دەيىنگى تاريحتادا قالاي «موڭعول» بولىپ قالىپتاسىپ كەتكەنى تۋرالى.
ءيا، شىڭعىس حاننىڭ تەگى موڭعول ەمەس، موعولدان تارايتىندىعى تۋرالى تەك ز.ورازباي عانا ەمەس،باسقادا جازۋشىلاردىڭ سوڭعى جىلدارى اڭگىمە قوزعاپ جۇرگەنىن جوعارىدا ايتقان ەدىم. ءبىراز جازۋشى، تاريحشىلار بىرشاما تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، شىڭعىس حاننىڭ تەگى موڭعول ەمەستىگىن دالەلدەپ بەرگەندەي ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى ماسەلەگە عىلىم اكادەمياسى، رەسپۋبليكامىزدىڭ تاريح ينستيتۋتى جانە كەيبىر جەكەلەگەن تاريح ماماندارى
اسا ءمان بەرمەي، كولەڭكەدە قالدىرىپ وتىرعانىن تەرىسكە شىعارا المايمىز.ويتكەنى، ونىڭ ءبىر عانا دالەلى بار، ول -عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ قالعان عىلىمي كانونداردى بۇزىپ، قازاق يستوريوگرافياسىن، قايتا قازاق تاريحىن جازىپ شىعۋدا وڭاي ءىس ەمەستىگىندە. الەمدىك تاريح، اسىرەسە، رەسەي تاريحى ءتۇرلى قوعامدىق وزگەرىستەردى، ءتۇرلى توڭكەرىستەردى باستارىنان وتكەردى. XX-عاسىردىڭ باس كەزىندەگى رەۆوليۋتسيالىق توڭكەرىستەن كەيىنگى، ورىس يمپەرياسى اۋماعىندا قۇرىلعان كەڭەستەر وكىمەتى تۇسىندا تاريحتىڭ ۇمىتتىراتىن جەرىن ۇمىتتىرىپ، يدەولوگياعا ساي وزگەرتىپ، جازا بەرۋگە بولاتىنىن كوردىك، وقىدىق، تۇسىندىك. كەڭەستەر وداعى كەزىندەگى قازاق تاريحى سول يدەولوگيانىڭ اياسىندا قىسقا عانا جازىلدى. ول كەزدە شىعىس تاريحىن، اسىرەسە، ورتا ازيا تاريحىن تەرەڭدەتىپ جازۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. اسىرەسە، ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن كەنسارى حان مەن الاش كوسەمدەرى تۋرالى جازۋ تۇگىلى، اۋىزعا الۋدىڭ ءوزى قىلمىس بولىپ سانالاتىن.
سوندىقتان، ماسەلەنىڭ ءبىر باسى ورتا عاسىر جازبالارىنداعى «موعول» ءسوزى «ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندا نەگە «موڭعول» دەپ اۋدارىلىپ كەتكەن» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تاۋىپ، دالەلدەۋدە بولىپ وتىر. سول سەبەپتى رەسەي تاريحىندا «موڭعول» ءسوزى، تىركەسى قاي كەزدە، كىمنىڭ ەڭبەگىندە العاش پايدا بولعانىن ءبىراز زەردەلەدىم. وسى تاقىرىپتىڭ وزەگى رەتىندە ز.ورازباي شىعىستانۋشى ي.پ.بەرەزيننىڭ «شەجىرە جيناعى» اتتى ەڭبەگىندە «يستوريا مونگولوۆ»، «سوچينەنيە راشيد اد دينا»، «يستوريا چينگيسحان» اتتى جازبالاردىڭ بار ەكەنىنە توقتالعان. شىعىستانۋشى ي.بەرەزين « جاميعات ات تاۋاريحتى» 1858-جىلدارى اۋدارعان ەكەن. بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، « شەجىرە جيناعىندا» ءبىر تاقىرىپتى بەرەزين «يستوريا مونگولوۆ» دەپ اتاعان ەكەن. بىراق، شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتىن «موڭعول» دەپ اتاۋ ز.ورازباي كورسەتكەندەيى شىعىستانۋشى بەرەزيننەن ەمەس، ودان ارىدە باستالعان.
«قازاقستاننىڭ تاريحى» بەرىدە، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا، ماركسيزم -لەنينيزم يدەولوگياسى نەگىزدەرىندە جازىلعانىن ءبىراز جۇرت بىلەدى. كىرىگە ايتساق، ەرتەدە قالىپتاسىپ قالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قالىپتاسىپ قالعان تاريحي كانونى نەگىزىندە جازىلعان. ياعني، قازاقشالاپ تۇسىندىرسەك، «قازاقستان تاريحى» «رەسەي تاريحىنىڭ» تونىنان شىققان. پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىندا بولعان وتار ەلدەردىڭ، كەيىن كەڭەستەر وداعىنىڭ قول استىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحتارى وسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستىرىلىپ جازىلدى.
ەندەشە ، ءبىز «موعول» انىقتاماسىنىڭ قالاي جانە قاي كەزدە «موڭعول» بولىپ اتالىپ كەتكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن، ءتۇسىنۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ العاشقى تاريحناماسى (يستوريوگرافياسى) مەن تاريحى قالاي جازىلىپ، قالىپتاسقان كەزەڭدەرىنە ءۇڭىلىپ، زەردەلەۋىمىز اسا قاجەت.سونىمەن رەسەيدىڭ يستوريوگرافياسىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا حال قادىرىمىزشە ءۇڭىلىپ كورەيىك.
