بۇل – ۇلى ازامات.

جوزەف دە مەستر،

فرانتسۋز فيلوسوفى

توكەڭمەن توقسانىنشى جىلداردا تانىستىم. ول كەزدە جۇرت بۇگىنگىدەي اراب، تۇرىك جاعاجايلارىن جاعالاماي، الاتاۋدىڭ الاقان شۇڭقىرىنداعى ىستىقكولگە اعىلۋشى ەدى. مەن دە وتباسىممەن بىرگە كۇنگەي الاتاۋدان اسىپ، قىرعىز اعايىنداردىڭ جايلاۋىنان ءبىر-اق شىقتىم.

كورشىمىز اكادەميك شارمانوۆتاردىڭ وتباسى ەكەن. اۋەلگى كۇندەرى جىلى شىرايلى اماندىق-ساۋلىقتان ارىعا بارا المادىق. سىپايى، سىرباز قالپىمەن، قيىننان قيىستىرىپ سويلەيتىن سوزىمەن كىمدى دە بولماسىن، ءاردايىم وزىنە تارتىپ تۇراتىن ونى مەن سىرتتاي باقىلاي باستادىم.

قاعىلەز. شيراق. قىراعى. ءتىپتى ىستىق قۇمعا كولدەي ورامالىن توسەپ، بىردە ەتپەتىنەن، بىردە شالقاسىنان جاتسا دا قىرعي قاباقتىڭ استىنداعى قىسىڭقى كوزدەرىن انتەك اشىپ، الىستان تويات تىلەگەن اتا قىرانداي قياداعىنى كورىپ، قىرقاداعىنى بايقاپ قويادى.

تورەگەلدى شارمانوۆ

ارادا ەكى-ءۇش كۇن ءوتتى مە، وتپەدى مە، ەكەۋمىز ەمەن-جارقىن ارالاسىپ كەتتىك. جالپى دەمالىس كەزىندە كۇندەلىكتى قىم-قۋىت تىرلىكتەن ابدەن قاجىعان جاننىڭ بويى بايسال تارتىپ، جانى سايابىر تابادى. باسقانى قايدام، ءوزىم ءدال وسىنداي كۇي كەشەم. مۇندايدا قايداعى ءبىر تاۋسىلمايتىن ماسەلەلەردى بىلاي قويىپ، الدەقانداي سالماقتى تاقىرىپتارعا وي جۇگىرتىپ، باس قاتىرۋدىڭ وزىنە مۇلدە بەيىلسىزبىن. اۋىر وي قاشاندا تەرەڭگە باتىرىپ، تۇڭعيىققا تارتادى. ونىڭ سالماعىن وسىنداي دەمالىستارمەن جەڭىلدەتىپ وتىرماسا، جۇرەك شىركىنگە سىزات ءتۇسىپ، كۇندەردىڭ كۇنى سىر بەرۋى دە ابدەن مۇمكىن.

مىنە، سوندىقتان ارا-تۇرا بولمىس-ءبىتىمىڭنىڭ بار ەسىك-تەرەزەسىن ايقارا اشىپ تاستاپ، الۋان گۇلدەردىڭ حوش ءيىسى اڭقيتىن الاتاۋدىڭ جىبەك جەلىمەن جان سارايىن جەلدەتىپ العانعا نە جەتسىن. مۇنداي راحات ىزدەگەن ادامعا ىستىقكولدىڭ جاعاسى جۇماق ءتورى دەيتىن-اق جەر. وسىنى ەلدەن بۇرىن بايقاعان ۇلى مۇحاڭ جانىنا سايا بولار جايلى جەردى شولپاناتادان تاڭداعان ەكەن.

ءيا، توكەڭ ەكەۋمىزدىڭ دوستىعىمىز، تۋىستىعىمىز وسى جەر جۇماعىنان باستالدى. اراسى ءۇش مۇشەلگە جۋىق اكەسىندەي ادامعا «دوس» دەگەن ءسوز  ءسال سوكەتتەۋ ايتىلىپ تۇرعان جوق پا دەپ ويلايتىن بولارسىز. سولايى سولاي بولعانمەن، جاسىمىزدىڭ مۇنداي ايىرىمىنا قاراماستان بىزدەر كەيىن شىنايى دوستار بولىپ كەتتىك.

جان-جايلاۋى بولەك، وي-ءورىسى وزگەشە اداممەن قىرىق جىل قاتار جۇرسەڭ دە جاقىنداسا المايتىنىڭ بولادى. كەرىسىنشە، جانى جاقىن، جايلاۋى ورتاق، ويى ءبىر، ءورىسى بىرگە جاندار شۇيىركەلەسە تانىسىپ، شۇرقىراسا تابىسىپ كەتەدى. توكەڭ ەكەۋمىز سوندايلاردىڭ قاتارىنان ەدىك.

تورەگەلدى – اردا وسكەن جان. قازاق اتاۋلى ارقاعا اق سۇيەك بولىپ شاشىلعان زۇلمات زاماندا دۇنيەگە كەلسە دە، توكەڭ تۋعان جۋانتاياق اۋلەت جىڭىشكەرسە دە ۇزىلمەگەن، تارىقسا دا تارتىلماعان. شارمان شال مەن ءنازيپا اپامىز ولە-ولگەنشە بار جاقسىسىن جالعىز ۇلى تورەگەلدىنىڭ اۋىزىنا توسقان. اردا وسكەن ەمەي نەمەنە، ءوزى جەتپىستەن اسقانشا جۇزگە كەلگەن اناسىن قاقتاي ەمىپ، جەتپىس جىل بالا بوپ عۇمىر كەشسە. وسىندايدا مەنىڭ ەسىمە اكەسى عاسىر جاساپ دۇنيە سالعاندا ساپابەك ءاسىپ اعامىزدىڭ: «اكەم ءتىرى كەزىندە ءوزىمدى ۇنەمى بالا سەزىنۋشى ەم. ەندى ءبىر-اق كۇندە جەتىم قالدىم» دەگەن ءسوزى تۇسەدى. سول ايتقانداي ونىڭ دانالىعىنىڭ وزىنەن ءالى كۇنگە دەيىن قىلاڭ بەرەر بالالىعىنىڭ ىزدەرى ارداگەر اعانىڭ اردا وسكەندىگىنىڭ ايقىن بەلگىسى بولسا كەرەك.

