Bwl – wlı azamat.

Jozef de MESTR,

francuz filosofı

Tökeñmen toqsanınşı jıldarda tanıstım. Ol kezde jwrt bügingidey arab, türik jağajayların jağalamay, Alataudıñ alaqan şwñqırındağı Istıqkölge ağıluşı edi. Men de otbasımmen birge küngey Alataudan asıp, qırğız ağayındardıñ jaylauınan bir-aq şıqtım.

Körşimiz akademik Şarmanovtardıñ otbası eken. Äuelgi künderi jılı şıraylı amandıq-saulıqtan arığa bara almadıq. Sıpayı, sırbaz qalpımen, qiınnan qiıstırıp söyleytin sözimen kimdi de bolmasın, ärdayım özine tartıp twratın onı men sırttay baqılay bastadım.

Qağilez. Şiraq. Qırağı. Tipti ıstıq qwmğa köldey oramalın tösep, birde etpetinen, birde şalqasınan jatsa da qırği qabaqtıñ astındağı qısıñqı közderin äntek aşıp, alıstan toyat tilegen ata qıranday qiyadağını körip, qırqadağını bayqap qoyadı.

Töregeldi Şarmanov

Arada eki-üş kün ötti me, ötpedi me, ekeumiz emen-jarqın aralasıp kettik. Jalpı demalıs kezinde kündelikti qım-quıt tirlikten äbden qajığan jannıñ boyı baysal tartıp, janı sayabır tabadı. Basqanı qaydam, özim däl osınday küy keşem. Mwndayda qaydağı bir tausılmaytın mäselelerdi bılay qoyıp, äldeqanday salmaqtı taqırıptarğa oy jügirtip, bas qatırudıñ özine mülde beyilsizbin. Auır oy qaşanda tereñge batırıp, twñğiıqqa tartadı. Onıñ salmağın osınday demalıstarmen jeñildetip otırmasa, jürek şirkinge sızat tüsip, künderdiñ küni sır berui de äbden mümkin.

Mine, sondıqtan ara-twra bolmıs-bitimiñniñ bar esik-terezesin ayqara aşıp tastap, aluan gülderdiñ hoş iisi añqitın Alataudıñ jibek jelimen jan sarayın jeldetip alğanğa ne jetsin. Mwnday rahat izdegen adamğa Istıqköldiñ jağası jwmaq töri deytin-aq jer. Osını elden bwrın bayqağan wlı Mwhañ janına saya bolar jaylı jerdi Şolpanatadan tañdağan eken.

Iä, Tökeñ ekeumizdiñ dostığımız, tuıstığımız osı jer jwmağınan bastaldı. Arası üş müşelge juıq äkesindey adamğa «dos» degen söz  säl söketteu aytılıp twrğan joq pa dep oylaytın bolarsız. Solayı solay bolğanmen, jasımızdıñ mwnday ayırımına qaramastan bizder keyin şınayı dostar bolıp kettik.

Jan-jaylauı bölek, oy-örisi özgeşe adammen qırıq jıl qatar jürseñ de jaqındasa almaytınıñ boladı. Kerisinşe, janı jaqın, jaylauı ortaq, oyı bir, örisi birge jandar şüyirkelese tanısıp, şwrqırasa tabısıp ketedi. Tökeñ ekeumiz sondaylardıñ qatarınan edik.

Töregeldi – arda ösken jan. Qazaq ataulı Arqağa aq süyek bolıp şaşılğan zwlmat zamanda düniege kelse de, Tökeñ tuğan juantayaq äulet jiñişkerse de üzilmegen, tarıqsa da tartılmağan. Şarman şal men Näzipa apamız öle-ölgenşe bar jaqsısın jalğız wlı Töregeldiniñ auızına tosqan. Arda ösken emey nemene, özi jetpisten asqanşa jüzge kelgen anasın qaqtay emip, jetpis jıl bala bop ğwmır keşse. Osındayda meniñ esime äkesi ğasır jasap dünie salğanda Sapabek Äsip ağamızdıñ: «Äkem tiri kezinde özimdi ünemi bala sezinuşi em. Endi bir-aq künde jetim qaldım» degen sözi tüsedi. Sol aytqanday onıñ danalığınıñ özinen äli künge deyin qılañ berer balalığınıñ izderi ardager ağanıñ arda öskendiginiñ ayqın belgisi bolsa kerek.