رەسەي يستوريوگرافياسىنىڭ (تاريحناماسىنىڭ) دامۋى
ورتا ازيا تاريحىنىڭ باستاۋىندا حIV-عاسىردا، راشيد اد ءديننىڭ «جاميعات ات- تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىنىڭ تۇرعانىن ەسكە الساق، رەسەي يستوريوگرافياسىنىڭ ىرگەسىن قالاۋ XVIII-ورتاسىندا، ياعني، 1725- جىلى پاتشايىم ەليزاۆەتا I-ءنىڭ تۇسىندا رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اشىلۋى كەزىنەن باستالعان. عىلىم اكادامياسىنىڭ قارقىندى دامۋىنا بەلگىلى تۇلعالار م.لومونوسوۆ، ت.ب. جەتەكشىلىك جاساعان. اكادەميادا سول تۇلعالاردىڭ ىقپالىمەن حيميا، فيزيكا، گەوگرافيا، تاريحناما كافەدرالارى جۇمىس ىستەگەن. ورىس يستوريوگرافياسىن دامىتۋ ءۇشىن سول كەزدە پرۋسسيادان بايەر، گ.ميللەر ارنايى شاقىرتىلعان. وسى گ.ميللەر 1733-جىلى ەكىنشى كامچاتكا ەكسپەديتسياسىنا قاتىسىپ، ءسىبىردى ون جىل زەرتتەگەن. گ.ميللەردىڭ «وپيسانيە سيبيرسكوگو تسارستۆا» اتتى عىلىمي ەڭبەگى 1749- 1750-جىلدارى جازىلعان. ميللەردىڭ بۇل ەڭبەگىندە ورتا ازيانى مەكەندەگەن ۇلىستار مەن رۋلار تۋرالى ءبىراز دەرەكتەر،انىقتامالار، زەرتتەۋلەر بار. ەڭ قىزىعى، گ.ميللەر وسى ساپارىندا ورتا ازيا تاريحىنا قاتىستى كوپ ارحيۆتىك تاريحي قۇجاتتار الىپ كەلگەن. ورىستىڭ بەلگىلى تاريحشىسى ۆ.كليۋچەۆسكيدىڭ جازۋى بويىنشا، ولاردىڭ ىشىندە فوليانتپەن (التىن، كۇمىس، جىبەك جىپتەرمەن كوركەمدەلگەن مۇقابا) اسەمدەلگەن وتىز كىتاپ بولعان.كليۋچەۆسكي ميللەردىڭ شىعىس ەلدەرىنە قاتىستى وسى تاريحي دەرەكتى قۇجاتتاردىڭ ءبارىن زەرتتەپ، ۇلگەرمەگەنىن ايتادى. دەگەنمەن، 1818-جىلى بىرنەشە توم بولىپ، باسپادان باسىلىپ شىققان اتاقتى ادەبيەتشى، تاريحشى ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو »اتتى كەڭ تارالعان ەڭبەگىنەن XIV-عاسىردىڭ باس كەزىندە جازىلعان راشيد اد ءديننىڭ، XVII-عاسىردا جازىلعان ابىلعازىنىڭ «تۇرىك تاريحى» اتتى ەڭبەكتەرىن وسى ميللەر سىبىردەن الىپ كەلگەن اريۆتىك قۇجاتتاردان الىپ، پايدالانعانىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، ن.كارامزين ءوزىنىڭ ايگىلى بىرنەشە تومدىق «يستوريا گوسۋدارستۆا روسيسكوگو»ەڭبەگىنىڭ كوپ جەرىندە ابىلعازىنىڭ كىتابىنان الىنعان بەتتەردى اتاپ كورسەتىپ وتىرادى. سودان- اق، ن.كارامزين شىڭعىسحان، باتىي شاپقىنشىعى تۋرالى جازعاندا راشيد اد- ءديننىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ جازعانىن باعامداۋعا ابدەن بولادى.
ال، ەندى رەسەي عىلىم اكادەمياسى العاش قۇرىلعان كەزدە يستوريوگراف قىزمەتىن اتقارعان، سىبىرگە ون جىل ساپالاپ قايتقان گ.ميللەر تۋرالى اڭگىمەگەقايتا ورالساق، ميللەر 1749-جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسىندا وتەتىن جينالىسقا «پرويسحوجدەنيە نارودا ي يمەني روسسيسكوگو» اتتى عىلىمي بايانداما ازىرلەيدى. يستوريوگرافيا عىلىمى بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ، ەتنوستىڭ «قالاي پايدا بولعانىن، تەگىن، قاي جاقتان كەلگەنىن، تۇرعان جەرىن» انىقتايتىن عىلىم. تاريح سودان كەيىن جازىلادى. XVIII –عاسىردىڭ ورتاسى ورىس تاريحناماسىنىڭ ىرگەسى جاڭا سالىنىپ، «ورىس»سوزىنىڭ ، حالقىنىڭ قالاي پايدا بولعانى، قايدان كەلگەنى عىلىمي تۇجىرىمدالماي تۇرعان كەز ەدى. 1749-جىلى ميللەر رەسەيدىڭ عىلىم اكادەمياسىندا جاسايتىن «پرويسحوجدەنيە نارودا ي يمەني روسسيسكوگو» اتتى بايانداماسىندا ورىستىڭ باستاپقى شەجىرەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، مىنانداي تەزيستەردى، ياعني، « ۆولوحتار مەن ريملياندار سلاۆيانداردى دۋنايدان دنەپرگە دەيىن قۋعان، سلاۆياندار سوسىن وسى، بۇرىن فيندەر مەكەندەگەن جەرگە قونىستاندى…» دەيدى. ميللەر ەكىنشى تەزيسىندە « «ۆارياگتار سكانديناۆ حالىقتارىمەن قانداس» دەگەن. ۇشىنشىسىندە ول- «ورىس حالقى ۆارياگتارمەن تۋىستاس، جاقىن، ويتكەنى ولار(سكانديناۆتار) ورىستارعا پاتشالار بەرگەن» دەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى. ايتا كەتسەك، «روس، رۋس» دەگەن تۇسىنىكتى اتاۋلاردىڭ دا قالاي پايدا بولعانى تۋرالى وسى جينالىستا تالقىلانعان. بىراق، ناقتى انىعى ميللەر مەن لومونوسوۆتىڭ اراسىندا سول جيىندا ايتىستىڭ تۋىنداپ كەتۋىنە بايلانىستى، بۇل ماسەلە جەرىنە جەتكىزىلمەگەن. .