بۇل ءوزى ارىسى – ارقا، بەرىسى ۇلىتاۋعا اتاق-شاتاعى مەن كەشىرىم-كەڭشىلىگى قابات جايىلعان ساۋلەلى اۋلەت. انا ءبىر جىلدارى شارمان شالدىڭ نازارى اياق استىنان ەكى كوزى شوقتاي، ەكى بەتى نارتتاي جانعان قارعانىڭ ماتكەسىنە ءتۇسىپ، كەتە بارعان عوي الگىنىڭ سوڭىنان الدى-ارتىنا قاراماي. قانشا ۋاقىت وتكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر كۇن ارتىنان كۇن، اي ارتىنان اي وتەدى. جاقسىسىن جاتقا قالاي قيسىن: كۇندەردىڭ كۇنىندە ابدەن شىدامى تاۋسىلعان ءنازيپا اپا تەنتەك شالدى ءوزى ىزدەپ كەلەدى.

– كەلسەم، بايعۇستىڭ ابدەن ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بولىپ، ونسىز دا شۇڭىرەك كوزىنىڭ تۇبىندە بولار-بولماس قانا ۇشقىن قالىپتى. الدىندا – اشىعان كاپۋستا، تۇزدالعان قيار. انشەيىندە «ءاي، بايبىشە، سەن بىلاي تۇر» دەپ بيلىك ايتقىش باتىرىم بۇگەجىكتەپ، كىسىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋدان دا قالىپتى. ءبىر جاعى اياپ، ەكىنشى جاعىنان ازاماتىمنىڭ وسىنشا قورلانعانىنا اشىنىپ كەتتىم.  «ءتۇس الدىعا!» دەدىم ايقاي سالىپ. ءوستىپ ۇستىنە شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپ، اياعىنا ەسكى شاركەي ىلگەن شالىمدى اق قار، كوك مۇزدا الدىما سالىپ، دەدەكتەتىپ اكەلىپ ەدىم ۇيگە، – دەيتىن ەدى اپامىز وسى وقيعا جايلى راحاتتانا كۇلىپ.

«انا كىسى قانداي ادام ەكەن؟ ول نە ىستەدى سوندا؟»، – دەيمىز ءبىز دە وتىرىك مونتانى موماقانسىپ: «مەن ءتىپتى ول كاپىردىڭ جۇزىنە كوزىمدى دە سالعان ەمەسپىن. نە قىلام ونداي حارامنىڭ تۇرىنە قاراپ. شالىما ول ۇيدەگى زاتتارىنان ۇزىك ءجىپ تە الدىرعام جوق. ءتىپتى كيىپ كەلگەن لىپاسىن سىپىرىپ-سيىرىپ سول كۇنى-اق وتقا ورتەپ جىبەردىم»، – دەگەن ەدى ەركىن قىردىڭ ەركە وسكەن ەر مىنەزدى قىزدارىنىڭ بار جاقسىسىن بويىنا جيناعان ءنازيپا اپا.

بۇل ويدان شىعارىلعان اڭگىمە ەمەس. توكەڭنىڭ جاقىن-جۋىقتارى جينالعان كۇنى كوڭىلدى ءساتتى پايدالانىپ، ءازىل-شىنىن ارالاستىرا سىر تارتقانىمىزدا اپامىزدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن حيكايا.

شارمان اتا مەن ءنازيپا اپامىزدىڭ ۇيلەنۋ تاريحى دا رومانتيكالىق قۋاتى جاعىنان شىتىرمان وقيعالى، كوپ سەريالى مەلودرامالاردان اسىپ تۇسەدى. كۇشتى، قۋاتتى، كوك سەمسەردىڭ جۇزىندەي جارقىلداعان ۇلىتاۋ ۇلانى قىردىڭ قىزىل گۇلىندەي قۇلپىرعان نازيپاعا عاشىق بولادى. بىراق قىز اكەسى ونى الدەقاشان اتاستىرىلعان باي كۇيەۋگە ۇزاتۋعا شەشىم قابىلدايدى. ارينە، بۇل تاۋدى بۇزىپ، تاستى جارىپ جۇرگەن دالا سەرىسىنە ۇنامايدى. تۋرا قىز ۇزاتىلاتىن كۇنى اڭتارىلعان ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوز الدىندا ءنازيپا سۇلۋدى الىپ قاشادى. جىل بويى ءوزى بەس ساۋساقتاي جاقسى بىلەتىن ۇلىتاۋدىڭ ساي-سالاسىن پانالاپ، اعايىن-جۇرت بىتىمگە كەلىپ، داۋ-جانجال باسىلعاننان كەيىن عانا تاۋ ىشىندە تۋعان تورەگەلدىنى قۇشاقتاپ اۋىلىنا ورالادى.

شىندىعىندا، اپامىزدىڭ بالاسى دەسە شىعاردا جانى باسقا ەدى.

انا ءبىر جىلدارى ون ەكى جىل مينيستر بولعان توكەڭ ءبىر-اق كۇندە قىزمەتتەن، ءتىپتى ەلدەن قۋىلىپ، ماسكەۋگە شىعانداپ كەتەدى. سوندا وزدەرى بىرەۋدىڭ پاتەرىن جالداپ تۇرىپ جاتقان جالعىز ۇلىنىڭ جولىنا شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، جەردىڭ تۇبىنە  ىزدەپ بارعان عوي اسىل اپامىز. جۇزگە جەتسە دە، اقىل-ويى ايقىن، ءسوزى نىق، ءامىرلى-جىگەرلى قالپىنان جازباي ءوتتى، جارىقتىق. مىنە، توكەڭ وسىنداي اۋلەتتەن ءوسىپ-ونگەن جان.