Bwl özi arısı – Arqa, berisi Wlıtauğa ataq-şatağı men keşirim-keñşiligi qabat jayılğan säuleli äulet. Ana bir jıldarı Şarman şaldıñ nazarı ayaq astınan eki közi şoqtay, eki beti narttay janğan qarğanıñ mätkesine tüsip, kete barğan ğoy älginiñ soñınan aldı-artına qaramay. Qanşa uaqıt ötkenin kim bilsin, äyteuir kün artınan kün, ay artınan ay ötedi. Jaqsısın jatqa qalay qisın: künderdiñ küninde äbden şıdamı tausılğan Näzipa apa tentek şaldı özi izdep keledi.

– Kelsem, bayğwstıñ äbden arqa eti arşa, borbay eti borşa bolıp, onsız da şüñirek köziniñ tübinde bolar-bolmas qana wşqın qalıptı. Aldında – aşığan kapusta, twzdalğan qiyar. Änşeyinde «Äy, bäybişe, sen bılay twr» dep bilik aytqış batırım bügejiktep, kisiniñ betine tura qaraudan da qalıptı. Bir jağı ayap, ekinşi jağınan azamatımnıñ osınşa qorlanğanına aşınıp kettim.  «Tüs aldığa!» dedim ayqay salıp. Östip üstine şapanın jelbegey jamılıp, ayağına eski şärkey ilgen şalımdı aq qar, kök mwzda aldıma salıp, dedektetip äkelip edim üyge, – deytin edi apamız osı oqiğa jaylı rahattana külip.

«Ana kisi qanday adam eken? Ol ne istedi sonda?», – deymiz biz de ötirik montanı momaqansıp: «Men tipti ol käpirdiñ jüzine közimdi de salğan emespin. Ne qılam onday haramnıñ türine qarap. Şalıma ol üydegi zattarınan üzik jip te aldırğam joq. Tipti kiip kelgen lıpasın sıpırıp-siırıp sol küni-aq otqa örtep jiberdim», – degen edi erkin qırdıñ erke ösken er minezdi qızdarınıñ bar jaqsısın boyına jinağan Näzipa apa.

Bwl oydan şığarılğan äñgime emes. Tökeñniñ jaqın-juıqtarı jinalğan küni köñildi sätti paydalanıp, äzil-şının aralastıra sır tartqanımızda apamızdıñ öz auzınan estigen hikaya.

Şarman ata men Näzipa apamızdıñ üylenu tarihı da romantikalıq quatı jağınan şıtırman oqiğalı, köp seriyalı melodramalardan asıp tüsedi. Küşti, quattı, kök semserdiñ jüzindey jarqıldağan Wlıtau wlanı qırdıñ qızıl gülindey qwlpırğan Näzipağa ğaşıq boladı. Biraq qız äkesi onı äldeqaşan atastırılğan bay küyeuge wzatuğa şeşim qabıldaydı. Ärine, bwl taudı bwzıp, tastı jarıp jürgen dala serisine wnamaydı. Tura qız wzatılatın küni añtarılğan düyim jwrttıñ köz aldında Näzipa swludı alıp qaşadı. Jıl boyı özi bes sausaqtay jaqsı biletin Wlıtaudıñ say-salasın panalap, ağayın-jwrt bitimge kelip, dau-janjal basılğannan keyin ğana tau işinde tuğan Töregeldini qwşaqtap auılına oraladı.

Şındığında, apamızdıñ balası dese şığarda janı basqa edi.

Ana bir jıldarı on eki jıl ministr bolğan Tökeñ bir-aq künde qızmetten, tipti elden quılıp, Mäskeuge şığandap ketedi. Sonda özderi bireudiñ päterin jaldap twrıp jatqan jalğız wlınıñ jolına şıbın janın şüberekke tüyip, jerdiñ tübine  izdep barğan ğoy asıl apamız. Jüzge jetse de, aqıl-oyı ayqın, sözi nıq, ämirli-jigerli qalpınan jazbay ötti, jarıqtıq. Mine, Tökeñ osınday äuletten ösip-öngen jan.