ميللەردىڭ وسى جيىنداعى ورىس ەلى تۋرالى تەزيستەرى لومونوسوۆتىڭ جانە باسقادا ونى جاقتاۋشىلاردىڭ اشۋىن تۋعىزعان. «ميللەردىڭ بۇل تەزيستەرى ورىس تاريحىن باسقا جولعا سالادى، ورىس حالقىنىڭ نامىسىنا تيەدى» دەگەن سوزدەر ايتىپ، ميللەردىڭ بۇل بايانداماسىنىڭ جاريالانۋىنا تىيىم سالعان جانە ونى يستوريوگراف قىزمەتىنەن بوساتتىرعان. دەگەنمەن، ميللەردىڭ ورىس يستوريوگرافياسىنا قاتىستى جازعان ەڭبەكتەرى ءسال كەيىنىرەك فرانتسۋز تىلىندە شەتەلدە باسىلىپ شىعىپ، عىلىمي اينالىمعا ەندى. ميللەردىڭ رەسەيدە قۋعىندالۋىنىڭ سەبەپتەرى مىناداي. «بۇل كەزدە گۋمانيتارلىقعىلىمداردىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسىپ جۇرگەن م.لومونوسوۆ يستوريوگرافيا سالاسىندا پرۋسسيادان كەلگەندەر قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىنە اۋەلدەن نارازى ەدى. بوسادا اڭگىمە بولعاسىن، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسى قاسىندا جۇرگەن م.لومونوسوۆتىڭ ادەبيەت، تاريح عىلىمدارىن دامىتۋدا قانداي ۇستانىمدا بولعانىن ايتا كەتەيىك. 1721-جىلى رەسەي ازوۆتى وزىنە قاراتىپ، سولتۇستىكتە شۆەتسيانى جەڭگەننەن كەيىن، دەرجاۆا اتاندى. I-پەتر يمپەراتور اتاعىنا يە بولدى. پاتشا وسى كەزدەن باستاپ ورىس يمپەرياسىنىڭ دارەجەسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋدى ماقسات تۇتقان ەدى. رەسەي عىلىم اكادەمياسىنداعى ىقپالدى تۇلعا م.لومونوسوۆ تا ورىس ءپاتريوتيزىمىن ۇلىقتاۋدى كوزدەگەن. «ءار پاتشا تاريحتى ءوز قالاۋىمەن جازدىرادى» دەگەن ەرتەدەن قالعان ءسوز بار. رەسەي اياسىن كەڭەيتىپ، دەرجاۆا ، يمپەريا بولعاننان كەيىن، پەتر I-دە، ودان كەيىنگى ەليزاۆەتا دا ورىس رۋحىن كوتەرەتىن، ەرلىكتەرىن كورسەتەتىن تاريح جازۋدى ويلاستىرعان. وسى اڭگىمە بولىپ وتىرعان كەزەڭدەگى پاتشايىم ەليزاۆەتا پەتر I- تۋرالى تاريحتى فرانتسۋز فيلوسوفى ۆولتەرگە جازدىرۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەن ەكەن. پاتشايىمدى ول ويىنان قايتارعان پاتشا سارايىنا جاقىن جۇرگەن دۆوريانين شۋۆالوۆ. وسى شۋۆالوۆ جاڭا ورىس تاريحىن م.لومونوسوۆتىڭ جازۋىنا ەليزاۆەتانىڭ I- كەلىسىمىن الىپ بەرەدى. لومونوسوۆ تاتيششەۆپەن كەڭەسە ءجۇرىپ، «درەۆنەي يستوريا روسسيسكوگو» ەڭبەگىن جازىپ شىعاردى. ورىستىڭ بەلگىلى تاريحشىسى كليۋچەۆسكيدىڭ ايتۋى بويىنشا «لومونوسوۆتىڭ بۇل ەڭبەگى سول كەزدەگى ورىس تاريحىنا جانە يستوريوگرافياسىنىڭ دامۋىنا اسا ءبىر ەلەۋلى ىقپال ەتە قويماعان». لومونوسوۆتىڭ بۇل تاريحي ەڭبەگىنە كەيىنگى بەلگىلى ورىس تاريحشىسى كليۋچەۆسكي «لومونوسوۆ پريستۋپيل ك وبرابوتكە (وسى سوزگە نازار اۋدارىڭىز) رۋسسكوي يستوري س تەندەنتسيەي، پودسكازاننوي ەمۋ پاتريوتيچەسكيم ناستروەنيەم ەليزاۆەتينسكوگو وبششەستۆا. ون حوتەل ۆوسپولنيت پروبەل رۋسسكوي يستوري، ون حوتەل سدەلاتسيا رۋسسكيەم ليۆيەم، كوتورىي «وتكرىل بى ميرۋ درەۆنوست ي سلاۆۋ رۋسسكوگو نارودا»دەيدى. كليۋچەۆسكي XIIIV- رەسەي تاريحىنىڭ «ورىس ءپاتريوتيزمى» رۋحىندا قالاي، نە سەبەپتى جازىلا باستاعانىن وسىلاي تۇسىندىرگەن. ءيا، رەسەيدىڭ تاريحى (لومونوسوۆتان باستاپ، كەلەسىلەرى دە) پاتشايىم ەليزاۆەتانىڭ «روسسيا جيۆەت دليا ساموي سەبيا ي دولجنا ۆسە دەلات سۆويمي رۋكامي» دەگەن ۇستانىمى نەگىزىندە جازىلعانىن اتاپ وتسەك بولادى. لومونوسوۆتان كەيىن بىرەنەشە تاريحشى رەسەي تاريحىن جازعان. سولاردىڭ ءبىرى ن.پولەۆويدىڭ «يستوريا رۋسسكوگو نارودا» اتتى ەڭبەگى. بۇل كىتاپ تا كەڭ تاراي قويماعان. ونىڭ باستى سەبەپتەرى بۇل اتالمىش اۆتورلار ورىس تاريحىنداعى شىڭعىسحاننىڭ العاش ورىس كنيازدىكتەرىن تالقانداۋىنىڭ، باتىي حان شاپقىنشىلىعىنىڭ، ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق تاتار -موعولداردىڭ قول استىندا بولۋىنىڭ كىلتىن اشا الماعىندىعىندا بولۋى كەرەك. ورىس يستوريوگرافياسىنداعى وسى ءبىر ولقىلىقتى تولتىرعان يستوريوگراف گەرحارد ميللەر، ونىڭ سىبىردەن الىپ كەلگەن شىعىس تاريحىنىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتارى. ونىڭ كوپتىگى، ءارى ماڭىزدىلىعى سونداي، ميللەردەن بۇل قۇجاتتاردى ەكاتەرينا I-ءشى 20- مىڭ سومعا ساتىپ الىپ، مۇراجايعا ساقتۋاعا بەرگەن. مەنىڭشە، ميللەر سىبىردەن اكەلگەن وتە كولەمدى قۇجاتتاردىڭ ىشىندە راشيد اد -ءديننىڭ «جاميعات ات- تاۋاريح»، ابىلعازىنىڭ «تۇرىك تاريحى» اتتى كىتاپتارى بولعان ءتارىزدى. ويتكەنى، بەلگىلى تاريحشى كليۋچەۆسكي « ميللەردىڭ سىبىردەن اكەلگەن ارحيۆتىك قۇجاتتارىنىڭ ىشىندە وتىزعا جۋىق «فوليانت» بولعانىن» جازادى. ياعني، بۇل حIIIV-عاسىردىڭ اياعى. ال، ابىلعازىنىڭ كىتابىنان دەرەكتەر كەلتىرگەن ورىستىڭ ادەبيەتشىسى، تاريحشىسى ن.