وسىدان جاراتىلىسىنان بىربەتكەي وسكەن جىگىت بوزبالا كۇنىنەن باستاپ-اق توپتان وزىپ، قاتارىنىڭ الدى بولدى. «بۇل ءوزى بالا كەزىنەن بەلسەندى بولاتىن»، – دەپ كۇلۋشى ەدى كامال اعامىز. توكەڭ مەكتەپتى التىن مەدالمەن، ينستيتۋتتى قىزىل ديپلوممەن بىتىرەدى. قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىندا وقي ءجۇرىپ، كۇلزيا ەسىمدى قارقارالىنىڭ ادەمى قىزىمەن تانىسادى. تاعدىر قوسىپ، ەكى جاس ۇيلەنەدى. كۇلزيا اپامىز شارمان اۋلەتىن شاتتىققا بولەپ، دۇنيەگە الما، الماس ەسىمدى بىرىنەن ءبىرى وتەتىن ءبىر ۇل، ءبىر قىز اكەلەدى.

ءومىر بولعان سوڭ قۋانىشى مەن قايعىسى قوسانجارلانىپ جۇرەتىنى بەلگىلى ەمەس پە. وسىنداي جۇرەك سىزداتىپ، جان اۋىرتاتىن تراگەديا شارمانوۆتاردىڭ دا وتباسىندا 1982 جىلى ورىن الدى. اق جۇمىرتقا، سارى ۋىزداي الپەشتەپ قولدا وسىرگەن، تۇلا بويى تۇڭعىشى، اياۋلى قىزدارى الما اياق استىنان دۇنيە سالدى. ءداۋىتتىڭ وتىز ۇلىن ءبىر كۇندە العان جاراتۋشىنىڭ امىرىنە، تاعدىردىڭ جازۋىنا ءتىرى پەندەنىڭ كورسەتەر دارمەنى قايسى (ەگەر ءسىز كەڭسايعا بارا قالساڭىز، شارمانوۆتار اۋلەتىنىڭ قورىمىنان ءۇش زيرات كوزىڭىزگە تۇسەدى. سونداعى «تاعدىر» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز جازىلعان قۇلپىتاس «كوپ جاساماي، كوك ورعان، جاراسى ۇلكەن جاس ءولىم» يەسى المانىڭ باسىنداعى بەلگى). تۋرا كەلگەن اجالدان دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى دە تۋعان قىزىن اراشالاپ الا المادى. جازمىشتان بولعان وسى وقيعانى سان ساققا جۇگىرتكەن مىسكىندەر دە تابىلدى…

قانشا دەگەنمەن ەر-ازامات ەمەس پە، توسىننان كەلگەن تراگەديادان بەلى بۇگىلىپ، قابىرعاسى سوگىلسە دە توكەڭ شىداۋىنداي-اق شىدادى-اۋ، بىراق كۇلزيا اپامىز نەشە جىل قارا جامىلىپ وتىرىپ، قان جىلاپ عۇمىر كەشتى. جۇرتتىڭ بەتىن كورۋدەن قالدى. ۋاقىت شىركىن ۇڭىرەيگەن جان جاراسىن جاپقانىمەن، ىشتەگى شەر مەن شەمەندى ءبىرجولاتا تارقاتا المادى.

ول قانشالىقتى نازىك جاراتىلىستىڭ يەسى بولسا دا، سونشالىقتى داتكە بەرىك جان ەكەن: قىزى دۇنيە سالعاننان ءوزى باقيعا اتتانعانشا اتتاي جيىرما جىل بويى ويىن-ساۋىق، جيىن-تويدان بويىن اۋلاق ۇستاپ ءوتتى ومىردەن.

تورەگەلدىگە ارنالعان تاعدىردىڭ «جازمىشى» مۇنىمەن دە توقتاماعان ەكەن. كۇلزيا اپامىزدىڭ دا سىرقاتى مەڭدەپ، تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇردى. الماتىلىق ارىپتەستەرىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان ماسكەۋلىك دوسى اكادەميك ميحايل پەرەلماندى ۇشاقپەن الدىرتتى. ساعاتتى بىلاي قويىپ، ءار مينۋتتىڭ التىنعا بالانعانى سونشالىق، قوناقتارىن ۇشاق بورتىنان جەدەل جاردەم ارقىلى قارسى العان توكەڭ جول-جونەكەي ماشينا ىشىندە ارىپتەستەرىنە سىرقاتتىڭ جاي-جاپسارىن ءتۇسىندىرىپ، سالعان بويدان كلينيكاعا تارتادى. كوفە ءىشىپ، قول جۋعا عانا مۇرشاسى كەلگەن دارىگەرلەر بىردەن وپەراتسيا بولمەسىنە بەتتەپ، ىسكە كىرىسەدى.

تالايدىڭ جانىن اراشالاپ قالعان دوكتور شارمانوۆ ءوز جارىنا كەلگەندە قولىنا پىشاق ۇستاۋعا ءداتى شىداماسا دا، وپەراتسيانى ءوز جەتەكشىلىگىمەن وتكىزەدى. وسىلايشا كەيبىر مىسىق تىلەۋلىلەردىڭ «وپەراتسيا ءساتتى وتسە دە سىرقاتتىڭ ءبىر-ەكى-اق جىلدىق ءومىرى قالدى» دەگەن ساۋەگەيلىگىن تاس-تالقان ەتىپ، جالعىز ۇلىنىڭ اناسىنا ءتاڭىر قولداۋىمەن تاعى جيىرما جىلدىق عۇمىر سىيلايدى.