Osıdan jaratılısınan birbetkey ösken jigit bozbala küninen bastap-aq toptan ozıp, qatarınıñ aldı boldı. «Bwl özi bala kezinen belsendi bolatın», – dep küluşi edi Kamal ağamız. Tökeñ mektepti altın medal'men, instituttı qızıl diplommen bitiredi. Qarağandı medicina institutında oqi jürip, Külziya esimdi Qarqaralınıñ ädemi qızımen tanısadı. Tağdır qosıp, eki jas üylenedi. Külziya apamız Şarman äuletin şattıqqa bölep, düniege Alma, Almas esimdi birinen biri ötetin bir wl, bir qız äkeledi.

Ömir bolğan soñ quanışı men qayğısı qosanjarlanıp jüretini belgili emes pe. Osınday jürek sızdatıp, jan auırtatın tragediya Şarmanovtardıñ da otbasında 1982 jılı orın aldı. Aq jwmırtqa, sarı uızday älpeştep qolda ösirgen, twla boyı twñğışı, ayaulı qızdarı Alma ayaq astınan dünie saldı. Däuittiñ otız wlın bir künde alğan Jaratuşınıñ ämirine, tağdırdıñ jazuına tiri pendeniñ körseter därmeni qaysı (Eger siz Keñsayğa bara qalsañız, Şarmanovtar äuletiniñ qorımınan üş zirat köziñizge tüsedi. Sondağı «Tağdır» degen jalğız auız söz jazılğan qwlpıtas «köp jasamay, kök orğan, jarası ülken jas ölim» iesi Almanıñ basındağı belgi). Tura kelgen ajaldan densaulıq saqtau ministri de tuğan qızın araşalap ala almadı. Jazmıştan bolğan osı oqiğanı san saqqa jügirtken miskinder de tabıldı…

Qanşa degenmen er-azamat emes pe, tosınnan kelgen tragediyadan beli bügilip, qabırğası sögilse de Tökeñ şıdauınday-aq şıdadı-au, biraq Külziya apamız neşe jıl qara jamılıp otırıp, qan jılap ğwmır keşti. Jwrttıñ betin köruden qaldı. Uaqıt şirkin üñireygen jan jarasın japqanımen, iştegi şer men şemendi birjolata tarqata almadı.

Ol qanşalıqtı näzik jaratılıstıñ iesi bolsa da, sonşalıqtı dätke berik jan eken: qızı dünie salğannan özi baqiğa attanğanşa attay jiırma jıl boyı oyın-sauıq, jiın-toydan boyın aulaq wstap ötti ömirden.

Töregeldige arnalğan tağdırdıñ «jazmışı» mwnımen de toqtamağan eken. Külziya apamızdıñ da sırqatı meñdep, tağdırı qıl üstinde twrdı. Almatılıq äriptesteriniñ qarsılığına qaramastan mäskeulik dosı akademik Mihail Perel'mandı wşaqpen aldırttı. Sağattı bılay qoyıp, är minuttıñ altınğa balanğanı sonşalıq, qonaqtarın wşaq bortınan jedel järdem arqılı qarsı alğan Tökeñ jol-jönekey maşina işinde äriptesterine sırqattıñ jay-japsarın tüsindirip, salğan boydan klinikağa tartadı. Kofe işip, qol juuğa ğana mwrşası kelgen därigerler birden operaciya bölmesine bettep, iske kirisedi.

Talaydıñ janın araşalap qalğan doktor Şarmanov öz jarına kelgende qolına pışaq wstauğa däti şıdamasa da, operaciyanı öz jetekşiligimen ötkizedi. Osılayşa keybir mısıq tileulilerdiñ «operaciya sätti ötse de sırqattıñ bir-eki-aq jıldıq ömiri qaldı» degen säuegeyligin tas-talqan etip, jalğız wlınıñ anasına täñir qoldauımen tağı jiırma jıldıq ğwmır sıylaydı.

Oyhoy, şirkin, däuren-ay dersiñ. Bwdan keyin onıñ ömirindegi quanıştı jıldar tizbegi bastaldı. Almas üylendi, äke jolın quıp doktor boldı, bolıp qana qoymadı, AQŞ-tıñ äygili medicina salasındağı nebir sen twr men atayındarı jinalğan Dj.Hopkins atındağı universitetiniñ professorı atandı. Törehan, Asqarlar düniege kelip, ömir toyğa wlastı.