كارامزيننىڭ اتاقتى ون ەكى تومدىق «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى بىرنەشە تومدىق كىتابى سانكت پەتەربۋرگتە 1818-جىلى باسپادان باسىلىپ شىعادى. كارامزيننىڭ بۇل تاريحى ءبىر ايدىڭ ىشىندە ەلگە تاراپ كەتكەن. ورىستىڭ ساۋاتى بارىنىڭ ءبارى كەزىندە وسى كارامزيننىڭ تاريحىن وقىپ شىققان. ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆو روسسيسكوگو » اتتى ەڭبەگى رەسەيدىڭ ەرتەدەگى تاريحىن، ەكاتەرينا پاتشايىمعا دەيىنگى تاريحىن كوركەم ەكشەلەپ شىعۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. «كوركەم ەكشەلەپ شىقتى» دەيتىن سەبەبىم، كەيىن كارامزيننىڭ وسى تاريحىن سىناۋشىلار «كارامزين جازۋشى رەتىندە «تاريحتى كوركەم تىلمەن جازعان» دەگەن ءتارىزدى سىن ايتقان. قالاي دەسە دە، كارامزيننىڭ «يستوريا روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن، باتىيدىڭ رەسەيگە، ەۋروپاعا جورىعىن، تاتار- موعول شاپقىنشىلىعىنىڭ كەزەڭدەرىن، وقيعالارىن نانىمدى، تولىققاندى جەتكىزگەن. «نەنىڭ ارقاسىندا؟» دەگەن سۇراق تۋا قالسا، «ەرتەدە جازىلعان شىعىس تاريحي كىتاپتارىنىڭ،قۇجاتتارىنىڭ ارقاسىندا» دەپ ايتۋعا بولادى. شىعىس تاريحى تۋرالى قۇجاتتاردى، فوليانتتاردى سىبىردەن يستوريوگراف ميللەردىڭ XVIII-عاسىردىڭ اياعىندا اكەلگەنىن جوعارىدا ايتتىم. كارامزيننىڭ ءوزى كىتابىندا ابىلعازىدان مىسالدار كەلتىرىپ وتىرعانىن ايتتىم.ن.كارامزين ءوزىنىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆو روسسيسكوگو» تاريحي ەڭبەگىندە ورىس شەجىرەلەرىن، شىعىس شەجىرەلىرىن كەڭىنەن پايدالانىپ، ونى كىتابىنىڭ شەتىندە دەرەك كوزدەرىن كورسەتىپ وتىرعان، بىردەن ءبىر العاشقى تاريحشى. ەكىنشىدەن، كارامزيندى ەجەلگى ورىس تاريحىنان ەكاتەريناعا دەيىنگى تاريحتى كوپ تومدىق ەتىپ،جازىپ شىققان، ءارى ورىستىڭ زيالى قاۋىمىمەن كەزىندە مويىندالعان ءبىرىنشى تاريحشى دەپ اتاۋعا بولادى. دەگەنمەن، پاتشايىمدار ەليزاۆەتا مەن ەكاتەرينانىڭ « تاريحتى جازعاندا ورىس پاتريوتتىق رۋحىن كوتەرۋدى ۇمىتپاۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدارى كارامزيننىڭ وسى تاريحي ەڭبەگىندە كورىنىس تاپقانىن ايتا كەتكەن ءجون. سولاي دەسەك تە، كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆو روسسيسكوگو» كىتابىنان XIII-عاسىردان باستالىپ، XVI-شى عاسىرعا دەيىن سوزىلعان تاتار- موعول باسقىنشىلىعى تۋرالى ءبىراز شىنايى دەرەكتەردى كورۋگە بولادى. ونىڭ ناقتى سەبەبى- باتىس جانە شىعىس تاريحىنا قاتىستى جازبا مول قۇجاتتاردىڭ ميللەر، ششەرباتوۆ،نوۆيكوۆ ءتارىزدى جەكە تۇلعالاردا ساقتالىپ قالۋىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. XVIII-عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن رەسەي يستوريوگرافياسىن دامىتۋ ماقساتىندا وتە كولەمدى جازبا قۇجاتتار جينالعان. بىراق سولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ 1812-جىلى ناپولەون ماسكەۋدى ورتەگەن كەزدە جوعالىپ كەتكەنىن ايتادى.
سونىمەن، جوعارىدا باستاعان تاقىرىبىمىزعا قايتا ورالساق، ن.كارامزيننىڭ 1227-1229-جىلى باستالعان ورىس جەرىنە تاتار موعول شاپقىنشىلىعىنىڭ تاريحىن باستان اياق جازعان العاشقى تاريحشى ەكەنىن ايتتىم. ياعني، كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى تاريحىندا شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن جازعاندا دا، باتىي تۋرالى جازعاندا دا، «التىن وردا» تاريحىن جازعاندا دا «موڭعول» دەگەن ءسوزدىڭ، انىقتامانىڭ قولدانىلماعانىنىن اتاپ كورسەتكىم كەلەدى. ونى سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا دالەلدەۋ ءۇشىن، كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» تاريحىنان شىڭعىسحان جانە باتىي حان تۋرالى جازعاندارىنان تومەندە شاعىن ءۇزىندى كەلتىرەمىن. كارامزيننىڭ بۇل كىتابى ەسكى ورىس عارىپتەرىمەن جازىلعان، دەگەنمەن بۇگىنگى وقىرمانعا دا تۇسىنۋگە بولادى.