ويحوي، شىركىن، داۋرەن-اي دەرسىڭ. بۇدان كەيىن ونىڭ ومىرىندەگى قۋانىشتى جىلدار تىزبەگى باستالدى. الماس ۇيلەندى، اكە جولىن قۋىپ دوكتور بولدى، بولىپ قانا قويمادى، اقش-تىڭ ايگىلى مەديتسينا سالاسىنداعى نەبىر سەن تۇر مەن اتايىندارى جينالعان دج.حوپكينس اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اتاندى. تورەحان، اسقارلار دۇنيەگە كەلىپ، ءومىر تويعا ۇلاستى.

…وسىدان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن توكەڭ توسىن ءبىر ويدىڭ ۇشىعىن شىعارىپ، 1978 جىلى الماتىدا وتكەن بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ۇلكەن فورۋمى جايلى كىتاپ جازعىسى كەلەتىنىن ايتتى.

– بايقا، سەن ىستەمەگەن وزگە كاسىپ قالماعانداي، ەندىگى جەتپەگەنى جازۋشىلىق  بولدى ما؟ – دەدىم مەن قاشانعى قالجىڭىما باسىپ.

– اعاي، سەن تاڭدانبا. كوكەڭنىڭ سەن بىلمەيتىن ءالى تالاي قاسيەتى بار. كور دە تۇر، وسى كىتاپتى ساعان شىعارتامىن ءالى، – دەدى ول ادەتتەگى ازىلىنەن جاڭىلماي.

توكەڭ سوزىندە تۇرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ «دولگوە ۆوسحوجدەنيە ك پراۆۋ نا زدوروۆە» دەگەن كىتابىنىڭ قولجازباسىن ستولعا قويدى. ءتىپتى ادەبي ورتادا ەرتەدەن قالىپتاسقان ءداستۇردى ۇستانىپ، كەي تاراۋلارىن داۋىستاپ وقىپ، ونى دوستارىنا تالقىلاۋعا ۇسىندى. مەن ءسويتىپ بەللەتريست شارمانوۆتىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ كۋاسى بولىپ قانا قويماي، ونىڭ وسى كىتابىنىڭ العاشقى وقۋشىسى ءھام رەداكتورى بولدىم. سونى ارقالانىپ كەيدە اعامىزعا: «ادەبيەتتەگى تۇساۋىڭدى كىم كەسكەنىن ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمەگەيسىڭ، ىنىشەك» ، – دەپ قوياتىنىم بار.

بۇل كىتاپ بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن جىلداردا جارىق كورگەندىكتەن بە، عىلىمي، ادەبي جۇرتشىلىقتان ءالى كۇنگە دەيىن ءتيىستى باعاسىن الا الماي كەلەدى.

كەيىن ءبىلدىم، كونفەرەنتسيا كەزىندە توكەڭنىڭ باسىنان قيلى-قيلى وقيعالار ءوتىپتى.

كونفەرەنتسياعا كەلگەن قوناقتار ىشىندە اقش-تىڭ اتى الەمگە ايگىلى پرەزيدەنتى دجون كەننەديدىڭ تۋعان ءىنىسى سەناتور ەدۋارد كەننەدي دە بولادى. اتاقتى قوناعىن سىي-قۇرمەتپەن قارسى الىپ، سول ابىرويمەن اۋەجايعا شىعارىپ سالۋعا شىققاندا جول ۇستىندە بۇلار مىنگەن اۆتوماشينانىڭ دوڭگەلەگى جارىلادى. قوس بىردەي اعاسى قاستاندىقتىڭ قۇربانى بولعان اۋلەتتەن شىققان سەناتوردىڭ تارس ەتكەن وقىس دىبىستان ەكى كوزى شاراسىنان شىعا جازدايدى. ونىڭ ۇستىنە قىرعي-قاباق سوعىستىڭ دا ىزعارى ءالى باسىلماي تۇرعان شاق. ال ەكى كۇننىڭ بىرىندە و جەر، بۇ جەرى سىنىپ تۇرماسا وڭايلىقپەن جۇرە قويمايتىن كەڭەستىك اۆتوكولىك پەن جارىلعان دوڭگەلەكتىڭ تالاي-تالاي كوكەسىن كورگەن توكەڭ ساسپايدى. تابان استىندا جەل شىعارۋدىڭ پايداسى جايلى انەكدوت ايتىپ، كەننەديدى ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدىرەدى. سوسىن كوستيۋمدى شەشىپ تاستاپ، جانتالاسا دوڭگەلەك اۋىستىرۋعا كىرىسكەن شوپىر جىگىتكە  كومەكتەسەدى. قانشا دەگەنمەن ەڭ دەموكرات ەلدىڭ دەپۋتاتى دەگەن اتى بار ەمەس پە، اناۋ دا شىكىرەيىپ تۇرماي ەپتەپ قيمىلداعان بولادى.

– مەنى تاڭداندىرعان نارسە ونىڭ ەلگەزەكتىگى ەمەس، سول جولى ءوزىم عانا اڭعارعان، بىلايعى جۇرتقا مۇلدە ەلەۋسىزدەۋ ەكى جايت بولدى، – دەيدى توكەڭ سول ءبىر كۇننىڭ قىزىقتى وقيعاسى جايلى سىر شەرتكەندە. – اۋەلگى تاڭ قالعانىم: ونىڭ ءتۇسى وڭا باستاعان كوگىلدىر كويلەگىنىڭ قىرقىلعان جەڭى بولدى. ول كەزدەگى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزدا امەريكانىڭ سەناتورى عانا ەمەس، كوشەدەگى ءيتىنىڭ باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتقانداي كورىنۋشى ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەدۋارد –  الپاۋىت ميلليونەرلەر، ەلدى اۋزىنا قاراتقان ايگىلى قايراتكەرلەر اۋلەتىنەن شىققان ادام. قاراپايىمدىلىقتىڭ دا وسىنداي ءتۇرى بولادى ەكەن-اۋ دەپ مەن وسىعان تاڭ-تاماشا بولدىم. شىندىعىندا بىرەۋ-مىرەۋ ماعان ءدال وسىلاي دەسە وزگەدەن بۇرىن ءوزىم سەنبەيتىن ەدىم.