…Osıdan jiırma şaqtı jıl bwrın Tökeñ tosın bir oydıñ wşığın şığarıp, 1978 jılı Almatıda ötken Bükil düniejüzilik densaulıq saqtau wyımınıñ ülken forumı jaylı kitap jazğısı keletinin ayttı.

– Bayqa, sen istemegen özge käsip qalmağanday, endigi jetpegeni jazuşılıq  boldı ma? – dedim men qaşanğı qaljıñıma basıp.

– Ağay, sen tañdanba. Kökeñniñ sen bilmeytin äli talay qasieti bar. Kör de twr, osı kitaptı sağan şığartamın äli, – dedi ol ädettegi äzilinen jañılmay.

Tökeñ sözinde twrıp, bir jıldan soñ «Dolgoe voshojdenie k pravu na zdorov'e» degen kitabınıñ qoljazbasın stolğa qoydı. Tipti ädebi ortada erteden qalıptasqan dästürdi wstanıp, key tarauların dauıstap oqıp, onı dostarına talqılauğa wsındı. Men söytip belletrist Şarmanovtıñ düniege keluiniñ kuäsi bolıp qana qoymay, onıñ osı kitabınıñ alğaşqı oquşısı häm redaktorı boldım. Sonı arqalanıp keyde ağamızğa: «Ädebiettegi twsauıñdı kim keskenin wmıtıp ketip jürmegeysiñ, inişek» , – dep qoyatınım bar.

Bwl kitap balapan basına, twrımtay twsına ketken jıldarda jarıq körgendikten be, ğılımi, ädebi jwrtşılıqtan äli künge deyin tiisti bağasın ala almay keledi.

Keyin bildim, konferenciya kezinde Tökeñniñ basınan qilı-qilı oqiğalar ötipti.

Konferenciyağa kelgen qonaqtar işinde AQŞ-tıñ atı älemge äygili prezidenti Djon Kennedidiñ tuğan inisi senator Eduard Kennedi de boladı. Ataqtı qonağın sıy-qwrmetpen qarsı alıp, sol abıroymen äuejayğa şığarıp saluğa şıqqanda jol üstinde bwlar mingen avtomaşinanıñ döñgelegi jarıladı. Qos birdey ağası qastandıqtıñ qwrbanı bolğan äuletten şıqqan senatordıñ tars etken oqıs dıbıstan eki közi şarasınan şığa jazdaydı. Onıñ üstine qırği-qabaq soğıstıñ da ızğarı äli basılmay twrğan şaq. Al eki künniñ birinde o jer, bw jeri sınıp twrmasa oñaylıqpen jüre qoymaytın keñestik avtokölik pen jarılğan döñgelektiñ talay-talay kökesin körgen Tökeñ saspaydı. Taban astında jel şığarudıñ paydası jaylı anekdot aytıp, Kennedidi işek-silesi qatqanşa küldiredi. Sosın kostyumdi şeşip tastap, jantalasa döñgelek auıstıruğa kirisken şopır jigitke  kömektesedi. Qanşa degenmen eñ demokrat eldiñ deputatı degen atı bar emes pe, anau da şikireyip twrmay eptep qimıldağan boladı.

– Meni tañdandırğan närse onıñ elgezektigi emes, sol jolı özim ğana añğarğan, bılayğı jwrtqa mülde eleusizdeu eki jayt boldı, – deydi Tökeñ sol bir künniñ qızıqtı oqiğası jaylı sır şertkende. – Äuelgi tañ qalğanım: onıñ tüsi oña bastağan kögildir köyleginiñ qırqılğan jeñi boldı. Ol kezdegi bizdiñ wğımımızda Amerikanıñ senatorı ğana emes, köşedegi itiniñ basına irkit tögilip jatqanday körinuşi edi. Onıñ üstine Eduard –  alpauıt millionerler, eldi auzına qaratqan äygili qayratkerler äuletinen şıqqan adam. Qarapayımdılıqtıñ da osınday türi boladı eken-au dep men osığan tañ-tamaşa boldım. Şındığında bireu-mireu mağan däl osılay dese özgeden bwrın özim senbeytin edim.