كارامزيننىڭ شىڭعىسحان تۋرالى جازعانى ء(ۇزىندى)
ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى تاريحي ەڭبەگى ون ەكى تومنان تۇرادى. ول ەرتەگدەگى كيريلل عارپىندە، ەرتەرەكتەگى سلاۆيان ديالەكتىسىندە جازىلعان. سوعان قاراماستان، كارامزيننىڭ ءسوزىنىڭ ماندەرىن تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان مەن وقىرماندارعا كارامزين وسى رەسەي تاريحىن جازعاندا، ونىڭ ىشىندە شىڭعىسحان مەن باتىي تۋرالى جازعاندا «موڭعول» دەگەن ءسوزدى، ياكي مۇنداي تىركەستىقولدانباعانىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ، كارامزيننىڭ شىڭعىسحان مەن باتىيدىڭ ورىس جەرىنە شاپقىنشىلىعى تۋرالى جازعاندارىنان سول كۇيىندە ءۇزىندى كەلتىرەمىن. كارامزيننىڭ شىڭعىسحان تۋرالى تۇسىنىكتەمەسى «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» ەڭبەگىنىڭ III-تومىنىڭVIII- تاراۋىنان باستالعان.بۇل تاراۋ تاتار- موعول باسقىنشىعىنىڭ باستالعان كەزى 1224-1238- جىلداردى قىمتيدى. سونىمەن كارامزيننىڭ شىڭعىسحان تۋرالى جازعانى:
«ۆ نىننەشنەي ءتاتارىي كيتaيسكي،نا يۋگ وت يركۋتسكوي گۋبەرني، ۆ ستەپياح نەيزۆستنىح ني گرەكام، ني ريمليانام، سكيتاليس وردى موگولوۆ،ەدينوپلەمەننىح س ۆوستوچنىمي تۋركامي.سەي نارود….زاۆيسەل وت تاتار نىۋچەي، گوسپودسۆوۆاۆشيح ۆ سۆەرنوي چاستي كيتايا. نو وكولو XII-ۆەكا ۋسيليلسيا، ي ناچال سلاۆيتسيا پوبدامي.حان ەگو، يمەنەم ەزۋكاي باگادۋر، زاۆوەۆال نكوتورىيا وبلاستي سوسدستۆەننىيا ي سكونچاۆ دني سۆوي ۆ تسۆتۋششيح لتاح، وستاۆيل ناسلەدىە ترينادتساتلەتنەمۋ سىنۋ تەمۋچينۋ….ۆس وسوبەننىە ناچالنيكي موگولسكيح ي تاتارسكيح ورد دوبروۆولنو يلي وت ستراحا پوكوريليس ەمۋ….ۆ تو ۆرەميا، كاك منوگوچيسلەننوە ۆويسكا موگولسكوە راسپولوجەننوە ۆ دەۆياتي ستاناح بليز يستوچنيكوۆ ركي امۋرا، پود شاترامي رازنوتسۆتنىمي، س بلاگوۆنيەم ۆزيرالو نا سۆوەگو يۋناگو مونارحا، وجيدايا نوۆىح پوۆەلەنىي، ياۆيلسيا تام كاكوي تو سۆياتىي پۋستىننيك، يلي منيمىي پروروك ي ۆوزۆستيل ءسوبرانىيۋ، چتو بوگ وتداەت تەمۋچينۋ ۆسيۋ زەمليۋ،ي چتو سەي ۆلادتەل ءمىرا دولجەن ۆپرەد يمەنوۆاتسيا چينگيسحانوم يلي ۆەليكيم حانوم. ۆوينى ، چينوۆنيكي ەدينودۋشنو يزياۆيلي رەۆنوست بىت ءورۋدىيامي ۆولي نەبەسنوي. نارودا سلدوۆالي يح پريمرۋ. كيرگيزى يۋجنوي سيبيري ي سلاۆنىە پروسۆەششەنيەم يگۋرى يلي ۋيگۋرى وبيتاۆشيە نا گرانيتساح مالوي بۋحارى نازۆاليسيا پودداننىمي چينگيسحانا….
(كارامزين ءارى قاراي شىڭعىسحاننىڭ قىتايدى ، پەرسيانى، حورەزم مەن بۇحارانى ،حيۋانى، كاسپي بويىنداعى الانداردى، داعىستاندى، ياسسىلاردى، كاپكازدىڭ سولتۇستىگىن، قىرىمعا دەيىن مەكەندەگەن پولوۆەتستەردى (قىپشاقتاردى) قالاي باعىندىرعانىن تاپتىشتەپ ايتا كەلىپ، شىڭعىسحاننىڭ باستى اسكەرىنىڭ كالكا وزەنى بويىندا ورىس كنيازدەرىن قالاي ويسىراتا جەڭگەنىندە جاقسى سۋرەتتەگەن).ءارى قاراي تاعى كارامزيننەن ءۇزىندى. بۇل شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ ورىس اسكەرىن كالكا وزەنىنەن سوناۋ دنەپرگە دەيىن قۋىپ، جەڭگەنى تۋرالى ءسوزى.
«پولكوۆودتسى چينگيسحانوۆىم وستەرمەنەننىە سوپروتيۆلەنىەم ۆەليكودۋشنوگو مستيسلاۆا كىەۆسكوگو ي ۆسپومنيت ۋبىەنىە سۆويح پوسلوۆ ۆ ناشەم ستان، موگولى يزرۋبيلي ۆسح ءروسسىيان، ترەح كنيازەي زادۋشيلي پود دوسكامي ي سلي پيروۆات نا يح ترۋپاح. تاكيم وبرازوم زاكليۋچيلاس ءسىيا پەرۆايا كروۆپروليتينايا بيتۆا ناشيح پرەدكوۆ س موگولامي، كوتورىە ، پو ءيزۆستىيۋ تاتارسكوگو يستوريكا…»دەپ ءارى كەتە بەرەدى.
ون جىل بويى جازىلعان كارامزيننىڭ ون ەكى تومدىق «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» كىتابىن تولىق شولىپ شىعۋ ءبىزدىڭ قازىرگى مىندەتىمىز ەمەس، دەگەنمەن، قازاقتىڭ كەلەشەك تاريحى ءۇشىن ماڭىزدى تاعى ءبىر جازعاندارىنان مىسال كەلتىرە كەتەيىك.
كارامزيننىڭ كەلەسى ءسوزى: «پوسل نەسچاستنوي كالكسكوي بيتۆى روسسىيانە لت شەست نە سلىحالي و تاتاراح، دۋمايا سەي ستراشنىي نارود، پودوبنو درەۆنيم وبرام، كاك بى يسچەز ۆ سۆتە. چينگيزحان سوۆەرشەننو پوكوريۆ تانگۋت، ۆوزۆراتيلسيا ۆ وتچيزنۋ ي سكونچال جيزن سلاۆنۋيۋ دليا ءيستورىي، ۋجاسنۋيۋ ي ي نەناۆيستنۋيۋ دليا چەلوۆچەستۆا ، ۆ گودۋ، وبياۆيۆ ناسلدنيكوم سۆويم وكتايا يلي ۋگادايا، ستارشەگو سىنا، ي پرەدپيساۆ ەمۋ داۆات مير ودنيم پوبەجدەننىم نارودام. ….وكتاي(ۋگاداي) جيل ۆ گلۋبين ءتاتارىي…نوۆىي حان ۆوينوۆ باتىيۋ، سۆوەمۋ پلەمياننيكۋ، ي ۆەلل ەمۋ پوكوريت سۆەرنىە بەرەگا كاسپىيسكوگو س دالنەيشيمي سترانامي. سىە پرەدپرىياتيە رشيلو ناشەگو وتەچەستۆا. ۋجە ۆ 1229-گودۋ كاكىە تو ساكسينى ۆروياتنو س كيرگيزامي، پولوۆتسى ي ستراجا بولگارسكايا وت بەرەگوۆ يايكا گونيمىە تاتارامي يلي موگولامي، پريبجالي ۆ بولگاريۋ، س يزۆەستىەم و ناشەستۆىي سيح گروزنىح زاۆوەۆاتەلەي…..»