ءيا، توكەڭنىڭ تاڭداناتىن-اق ءجونى بار ەكەن. ويتكەنى اناۋ-مىناۋ ەمەس، اقش-تىڭ اتىشۋلى پرەزيدەنتىنىڭ تۋعان باۋىرى، ءوزى دە جاي سەناتورلاردىڭ ءبىرى ەمەس، ونىڭ كوميتەت توراعاسى، ءتىپتى ەل پرەزيدەنتتىگىنەن ۇمىتكەر ادام ەدۋارد كەننەديدىڭ كەلەتىنىن بىلگەندە، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن رەسپۋبليكا ۇكىمەتى الماتىنىڭ مادەني ورىندارىنان باستاپ، بازارىنا دەيىن اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، ايناداي جارقىراتىپ قويادى. شىرىن جۇققان، شاڭ تۇرعان، ماي ساسىعان ساۋداگەرلەر كيىمدەرى كۇرەسىنگە تاستالىپ، سورەلەرگە شىتىرلاعان اق حالات، ادەمى كويلەك كيگەندەر جايعاسادى. ول ول ما، اتام زاماننان بەرى ساۋدانىڭ ساقال سيپاۋ زاڭىنىڭ ىرقىمەن عانا جۇرەتىن بازار باعاسى دا رەتكە «كەلتىرىلىپ»، ساتۋشىلاردىڭ ساياسي ساۋاتىنا دەيىن شىڭداۋدان وتەدى. ارينە، قوناقتاردى قارسى الىپ، شىعارىپ سالاتىن اۋەجاي، قوناق ءۇي قىزمەتكەرلەرىنەن باستاپ، جوعارى مارتەبەلى قوناقتاردى كۇتۋگە ارنالعان 65 جۇرگىزۋشىگە دەيىن شىتتاي جاڭا كيىم تىگىلىپ، بارلىعى دەرلىك ادەپتى قىزمەت كورسەتۋدىڭ ارنايى مەكتەبىنەن وتەدى. ءسويتىپ، بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ يگى جاقسىلارى ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ  كۇتكەن باس قوناقتىڭ ۇستىنەن جەڭى قىرقىلعان كويلەك كورگەندە توكەڭنىڭ تاڭ قالاتىنداي-اق ءجونى بولعان ەكەن.

شارمانوۆ جانە نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى لاينۋس پولينگ

– ەكىنشى تاڭدانعانىم، دوڭگەلەك سالىنىپ، ماشينا ورنىنان قوزعالعان سوڭ ەدۋارد ىشكى قالتاسىنان كەرە قارىس سيگارىن شىعارىپ، قۇشىرلانا تارتۋعا كىرىستى. سىپايىلىق ءۇشىن مەنەن رۇقسات سۇراۋدى دا ۇمىتقان جوق. بۇل دا شەتەلدىك كينولاردان، اسىرەسە، اۋزىنان سيگارى تۇسپەيتىن چەرچيلل تۋرالى كونە كينوحرونيكالاردان ءوزىمىز تالاي  كورگەن جاي بولعاندىقتان، ونشا تاڭىرقاي قويمادىم. مەنى تاڭ-تاماشا قالدىرعان باسقا نارسە بولدى. ماشينا اۋەجاي الاڭىنا كەلىپ توقتاعاندا سيگاردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا تارتىلعان ەدى. ەدۋارد اسقان ۇقىپتىلىقپەن ونىڭ كۇلىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، شوعىن ءسوندىردى. ءيا، سوسىن سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، تۇقىلدى اسىقپاي-ساسپاي قالتاسىنا سالىپ الدى.  ءدال سول كەزدە مەن ونىڭ مۇنداي ساراڭدىعىنىڭ سىرىن تۇسىنبەي-اق قويدىم. كەيىن امەريكاعا تالاي بارىپ ءجۇرىپ اڭعاردىم: باردان دا، جوقتان دا ۇنەمدەۋ باي مەن كەدەي امەريكاندىقتىڭ بارشاسىنىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت ەكەن، – دەيدى توكەڭ كەننەدي اۋلەتىنەن شىققان مارقاسقامەن وتكەن كۇندەرىن ەسكە الىپ.

ءيا، بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ 1978 جىلى الماتىدا وتكەن باس قوسۋى ەشبىر بوياما-بۇكپەسىز الەمدىك مەديتسينا تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلدى.  ارينە، ەكى كۇننىڭ بىرىندە سەناتوردى بىلاي قويىپ، بىرقاتار مەملەكەت باسشىلارى باس قوساتىن اسا ۇلكەن حالىقارالىق جيىندار وتەتىن الماتى مەن استانا حالقىن ءدال بۇگىن مۇنداي فورۋممەن تاڭ قالدىرۋ قيىن. بىراق بۇدان ەكى جىلدان كەيىن وتكەن ماسكەۋ وليمپياداسىنا اقش-تان سەناتوردى بىلاي قويىپ، قاتارداعى سپورت شەنەۋنىگى دە كەلمەگەنىن ەسكەرسەك، وسىنداي قىرعي-قاباق سوعىس جاعدايىنداعى زاماندا ايگىلى الماتى دەكلاراتسياسىن قابىلداعان كونفەرەنتسيانىڭ ماسكەۋدە، ءتىپتى ورتا ازيانىڭ كىندىگى سانالاتىن تاشكەنتتە ەمەس، الماتىدا ءوتۋى قازاقتان شىققان كسرو مەديتسينا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش جانە سوڭعى مۇشەسى، مينيستر تورەگەلدى شارمانوۆتىڭ الەمدىك مەديتسينا قايراتكەرلەرى الدىنداعى  زور بەدەلىنىڭ دە بەلگىسى دەمەسكە قايرانىڭ كانە؟!  سوندىقتان ونىڭ كامال دوسىنىڭ ءازىل-شىنى ارالاس: «ءتىپتى قىرعي-قاباق سوعىستىڭ دا تورەگەلدىگە كەلگەندە  قاباعى اشىلىپ، ءجۇزى جادىراپ سالا بەرەتىن»، – دەگەن سوزىندە ءازىل دە بولسا استارلى ماعىنا جاتىر.