Iä, Tökeñniñ tañdanatın-aq jöni bar eken. Öytkeni anau-mınau emes, AQŞ-tıñ atışulı Prezidentiniñ tuğan bauırı, özi de jay senatorlardıñ biri emes, onıñ komitet törağası, tipti el prezidenttiginen ümitker adam Eduard Kennedidiñ keletinin bilgende, Qazaqstan kompartiyasınıñ ortalıq komiteti men respublika ükimeti Almatınıñ mädeni orındarınan bastap, bazarına deyin ayağınan tik twrğızıp, aynaday jarqıratıp qoyadı. Şırın jwqqan, şañ twrğan, may sasığan saudagerler kiimderi küresinge tastalıp, sörelerge şıtırlağan aq halat, ädemi köylek kigender jayğasadı. Ol ol ma, atam zamannan beri saudanıñ saqal sipau zañınıñ ırqımen ğana jüretin bazar bağası da retke «keltirilip», satuşılardıñ sayasi sauatına deyin şıñdaudan ötedi. Ärine, qonaqtardı qarsı alıp, şığarıp salatın äuejay, qonaq üy qızmetkerlerinen bastap, joğarı märtebeli qonaqtardı kütuge arnalğan 65 jürgizuşige deyin şıttay jaña kiim tigilip, barlığı derlik ädepti qızmet körsetudiñ arnayı mektebinen ötedi. Söytip, bükil respublikanıñ igi jaqsıları sürinip-jığılıp  kütken bas qonaqtıñ üstinen jeñi qırqılğan köylek körgende Tökeñniñ tañ qalatınday-aq jöni bolğan eken.

Şarmanov jäne Nobel' sıylığınıñ laureatı Laynus Poling

– Ekinşi tañdanğanım, döñgelek salınıp, maşina ornınan qozğalğan soñ Eduard işki qaltasınan kere qarıs sigarın şığarıp, qwşırlana tartuğa kiristi. Sıpayılıq üşin menen rwqsat swraudı da wmıtqan joq. Bwl da şeteldik kinolardan, äsirese, auzınan sigarı tüspeytin Çerçill' turalı köne kinohronikalardan özimiz talay  körgen jay bolğandıqtan, onşa tañırqay qoymadım. Meni tañ-tamaşa qaldırğan basqa närse boldı. Maşina äuejay alañına kelip toqtağanda sigardıñ üşten biri ğana tartılğan edi. Eduard asqan wqıptılıqpen onıñ külin qağıp tüsirip, şoğın söndirdi. Iä, sosın sizge ötirik, mağan şın, twqıldı asıqpay-saspay qaltasına salıp aldı.  Däl sol kezde men onıñ mwnday sarañdığınıñ sırın tüsinbey-aq qoydım. Keyin Amerikağa talay barıp jürip añğardım: bardan da, joqtan da ünemdeu bay men kedey amerikandıqtıñ barşasınıñ qanına siñgen qasiet eken, – deydi Tökeñ Kennedi äuletinen şıqqan marqasqamen ötken künderin eske alıp.

Iä, Bükilälemdik densaulıq saqtau wyımınıñ 1978 jılı Almatıda ötken bas qosuı eşbir boyama-bükpesiz älemdik medicina tarihına altın äriptermen jazıldı.  Ärine, eki künniñ birinde senatordı bılay qoyıp, birqatar memleket basşıları bas qosatın asa ülken halıqaralıq jiındar ötetin Almatı men Astana halqın däl bügin mwnday forummen tañ qaldıru qiın. Biraq bwdan eki jıldan keyin ötken Mäskeu olimpiadasına AQŞ-tan senatordı bılay qoyıp, qatardağı sport şeneunigi de kelmegenin eskersek, osınday qırği-qabaq soğıs jağdayındağı zamanda äygili Almatı deklaraciyasın qabıldağan konferenciyanıñ Mäskeude, tipti Orta Aziyanıñ kindigi sanalatın Taşkentte emes, Almatıda ötui qazaqtan şıqqan KSRO Medicina Ğılım akademiyasınıñ twñğış jäne soñğı müşesi, ministr Töregeldi Şarmanovtıñ älemdik medicina qayratkerleri aldındağı  zor bedeliniñ de belgisi demeske qayranıñ käne?!  Sondıqtan onıñ Kamal dosınıñ äzil-şını aralas: «Tipti qırği-qabaq soğıstıñ da Töregeldige kelgende  qabağı aşılıp, jüzi jadırap sala beretin», – degen sözinde äzil de bolsa astarlı mağına jatır.