تاريحشى ن.كارامزين بۇل كىتابىندا ءارى قارايدا باتىيدىڭ رەسەيدىڭ كوپتەگەن قالالارىن قالاي باسىپ العانىن، ليتۆانى، باسقا دا ەۋروپا جەرلەرىن باسىپ العانىن ايتادى.
وسى جەردە كارامزيننىڭ تاتار -موگول اسكەرىنە وتە جوعارى باعا بەرگەنى تۋرالى ءوز سوزىمەن ايتا كەتسەك، ارتىق بولماس.
كارامزين: «..ۆپروچەم موگولى سلاۆيليس ي ءحرابروستىيۋ، ۆسەلەننۋيۋ ۆ نيح ۋموم چينگيسحانا ي سوروكالتنيم پوبدامي. نە پولۋچايا نيكاكوگو جالوۆانيا،ليۋبيلي ۆوينۋ دليا دوبىچي، پەرەۆوزيلي نا ۆولاح كيبيتكي ي سەمەيستۆا، جەن، دەتەي ي ۆەزد ناحوديلي وتەچەستۆا، گد پاستيسيا يح ستادو.»
كارامزيننىڭ وسى تاريحىنىڭ II-تومىنىڭ VIII-تاراۋىنىڭ اياعىندا «موعولدار» تۋرالى تاعى مىناداي كەرەمەت ءسوز بار.
كارامزين: «موگولى ۆووبششە، ليۋبيلي حۋدوجنيكوۆ، وبزاننىە سيم نوۆىم دليا نيح ۆكۋسوم مۋدرومۋ پراۆلەنىيۋ بەسسمەرتنوگو يليچۋتسايا، و كوەم مى ۆىشە ۋپومينالي، ي كوتورىي ، بىۆ دولگوە ۆرەميا مينيستروم چينگيسحانا ي پرەەمنيكا ەگو، رەۆنوستنو ستارالسيا وبرازوۆات يح پودداننىح. سپاس جيزن منوگيح ۋچەنىح كيتايتسەۆ،وسنوۆال ۋچيليششا، ۆمست س ماتەماتيكامي، ارابسكيمي، پەرسيدسكيمي سوچينيل كالەندار دليا موگولوۆ، سام پەرەۆوديل كنيگي، چەرتيل گەوگرافيچەسكىيا كارتى. پوكروۆيتەلستۆوۆال حۋدوجنيكوۆ، ي كوگدا ۋمەر تو زاۆيستنيكي سەگو ۆەليكوگو مۋجا، ك ستىدۋ سۆوەمۋ، ناشلي ۋ نەگو ، ۆمستو پرەدپولوگاەمىح سوكروۆيشش، منوجەستۆو رۋكوپيسنىح تۆورەنىي ي ناۋك پراۆيت گوسۋدارستۆوم، مەديتسين، ي زەملەدلىي.»
ن.كارامزيننىڭ 1818-جىلى سوڭعى 12-تومى جارىققا شىعىپ، رەسەي ەلى اراسىندا كەڭ تانىمال بولىپ كەتكەن «يستوريا گوسۋداستۆو روسسيسكوگو» ەڭبەگى رەسەي تاريحىن ون ەكى تومعا ەنگىزگەن ەڭ العاشقى اۋقىمدى تاريحي ەڭبەك ەدى. كارامزيننىڭ بۇل ەڭبەگىن كەزىندە ورىستىڭ ۇلى اقىنى ا.پۋشكين دە جوعارى باعالاعان.
بىراق، كارامزيننىڭ وسى «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» تاريحي كىتابىندا شىڭعىسحان تۋرالى، باتىي تۋرالى، تاتار -موعول شاپقىنشىلىعى تۋرالى جازعان تاراۋلارىندا بىردە ءبىر «موڭعول» ءسوزىن ياكي، انىقتاماسىن قولدانباعانىن اتاپ كورسەتكىم كەلەدى.
ەندەشە، «موڭعول» ءسوزى، نە تىركەسى قالاي، جانە قاي كەزدە پايدا بولدى» دەگەن ورىندى سۇراقتىڭ تۋىنداۋى ورىندى. ەندى مەن كەلەسى تاقىرىپتا سوعان جاۋاپ بەرەمىن.
رەسەي تاريحىنداعى «موڭعول» تىركەسىنىڭ العاش قولدانىلۋى
جوعارىدا تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ز.ورازباي راشيد اد -ءديننىڭ «جاميعات ات- تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىن پارسى تىلىنەن 1858-جىلى ورىسشاعا اۋدارعاندا ي.بەرەزين «موعول» ءسوزىن «موڭعول» دەپ اۋدارىپ جىبەرگەنىن ايتادى.مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار ەدى، ويتكەنى،يستوريوگرافيا زاڭدىلىقتارى بويىنشا، كەز كەلگەن تاريحشى، اۋدارماشى وزىنەن بۇرىنعى جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەردى زەردەلەيدى، سالىستىرادى جانە وزىنە دەيىنگى تاريحتا قالىپتاسقان تاريحي ىزبەن (كانونمەن) جۇرەدى. بەرەزين وزىنەن بۇرىن جازىلعان س.سولوۆەۆتىڭ تاريحىن قاراپ شىققان.سونىڭ ەڭبەگىندە «موڭعول»دەگەن تىركەستى كورىپ، راشيد اد ديندەگى «موعول» تىركەسىن، «موڭعول» دەپ اۋدارىپ جىبەرگەن.