اكادەميك اڭشىلىقتا

بۇل كونفەرەنتسيانىڭ ءوتۋ تاريحى دا ءوز الدىنا ءبىر قىزىق حيكايا.

مۇنىڭ الدىندا 1976 جىلى جەنەۆادا بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ  ۇيىمى وزدەرىنىڭ جىلجىمالى مەديتسينالىق جەدەل كومەك ماسەلەسىنە ارنالعان كەزەكتى كونفەرەنتسياسىن كەڭەس وداعى اۋماعىندا وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ب.ۆ.پەتروۆسكي تاشكەنت كانديداتۋراسىن قولدايدى دا، ەر مىنەزدى تورەگەلدى الماتىنى ۇسىنىپ، داۋ-داماي ۋشىعىپ بارىپ، اقىرى سوكپ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى د.قوناەۆتىڭ ارالاسۋىمەن الماتىنىڭ پايداسىنا شەشىلەدى.

شىندىعىندا، بۇل وتە تاۋەكەلشىل ۇسىنىس ەدى. ويتكەنى كونفەرەنتسياعا حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىم باسشىلارىن بىلاي قويعاندا، دۇنيە ءجۇزىنىڭ 146 ەلىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلەرى باستاعان دەلەگاتسيالاردىڭ قاتىسۋى جوسپارلانعان ەدى. ول كەزدە الماتىدا وسى كۇنگى «الماتى»، «جەتىسۋ» قوناق ۇيلەرىنەن باسقا، ەڭ بولماعاندا ءۇش جۇلدىزدىڭ دەڭگەيىندەگى بىردە-ءبىر مەيمانحانا دا جوق بولاتىن. ال 25 قاباتتى «قازاقستان» قوناق ءۇيى ەندى عانا سالىنىپ جاتقان.

 – مەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ داڭق پەن داقپىرتقا نەگىزدەلگەن جۇمىس ستيلىنەن ابدەن حاباردار بولىپ قالعان ەدىم. كارتاعا الماتىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ابىرويى قويىلعاندىقتان، كومپارتيا بۇل جوبانى ءوز دەڭگەيىندە وتكىزۋ ءۇشىن جانىن سالاتىنىن سەزدىم. ءتىپتى كونفەرەنتسيا وتكەن سوڭ قوناقتاردىڭ كوزىن الداۋ ءۇشىن اكەلىنگەن بارشا مەديتسينالىق تەحنيكا مەن قۇرال-جابدىقتار اتاۋلى تۇگەلدەي حالىق يگىلىگىنە قالاتىنىن دا ءبىلدىم، – دەيدى توكەڭ بۇگىندە قۋلانا جىميىپ.

ول زاماندا جارتى الەمدى بيلەگەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق بولاتىن. پارتيا بۇيرىعىمەن تەتىك تەگەرشىگى ىسكە قوسىلسا بولدى، كەز كەلگەن جوبا جونەپ بەرەتىن ەدى. كونفەرەنتسيا قارساڭىنداعى قاربالاس جۇمىس تۋرا وسىنداي جاعدايدا ءوتتى. الماتىنىڭ  كوركىنە اينالعان 25 قاباتتىق قوناق ءۇي دە مەرزىمىنەن بۇرىن ءبىتتى. استانا مەن قوناقتار تىزگىن تارتار وزگە وبلىس، اۋدان ورتالىقتارى، ءتىپتى الىس اۋىلدارداعى اۋرۋحانالاردىڭ ءبىرى كۇردەلى جوندەۋدەن وتسە، ەندى ءبىرى تۇگەلدەي جاڭادان سالىندى. كونفەرەنتسيانىڭ ارقاسىندا دارىگەرلەر قاۋىمى بۇرىن ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ اتىشۋلى عىلىمي ورتالىقتارى مەن كلينيكالارىنان عانا كورەتىن جاڭا تەحنيكاعا قارق بولىپ، رەسپۋبليكاعا سۋداي جاڭا مىڭداعان جەدەل جاردەم اۆتوماشيناسى الدىرىلدى. ءتىپتى كۇنى كەشە عانا پايدالانۋعا بەرىلگەن 3500 ورىندىق رەسپۋبليكا سارايى كونفەرەنتسياعا بەيىمدەلىپ، قايتا جابدىقتالدى. ول ءۇشىن الماتى اعاش وڭدەۋ كومبيناتى جارتى جىل بويى ءۇزىلىسسىز جۇمىس ىستەپ، ءار ەكىنشى قاتاردىڭ ادەمى ورىندىقتارى تىڭدايتىن، جازاتىن اساي-مۇسەيلەر قويىلعان اسەم ستولدارمەن الماستىرىلىپ شىقتى.

سولدان وڭعا قاراي: ە.كەننەدي، س.جاندوسوۆ جانە ت.شارمانوۆ

كونفەرەنتسيانىڭ سەكتسيالىق وتىرىستارى وتەتىن ۇلتتىق كىتاپحانا زالدارى دا اسەم جيھاز-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، ادەمى ارلەۋدەن وتكىزىلدى.