Akademik añşılıqta

Bwl konferenciyanıñ ötu tarihı da öz aldına bir qızıq hikaya.

Mwnıñ aldında 1976 jılı Jenevada Bükildüniejüzilik densaulıq saqtau  wyımı özderiniñ jıljımalı medicinalıq jedel kömek mäselesine arnalğan kezekti konferenciyasın Keñes Odağı aumağında ötkizu turalı şeşim qabıldaydı. KSRO Densaulıq saqtau ministri B.V.Petrovskiy Taşkent kandidaturasın qoldaydı da, er minezdi Töregeldi Almatını wsınıp, dau-damay uşığıp barıp, aqırı SOKP Sayasi byurosınıñ müşesi D.Qonaevtıñ aralasuımen Almatınıñ paydasına şeşiledi.

Şındığında, bwl öte täuekelşil wsınıs edi. Öytkeni konferenciyağa halıqaralıq bedeldi wyım basşıların bılay qoyğanda, dünie jüziniñ 146 eliniñ densaulıq saqtau ministrleri bastağan delegaciyalardıñ qatısuı josparlanğan edi. Ol kezde Almatıda osı küngi «Almatı», «Jetisu» qonaq üylerinen basqa, eñ bolmağanda üş jwldızdıñ deñgeyindegi birde-bir meymanhana da joq bolatın. Al 25 qabattı «Qazaqstan» qonaq üyi endi ğana salınıp jatqan.

 – Men keñestik jüyeniñ dañq pen daqpırtqa negizdelgen jwmıs stilinen äbden habardar bolıp qalğan edim. Kartağa Almatınıñ ğana emes, bükil Keñes Odağınıñ abıroyı qoyılğandıqtan, Kompartiya bwl jobanı öz deñgeyinde ötkizu üşin janın salatının sezdim. Tipti konferenciya ötken soñ qonaqtardıñ közin aldau üşin äkelingen barşa medicinalıq tehnika men qwral-jabdıqtar ataulı tügeldey halıq igiligine qalatının da bildim, – deydi Tökeñ büginde qulana jımiıp.

Ol zamanda jartı älemdi bilegen keñestik jüyeniñ qolınan kelmeytini joq bolatın. Partiya bwyrığımen tetik tegerşigi iske qosılsa boldı, kez kelgen joba jönep beretin edi. Konferenciya qarsañındağı qarbalas jwmıs tura osınday jağdayda ötti. Almatınıñ  körkine aynalğan 25 qabattıq qonaq üy de merziminen bwrın bitti. Astana men qonaqtar tizgin tartar özge oblıs, audan ortalıqtarı, tipti alıs auıldardağı auruhanalardıñ biri kürdeli jöndeuden ötse, endi biri tügeldey jañadan salındı. Konferenciyanıñ arqasında därigerler qauımı bwrın Mäskeu men Leningradtıñ atışulı ğılımi ortalıqtarı men klinikalarınan ğana köretin jaña tehnikağa qarq bolıp, respublikağa suday jaña mıñdağan jedel järdem avtomaşinası aldırıldı. Tipti küni keşe ğana paydalanuğa berilgen 3500 orındıq Respublika sarayı konferenciyağa beyimdelip, qayta jabdıqtaldı. Ol üşin Almatı ağaş öñdeu kombinatı jartı jıl boyı üzilissiz jwmıs istep, är ekinşi qatardıñ ädemi orındıqtarı tıñdaytın, jazatın asay-müseyler qoyılğan äsem stoldarmen almastırılıp şıqtı.

Soldan oñğa qaray: E.Kennedi, S.Jandosov jäne T.Şarmanov

Konferenciyanıñ sekciyalıq otırıstarı ötetin Wlttıq kitaphana zaldarı da äsem jihaz-jabdıqtarmen qamtamasız etilip, ädemi ärleuden ötkizildi.

Tipti Orta Aziyadağı twñğış medicina tarihına arnalğan muzeyge deyin aşılıp, keluşiler üşin ol jwtındırılıp qoyıldı. Ärine, osı jwmıstıñ bäriniñ bası-qasında sol bayağı wltjandı ministr T.Şarmanov jürdi.