جالپى، كارامزيننەن كەيىن رەسەيدىڭ كوپ تومدىق تاريحىن جازىپ شىققان بەلگىلى تاريحشى س.سولوۆەۆ. ول 1851-جىلى «يستوريا روسسي س درەۆنەيشيح ۆرەمەن» اتتى ەڭبەگىن جارىققا شىعاردى. «موڭعول» تىركەسى بۇرىن سوڭدى جازىلعان ورىس تاريحىندا العاش رەت وسى سولوۆەۆتىڭ«يستوريا روسسي س درەۆنەيشيح ۆرەمەن» اتتى كوپ تومدىعىنىڭ III-تومىنىڭ III-تاراۋىندا «وت باتىەۆا ناشەستۆيا دو بوربى مەجدۋ سىنوۆيامي الەكساندرا نەۆسكوگو» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىنىڭ ەڭ سوڭىندا عانا قولدانىلعان. «ءبىر اۋىزدان شىققان ءسوز قىرىق ۇلىسقا تارايدى» دەگەن ماتەل بار، كوپ تومدىق رەسەي تاريحىن جازعان سولوۆەۆتىڭ ءوزى «موعولدى» «موڭعول» دەپ جازىپ وتىرسا، باسقاعا نە جورىق. سولوۆەۆتىڭ «يستوريا روسسي س درەۆنەيشيح ۆرەمەن» اتتى كوپ تومدىعى شىققاننان كەيىن، جەتى جىلدان كەيىن راشيد اد -ءديننىڭ شىعارماسىن اۋدارىپ وتىرعان بەرەزين ورىس تاريحىندا ەندى قالىپتاسىپ قالعان «موڭعول» تىركەسىن وزگەرتۋگە، راشيد اد- ديندە جازىلعانداي «موعول» دەپ اۋدارۋعا مۇمكىندىگى دە، ەركى دە بولماس ەدى. ويتكەنى، پاتشا پەتر I-دەن، پاتشايىم ەليزاۆەتادان باستاۋ الاتىن «ورىس ءپاتريوتيزىمىن كوتەرۋ» تۋرالى ساياسي ۇستانىم سولاي ەدى. وسى كۇنگى ورىس تاريحي عىلىمىنىڭ دوكتورى س.مالوۆيچكو سول كەزدەگى تاريحتاعى ۇستانىم تۋرالى «ۆ روسسي پەرۆۋيۋ وچەرەد ، يمەننو ۋ لومونوسوۆا مى ناحوديم جەلانيە ورگانيزوۆات وپرەدەلەننۋيۋ رۋسسكۋيۋ پاميات» دەيدى. مالوۆيچكو اتاپ كورسەتىپ وتىرعان «رۋسسكۋيۋ پامياتتى»، كەزىندەگى تاريحشىلار ورىس رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن، سول پاتريوتتىق رۋحتى كوتەرۋ ءۇشىن رەسەي تاريحىن جاڭا ىزگە، جاڭا كانونعا سالدى. مۇنداي جاعدايدا، بۇرىن كارامزيندە قولدانىلعان «موعول» تىركەسى عانا ەمەس، كوپ سوزدەر، كوپ وقيعالار وزگەرىسكە ءتۇستى، ءتىپتى بويامالاندى. ءسويتىپ، رەسەي يستوريوگرافياسى مەن تاريحى XVIII- عاسىردىڭ اياعىندا، XIX-عاسىردىڭ باسىندا پەتر I-ءشى، ەليزاۆەتا I-ءشى جانە ودان كەيىنگى پاتشايىم مەن پاتشالار قالاعانداي ، ورىس ءپاتريوتيزمىن ۇلىقتاعا مىندەتتى بولدى. اشىپ ايتساق، ونىڭ سالدارى وتار ەلدەردىڭ تاريحىندا بۇرمالاۋعا سوقتىردى.
XVIII-عاسىردا، ورىس يستوريوگرافياسى مەن تاريحى ەندى دامىپ كەلە جاتقان كەزدە، شىڭعىسحان مەن باتىي شاپقىنشىلىعى تۋرالى جازعان تاريحشىلار تەك «تاتار موعول»شاپقىنشىلىعى دەپ جازعانىن وقىرمانداردىڭ ەستەرىنە تاعى ءتۇسىرۋ ءۇشىن، مەن اتاقتى تاريحشى كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» كىتابىنداعى باتىي شاپقىنشىعى تۋرالى جازعان ( III-توم، VIII-تاراۋىنان) سۋرەتتەمەلەرىن مىسالعا قىسقا- قىسقا ۇزiندىلەر كەلتىرە كەتەيىن.
كارامزين (كوپ نۇكتەلى جەرلەردى قىسقارتقان مەنمىن):
«…نو باتىي شەل گروميت يۋجنىە پرەدلى ناشەگو وتەچەستۆا. ۆزياۆ پەرەياسلاۆل،تاتارى وپۋستوشيلي ەگو سوۆەرشەننو…تاتارى سوجگلي چەرنيگوۆ…ۋجە باتىي داۆنو سلىشال و ناشەي ستوليتس دنپروۆسكوي، ەيا تسەركوۆنىح سوكروۆيششاح ي بوگاتستۆ ي بوگاتستۆ ليۋدەي تورگوۆىح….ۆنۋك چينگيسحانا يمەنەم مانگۋ، بىل پوسلان وسموترەت گورود كىەۆ.ۋۆيدەل ەگو س لۆوي ستورونى دنەپرا ي پو سلوۆام لتوپيستسەۆ، نە موگ ناديۆيتسيا كراسوتوي ونوگو…. ريازاني، ءۆلاديمىرا ستول منوگيح ينىح گورودوۆ، سۆيدتەلستۆوۆالي گروزنۋيۋ سيلۋ موگولوۆ، دالنيشيە ۋپورستۆا كازالوس بەسپولەزنىم….
سكورو ۆسە ۋجاسنايا سيلا باتىەۆا كاك گۋستايا تۋچا ، س رازنىح ستورون وبلەگلا كىەۆ.كىەۆليانە ۋزنالي، چتو سام باتىي ستويت پود ستنامي كىەۆا سو ۆسەمي ۆوەۆودامي موگولسكيمي. چتو زناتنيشيە يز نيح سۋت گايۋكا (سىن ۆەليكوگو حانا),مانگۋ، بايدار (ۆنۋكي چينگيزحانوۆى), وردۋ، كادان، سۋداي باگادۋر ي در…»
ەندى باتىيدىڭ رەسەيگە، ەۋروپا جەرىنە شاپقىنشىلىعىن كارامزيننىڭ سوزىمەن تاعى ءبىر وقىپ كورەيىك.