ءتىپتى ورتا ازياداعى تۇڭعىش مەديتسينا تاريحىنا ارنالعان مۋزەيگە دەيىن اشىلىپ، كەلۋشىلەر ءۇشىن ول جۇتىندىرىلىپ قويىلدى. ارينە، وسى جۇمىستىڭ ءبارىنىڭ باسى-قاسىندا سول باياعى ۇلتجاندى مينيستر ت.شارمانوۆ ءجۇردى.

نەسىن ايتاسىز، قازاقستاندى عانا ەمەس، دۇنيەدەگى دارىگەرلەر قاۋىمىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ون كۇنگە سوزىلعان ايگىلى كونفەرەنتسيا اسەم الماتىنى، بايتاق قازاقستاندى، باۋىرمال قازاق حالقىن الەمگە بار قىرىنان جارقىراتا تانىتتى.

الماتى كونفەرەنتسياسى بويىنشا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ سەسسياسى سول جىلدىڭ وزىندە ارنايى قارار قابىلداپ، وندا سويلەگەن ۆوز پرەزيدەنتى ن.ماحلەر: «الماتى دەكلاراتسياسى – دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ حح عاسىرداعى ۇلى حارتياسى»، – دەگەن باعا بەردى. وسىلايشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك الىپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مۇشەلىگىنە وتۋىنەن تۋرا ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن وسى ۇيىمنىڭ جىلناماسىنا شارمانوۆ شاراپاتى ارقاسىندا جاقسى تىلەۋمەن «الماتى. قازاقستان» دەگەن سوزدەر ءتۇستى.

ازامات ەردىڭ بالاسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردا دا ساياساتتان تىس قالماي مۇرات اۋەزوۆپەن بىرگە ازاماتتىق پارتيا قاتارىنان تابىلدى. تۋرا جولدان تايمادى. بىراق تۋرالىقتىڭ توتە جولى وسى ەكەن دەپ، ەشكىمدى جاعاسىنان الىپ، اياعىنان شالمادى. شەكتەن دە شىقپاي، شەتىن دە كەتپەدى. ايتپاسا اتاسى ولەتىن جەردە اتالى ءسوزىن ايتتى. ونىڭ جۇيەلى سوزدەرى ءاردايىم ءوزىنىڭ جۇلگەسىن تاۋىپ، جۇلدەسىن الىپ جاتتى.

ەجەلدەن ايبىنى مىقتى، ارىنى قاتتى حالقىمىزدىڭ ءبىر كەمشىن تۇسى اپتىققان اقىلدى اشۋعا، ورەكپىگەن كوڭىلدى وكپەگە جەڭدىرە سالۋ بولسا، توكەڭ بۇعان كەلگەندە دە ەل اعاسىنا ءتان سىرباز مىنەز تانىتتى. ونىڭ بۇگىنگى ساياسات سەركەلەرىنە قاراتا ايتقان:

– ەڭ قيىن كەزەڭ ارتتا قالدى. ەتەك جابىلدى، جەڭ بۇتىندەلدى. ەڭ باستىسى – ەل تىنىش، ىرگە بەرىك. ەندىگى جەردە ەل بىرلىگى تۋىنىڭ تۇبىنەن تابىلعانىمىز ءجون، – دەگەن ءسوزىن دە تالاي ەستىدىك.

قاشاندا قيمىل-قوزعالىس، ءىس-ارەكەتكە جارالعان اكادەميك عىلىمدى ىسكەرلىكپەن ۇشتاستىردى. اكادەميا اشتى، تاعام ينستيتۋتىن تۇرلەندىردى.

ارينە، ت.شارمانوۆ، ەڭ الدىمەن، عالىم. عالىم بولعاندا 300-دەن استام عىلىمي ەڭبەك جازىپ، 15 مونوگرافيا جاريالاعان، وتىزعا جۋىق ونەرتاپقىشتىق ۇسىنىس جاساپ، ولاردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن عالىم.

ادەتتە عالىمدار ونەرگە مىقتى بولسا دا، ومىرگە بەيىمسىزدەۋ بولادى. توكەڭ وندايلار قاتارىنان ەمەس. قاشاندا الشىسىنان تۇسەتىن قۇلجانىڭ اسىعىنداي شىمىر. سونىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە باسىنا ءىس تۇسكەن كەيبىر ارىپتەستەرى سوڭىنا يت قوسىپ قۋعاندا، قازاق عالىمى ماسكەۋدەگى كسرو مەديتسينا عىلىم اكادەمياسىنانىڭ تورىنەن ءبىر-اق شىققان. ازامات عالىمنىڭ سوندا باستالعان عىلىمي ىزدەنىستەرى بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدىڭ ەڭ كىشكەنتاي ازاماتتارىنا ارنالعان ءنارلى، ءارلى تاعامداردىڭ نەشە اتاسى بولىپ جالعاسىپ، ۋىزعا جارىڭقىراماي تۋاتىن قالا بالالارىن قۇنارلى تاماققا قارق قىلدى.

كىشكەنتاي ازامات دەگەننەن شىعادى. ۇلىم سۇلتان دۇنيەگە كەلگەندە ازامات بولسا اتاسىنداي-اق بولسىن دەپ ءسابيىمدى پەرزەنتحانادان الىپ شىعۋ ىرىمىن توكەڭە جاساتىپ، اياعى جەڭىل، قيمىلى شيراق بولسىن دەگەن نيەتپەن تۇساۋىن دا توكەڭە كەستىردىم. بۇل ءبىزدى بۇرىنعىدان بەتەر جاقىنداستىرىپ جىبەردى.

بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە جەتتىم ەكەن دەپ، اكادەميك شارمانوۆ جەر تايانىپ وتىرعان جوق. ماناش اعام ايتقانداي: «زامانانى ساپىرىپ، جانارتاۋداي اتىلىپ»، جالىنداپ، جانىپ ءجۇر. بۇگىن لوندون مەن ۆاشينگتوندا جۇرسە، ەرتەڭ توكيو مەن دەليدە جۇرەدى ماڭدايى جارقىراپ. ءبىر كەزدەرى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ەركىن كوسىلەتىن اكادەميك ەلۋدەن اسقان شاعىندا اعىلشىنشاعا دا  بۇعالىق تاستاپ، ونى دا ابدەن جۋاسىتىپ  الدى. تريبۋناعا شىقسا بولدى، شەكسپير تىلىندە تاڭدايى تاقىلداي جونەلەدى.