Nesin aytasız, Qazaqstandı ğana emes, düniedegi därigerler qauımın dür silkindirgen on künge sozılğan äygili konferenciya äsem Almatını, baytaq Qazaqstandı, bauırmal qazaq halqın älemge bar qırınan jarqırata tanıttı.

Almatı konferenciyası boyınşa Birikken Wlttar Wyımınıñ sessiyası sol jıldıñ özinde arnayı qarar qabıldap, onda söylegen VOZ prezidenti N.Mahler: «Almatı deklaraciyası – densaulıq saqtau isiniñ HH ğasırdağı wlı hartiyası», – degen bağa berdi. Osılayşa Qazaqstan Respublikası täuelsizdik alıp, Birikken Wlttar Wyımınıñ müşeligine ötuinen tura bir müşelden astam uaqıt bwrın osı wyımnıñ jılnamasına Şarmanov şarapatı arqasında jaqsı tileumen «Almatı. Qazaqstan» degen sözder tüsti.

Azamat erdiñ balası elimiz täuelsizdik alğan jıldarda da sayasattan tıs qalmay Mwrat Äuezovpen birge Azamattıq partiya qatarınan tabıldı. Tura joldan taymadı. Biraq turalıqtıñ töte jolı osı eken dep, eşkimdi jağasınan alıp, ayağınan şalmadı. Şekten de şıqpay, şetin de ketpedi. Aytpasa atası öletin jerde atalı sözin ayttı. Onıñ jüyeli sözderi ärdayım öziniñ jülgesin tauıp, jüldesin alıp jattı.

Ejelden aybını mıqtı, arını qattı halqımızdıñ bir kemşin twsı aptıqqan aqıldı aşuğa, örekpigen köñildi ökpege jeñdire salu bolsa, Tökeñ bwğan kelgende de el ağasına tän sırbaz minez tanıttı. Onıñ bügingi sayasat serkelerine qarata aytqan:

– Eñ qiın kezeñ artta qaldı. Etek jabıldı, jeñ bütindeldi. Eñ bastısı – el tınış, irge berik. Endigi jerde el birligi tuınıñ tübinen tabılğanımız jön, – degen sözin de talay estidik.

Qaşanda qimıl-qozğalıs, is-äreketke jaralğan akademik ğılımdı iskerlikpen wştastırdı. Akademiya aştı, tağam institutın türlendirdi.

Ärine, T.Şarmanov, eñ aldımen, ğalım. Ğalım bolğanda 300-den astam ğılımi eñbek jazıp, 15 monografiya jariyalağan, otızğa juıq önertapqıştıq wsınıs jasap, olardı ğılımi aynalımğa engizgen ğalım.

Ädette ğalımdar önerge mıqtı bolsa da, ömirge beyimsizdeu boladı. Tökeñ ondaylar qatarınan emes. Qaşanda alşısınan tüsetin qwljanıñ asığınday şımır. Sonıñ bir belgisi retinde basına is tüsken keybir äriptesteri soñına it qosıp quğanda, qazaq ğalımı Mäskeudegi KSRO Medicina ğılım akademiyasınanıñ törinen bir-aq şıqqan. Azamat ğalımnıñ sonda bastalğan ğılımi izdenisteri bügingi küni elimizdiñ eñ kişkentay azamattarına arnalğan närli, ärli tağamdardıñ neşe atası bolıp jalğasıp, uızğa jarıñqıramay tuatın qala balaların qwnarlı tamaqqa qarq qıldı.

Kişkentay azamat degennen şığadı. Wlım Swltan düniege kelgende azamat bolsa atasınday-aq bolsın dep säbiimdi perzenthanadan alıp şığu ırımın Tökeñe jasatıp, ayağı jeñil, qimılı şiraq bolsın degen nietpen twsauın da Tökeñe kestirdim. Bwl bizdi bwrınğıdan beter jaqındastırıp jiberdi.