كارامزين ( توم تاراۋدىڭ اياق جاعىنداعى ءسوز):
«باتىي زاۆوەۆاۆ منوگىيا وبلاستي پولسكىيا،ۆەنگرىيۋ، كرواەتسىيۋ، سەربىيۋ،دۋنايسكۋيۋ بولگارىيۋ، ءمولداۆىيۋ،ۆالاحيۋ ي پريۆەدشيۆ ۋجاس ەۆروپۋ، ۆدرۋگ، ك وبششەمۋ ۋديۆلەنىيۋ، وستانوۆيل بۋرنوە سترەملەنىە موگولوۆ ي ۆوزۆراتيلسيا ك بەرەگەم ۆولگي.تام يمەنۋياس حانوم، ۋتۆەرديل ون سۆوە ۆلادىچەستۆو ناد روسسىەيۋ،زەملەيۋ پولوۆەتسكۋيۋ،تاۆريدويۋ، سترانامي كاۆكازسكيمي ي ۆسمي وت ۋستيا دونا دو ركي دۋنايا. نيكتو نە دەرزال ەمۋ پروتيۆيتسيا. نارودى، گوسۋداري ستاراليس سمياگچيت ەگو سميرەننىمي پوسولستۆامي ي دارامي. باتىي زۆال ك سەب ۆەليكوگو كنيازيا. وسلۋشانىە كازالاس ياروسلاۆۋ نەبلاگورازۋمىەم ۆ توگداشنيح وبستوياتەلستۆاح ءروسسىي، بەزليۋدنوي، پولنىي رازۆالين ي گروبوۆ، پرەزيرايا سوبستۆەننۋيۋ ليچنۋيۋ وپاسنوست، ۆەليكي كنياز وتپراۆيلسيا سو منوگيمي بويارامي ۆ ستان باتىەۆ، ا سىنا سۆوەگو، يۋنوگو كونستانتينا، پوسلال ۆ ءتاتارىيۋ، ك ۆەليكومۋ حانۋ وكتايۋ، كوتورىي ۆ سىە ۆرەميا، پرازدنۋيا بلەستياششىيا زاۆوەۆانىيا موگولوۆ ۆ كيتا ي ەۆروپ، ۋگوششايا ۆسەح ستارشين نارودا.نيكوگدا پو سكازانيۋ يستوريكا تاتارسكوگو، مير ن ۆيدال پرازدنيكا ستول روسكوشنوگو، يبو چيسلو گوستەي بىلو نەسمتنو….»
XVIII-عاسىردىڭ اياعىنا تامان سىبىردە ون جىل جۇرگەن ورىس يستوريوگرافى گ.ميللەر «سول جاقتان راشيد اد ءديننىڭ «شىڭعىس حان تاريحى» اتتى ەڭبەگى مەن ابىلعازىنىڭ «تۇرىك تاريحى» اتتى ەڭبەكتەرىن الىپ كەلدى» دەگەن ءسوزىمىزدىڭ دالەلى بولۋى ءۇشىن، مەن ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى ون ەكى تومدىق ەڭبەگىنىڭ IV-تومىنداعى III-تاراۋىندا ابىلعازى تۋرالى ايتقان جەرىن مىسالعا كەلتىرە كەتەيىن:
«…ۆەليكوە كنياجنيە سۋزدالسكوە بىلو سپوكوينو، تو ەست، رابستۆوۆالو ۆ تيشين، ينارود بلاگوداريل نەبو زا وبلەگچەنىە سۆوەي دولي، كوتوروە سوستويالو ۆ توم، چتو پرەەمنيك حانا يلي تساريا بەركي، برات ەگو ، يمەنەم مانگۋ تيمۋر، وسۆوبوديل ءروسسىيان وت ءناسيلىيا وتكۋپششيكوۆ حارازسكيح. يستوريك موگولسكىي ابۋلگازى حۆاليت تيمۋرا زا ەگو وسترىي ۋم،نو ۋم نە سمياگچال ۆ نەم جەستوكوگو سەردتسا، ي پاميات سەگو حانا زاپەچاتلنا ۆ ناشيح لتوپيسياح كروۆىيۋ دوبروگو سىنا ولەگوۆا، رومانا، كنيازيا ريازانسكوگو، پرينياۆشەگو ۆ ورد ۆنەتس مۋچەنيكا…»
«تۇرىك تاريحىنىڭ» اۆتورى ابىلعازىنىڭ ەسىمىن كارامزين ءوز تاريحىندا وسىلاي بىرنەشە رەت اتاپ كورسەتكەن.
سونىمەن، «قىرىق اۋىز ءسوزدىڭ ءبىر ءتۇيىنى»رەتىندە ايتپاعىم- ورىستىڭ العاشقى ون ەكى تومدىق تاريحىن جازعان اتاقتى تاريحشى، جازۋشى ن.كارامزين «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» ەڭبەگىندە راشيد اد -ءديننىڭ، ابىلعازىنىڭ جازبالارىن دەرەك كوزى رەتىندە كەڭ پايدالانا وتىرىپ، شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۋرالى، باتىيدىڭ شاپقىنشىلىعى تۋرالى، التىن وردا تاريحى تۋرالى بىرنەشە تاراۋدا ءسوز قوزعاعان. ءسوزدىڭ توق ەتەرىن ايتسام، كارامزين وسى كوپ تومدىق تاريحىنىڭ ءبىر جەرىندە «موڭعول» تىركەستى قولدانباعان. كارامزيننىڭ ون ەكى تومدىق تارحىنىڭ III-تومىنىڭ جارىمى، سوسىن IV-تومى وسى شىڭعىسحان تاريحىنان باستالىپ، التىن وردانىڭ قۇلاۋىنان كەيىنگى تاريحقا ارنالعان.سول تاريحتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن بىردە «تاتار»، بىردە «موعول» دەگەن تىركەس قانا قولدانىلىپ وتىرعان. ءسوز اياعىندا ايتارىم، پاتشالىق رەسەي تاريحىندا «موڭعول» دەگەن تىركەستىڭ كەيىن پايدا بولعانىن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قايتا جازىلعان تاريحىندا بۇل تىركەس نىعايا ءتۇسىپ، وتار ەلدەردىڭ تاريحىن اداستىرا تۇسكەنىن ءبىرشاما دالەلدەگەن ءتارىزدىمىن.ياعني، شىڭعىسحاننىڭ تەگى ەشقاشان «موڭعول» بولعان ەمەس.وتكەن تاريحتاعى وسىنداي قولدان جاسالعان وزگەرىستەر ساياسي بۇرمالاۋشىلىقتان، رەسەي تاريحىن پاتريوتتىق رۋحتا جازۋ كەرەك بولعاندىقتان، بۇرىن وتار ەلدەردىڭ الەمدىك دەڭگەيدە ۇلى ميسسيا اتقارعاندىعىن كەلەر ۇرپاققا بىلدىرمەۋ ءۇشىن ىستەلگەن ساياسات ناتيجەسى ەدى.
جۇمات انەسۇلى،جازۋشى، تاريحشى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