توكەڭ – ۇستاز. ۇستاز بولعاندا قانداي. وتىزىندا دوكتور، قىرىققا جەتپەي  پروفەسسور، مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولعان ناعىز زاڭعار ۇستاز. ول از دەسەڭىز، ءجۇز ەلۋدەن استام كانديدات، ەلۋدەن استام دوكتور دايىنداعان ۇستازداردىڭ ۇستازى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن الماتى مەن استانا مەديتسينالىق اكادەميالارىنىڭ ستۋدەنتتەرى اسىعا كۇتەتىن سۇيىكتى پروفەسسورى، عىلىمي كەڭەستەردىڭ ايدىندى اكادەميگى دە وسى شارمانوۆ دەسەڭىز، قاتەلەسسە قويماسسىز.

كۇللى  كەڭەس وداعىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ايگىلى الماتى دەكلاراتسياسى قابىلدانعان سول ءبىر وقيعادان شيرەك عاسىر وتكەندە قۇرلىقتىڭ التىدان بىرىندەگى مەديتسينا قاۋىمىن ەلەڭ ەتكىزگەن تاعى ءبىر جاڭالىق جەتتى استاناعا.  اكادەميك ت.شارمانوۆقا حالىقارالىق ل.بەرنار سىيلىعى بەرىلىپتى. ارينە، ارىسى امەريكا، بەرىسى ماسكەۋدەن قورجىنداپ سىيلىق تاسۋشىلار كوبەيگەن شاقتا مۇنىڭ نەسى جاڭالىق بولىپتى دەيتىندەر دە بار شىعار. اسىقپاڭىز، بۇل كۇللى دۇنيە جۇزىندە نەبارى 41 ادامعا عانا بەرىلگەن ايتۋلى سىيلىق بۇگىندە «پوستكەڭەستىك كەڭىستىك» دەپ اتاي باستاعان ەلدەر ىشىندە بۇل سىيلىقتى وسى زامانعى ورىس مەديتسيناسىنىڭ كەمەڭگەرلەرى ب.پەتروۆسكي مەن ە.چازوۆتار عانا العان ەكەن. ەندەشە، بۇل – شارمانوۆتار اۋلەتى عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ماقتاناتىنداي جاڭالىق.

جاقىندا مەن ونى 85-ءشى ناۋرىزىمەن قۇتتىقتادىم. ول سول باياعى سەرگەك، سىرباز، سەرى قالپىنان اينىماعان. جەر تۇبىندەگى ارگەنتينادان ەندى عانا ورالعان بەتى ەكەن. وسىدان ون جىل بۇرىن ۇيرەنە باستاعان يسپانشاسىن شىڭداي ءتۇسىپتى «ەگەر جەر بەتىندەگى جانىپ تۇرعان وتتاي وسىنشاما سۇلۋلار ءدال وسى تىلدە سويلەيتىن ەرتەرەك بىلگەندە مەن ونى الدەقاشان مەڭگەرىپ الار ەدىم»، – دەيدى قۋلانا جىميىپ.

ارگەنتينانىڭ تانگوسىن دا ۇيرەنىپ العان. ماعان توبىلعى تورى ارگەنتينالىق قىزبەن تولقىتا بيلەگەنى بەينەلەنگەن ۆيدەونى كورسەتۋدى دە ۇمىتپادى. «ءسىزدىڭ جانىڭىزدا ال-پاچينونىڭ ءوزى دە ءجىپ ەسە المايدى ەكەن عوي»، – دەدىم مەن دە قالجىڭداپ. شىندىعىندا اعامىز الگى ۆيدەودا ايگىلى ماچودان اينىماي قالىپتى. «دۇرىس. ءجىپتى سول-اق ەسسىن. ءبىز اتقاراتىن وزگە شارۋا دا جەتىپ ارتىلادى»، – دەيدى ازىلگە شىنمەن جاۋاپ قاتقان ول. سوسىن الداعى تولىپ جاتقان جوبا-جوسپارلارىمەن تانىستىرا باستادى. «ونىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋعا ۋاقىت جاعى بولار ما ەكەن؟»، – دەيتىندەر دە تابىلار. ۋاقىت دەگەن شۋ اساۋدى الدەقاشان اۋىزدىقتاپ، تاقىمعا باسقان اردا تۋعان ازاماتقا ونىڭ ءسوز ەمەس ەكەندىگىنە مەن كامىل سەنەمىن.

«باۋىرىنان جاراعان…» ۇلى دالانى دۇبىرگە بولەگەن نەبىر تۇلپارلار مەن سايگۇلىكتەر باپتاعان اتاقتى سەيىستەر كوشپەندىلەردىڭ كونە زاماننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن ومىرلىك، فيلوسوفيالىق كودىن ءدال تىركەسپەن بەرگەن.

قاشان كورسەڭ بويىندا كەسىپ الار شوكىمدەي ارتىق ەت جوق وسى كىسى ماعان ءوزىن الىسقا شابار الداعى كۇندەرگە  ساقتاپ، ءاماندا باۋىرىنان جاراپ جۇرەتىن ەرتەگىنىڭ قازاناتىنداي كورىنەدى. ەندەشە، ۇستىڭگى ەرىنى كوك تىرەپ،  تومەنگى ەرىنى جەر تىرەگەن قازانات قالپىڭنان، ازامات قالپىڭنان اينىماي تارتا بەر العا، دەگىم كەلەدى ۇلىتاۋ ۇلانىنا.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

tengrinews.kz