Büginde seksenniñ señgirine jettim eken dep, akademik Şarmanov jer tayanıp otırğan joq. Manaş ağam aytqanday: «zamananı sapırıp, janartauday atılıp», jalındap, janıp jür. Bügin London men Vaşingtonda jürse, erteñ Tokio men Delide jüredi mañdayı jarqırap. Bir kezderi qazaq jäne orıs tilderinde erkin kösiletin akademik eluden asqan şağında ağılşınşağa da  bwğalıq tastap, onı da äbden juasıtıp  aldı. Tribunağa şıqsa boldı, Şekspir tilinde tañdayı taqılday jöneledi.

Tökeñ – wstaz. Wstaz bolğanda qanday. Otızında doktor, qırıqqa jetpey  professor, medicina institutınıñ rektorı bolğan nağız zañğar wstaz. Ol az deseñiz, jüz eluden astam kandidat, eluden astam doktor dayındağan wstazdardıñ wstazı. Küni büginge deyin Almatı men Astana medicinalıq akademiyalarınıñ studentteri asığa kütetin süyikti professorı, ğılımi keñesterdiñ aydındı akademigi de osı Şarmanov deseñiz, qatelesse qoymassız.

Külli  Keñes Odağın dür silkindirgen äygili Almatı deklaraciyası qabıldanğan sol bir oqiğadan şirek ğasır ötkende qwrlıqtıñ altıdan birindegi medicina qauımın eleñ etkizgen tağı bir jañalıq jetti Astanağa.  Akademik T.Şarmanovqa halıqaralıq L.Bernar sıylığı berilipti. Ärine, arısı Amerika, berisi Mäskeuden qorjındap sıylıq tasuşılar köbeygen şaqta mwnıñ nesi jañalıq bolıptı deytinder de bar şığar. Asıqpañız, bwl külli dünie jüzinde nebäri 41 adamğa ğana berilgen aytulı sıylıq büginde «postkeñestik keñistik» dep atay bastağan elder işinde bwl sıylıqtı osı zamanğı orıs medicinasınıñ kemeñgerleri B.Petrovskiy men E.Çazovtar ğana alğan eken. Endeşe, bwl – Şarmanovtar äuleti ğana emes, bükil qazaq maqtanatınday jañalıq.

Jaqında men onı 85-şi Naurızımen qwttıqtadım. Ol sol bayağı sergek, sırbaz, seri qalpınan aynımağan. Jer tübindegi Argentinadan endi ğana oralğan beti eken. Osıdan on jıl bwrın üyrene bastağan ispanşasın şıñday tüsipti «Eger jer betindegi janıp twrğan ottay osınşama swlular däl osı tilde söyleytin erterek bilgende men onı äldeqaşan meñgerip alar edim», – deydi qulana jımiıp.

Argentinanıñ tangosın da üyrenip alğan. Mağan tobılğı torı argentinalıq qızben tolqıta bilegeni beynelengen videonı körsetudi de wmıtpadı. «Sizdiñ janıñızda Al'-Paçinonıñ özi de jip ese almaydı eken ğoy», – dedim men de qaljıñdap. Şındığında ağamız älgi videoda äygili maçodan aynımay qalıptı. «Dwrıs. Jipti sol-aq essin. Biz atqaratın özge şarua da jetip artıladı», – deydi äzilge şınmen jauap qatqan ol. Sosın aldağı tolıp jatqan joba-josparlarımen tanıstıra bastadı. «Onıñ bärin jüzege asıruğa uaqıt jağı bolar ma eken?», – deytinder de tabılar. Uaqıt degen şu asaudı äldeqaşan auızdıqtap, taqımğa basqan arda tuğan azamatqa onıñ söz emes ekendigine men kämil senemin.

«Bauırınan jarağan…» Wlı dalanı dübirge bölegen nebir twlparlar men säygülikter baptağan ataqtı seyister köşpendilerdiñ köne zamannan küni büginge deyin üzilmey jetken ömirlik, filosofiyalıq kodın däl tirkespen bergen.

Qaşan körseñ boyında kesip alar şökimdey artıq et joq osı kisi mağan özin alısqa şabar aldağı künderge  saqtap, ämanda bauırınan jarap jüretin erteginiñ qazanatınday körinedi. Endeşe, üstiñgi erini kök tirep,  tömengi erini jer tiregen qazanat qalpıñnan, azamat qalpıñnan aynımay tarta ber alğa, degim keledi Wlıtau wlanına.

Mwhtar QWL-MWHAMMED

tengrinews.kz