ۇقك توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ورىنباسارى، ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى سامات ابىشكە شىققان ۇكىم “قازاقستانداعى رەجيم بولاشاقتى ويلامايتىنىن كورسەتتى” دەيدى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، بيلەۋشى “ەليتا” جەكە ىستەرىمەن جانە تاساداعىكەلىسىمدەرمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا ەلدە تاعى ءبىر جاڭا الەۋمەتتىك جارىلىسقا اكەلۋى مۇمكىن فاكتورلار كۇشەيىپ كەلەدى. ساياساتتانۋشىرەسەي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى مەن گەوساياسي جوسپارلارىن كەڭىنەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا تىكەلەي اسەر ەتۋگە تىرىسىپ جاتۋى مۇمكىن دەپ تە توپشىلايدى.
پۋتين “قاۋىپسىزدىك كەپىلى” مە؟
ازاتتىق: سونىمەن ۇزاق دەمالىس الدىندا وسىنداي ۇلكەن جاڭالىق جاريالاندى. مەيرام الدىندا، 19 ناۋرىزدا قازاقستاندىقتار ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ پوستىنان سامات ابىشكە شىققان ۇكىم جايلى ءبىلدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ بايلانىسى بار ما الدە كەزدەيسوقتىق پا؟
دوسىم ساتپاەۆ: اڭگىمەنى بۇل ءىستىڭ قۇپيا رەجيمدە، جابىق وتكەنىنەن باستاۋ كەرەك. الدىمەن سامات ءابىش كۋاگەر دەدى، ودان كەيىن وعان قاتىستى ءبىر تەرگەۋ شاراسى ءجۇرىپ جاتىر دەدى. ارتىنشا ءىس سوتقا بەرىلدى دەگەن حابار شىقتى. وسىنداي شاعىن حابارلامالاردى قوعامعا تاستاپ وتىردى. ەشتەڭە انىق بولمادى، وعان قاتىستى ناقتى قانداي ءىس جۇرگىزدى، سوت پروتسەسى قالاي ءوتتى؟ ءبارى قۇپيا بولدى.
“شىن جۇرەكتەن وكىندى”. سامات ءابىشتىڭ 8 جىل شارتتى جازا العانى نارازىلىق تۋعىزدى
بيلىكتىڭ قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ابىشكە قاتىستى ارەكەتتەرى ءبىرتۇرلى كورىندى. اقپارات كەڭىستىگىندە ابىشكە قاتىستى الدەبىر سوت ارەكەتتەرى جايلى حابار تاراعانىنا ءبىر جارىم جىل بولدى. ال وسى تۇستا كوپشىلىك “ۇقك توراعاسى مەن ونىڭ ورىنباسارلارى ۇزاق جىلعا سوتتالعاندا سول ۇقك توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان ادام ءبىر جارىم جىل بويى نەگە بوستاندىقتا ءجۇر؟” دەگەن ساۋال تاستادى.
سول كەزدە-اق ءابىشتىڭ ەرەكشە ستاتۋسى بار، قازاقستان بيلىگى سوت ادىلدىگى مەن زاڭعا قارامايدى، تەك بەلگىلى ءبىر ادامداردى جازالايدى دەگەن كۇدىك كوبەيدى.
ازاتتىق: قازىر كوپ ادام نازارباەۆ پەن توقاەۆ اراسىنداعى قانداي دا ءبىر كومپروميسس يا ساۋدا بولعانىن، بۇل ساۋدادا بۇرىنعى پرەزيدەنت “جەڭگەنىن” ايتىپ ءجۇر.
دوسىم ساتپاەۆ: بۇل جەردە نازارباەۆتىڭ ءرولى بار دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى نازارباەۆ تاعى ءبىر نەمەرە ءىنىسى قايرات ساتىبالدىنى نەگە قۇتقارىپ قالمادى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى قايرات ساتىبالدى تۇرمەگە قامالدى، ونى شارتتى جازامەن بوساتپادى. بىراق مەملەكەتكە اقشا قايتارعان قايرات بورانباەۆتى بوساتتى. بورانباەۆتان ءبارىن تارتىپ العان جوق، ول تاقىر كەدەيگە اينالمادى.
بۇل جاعدايدان سوڭ كوپ سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى بيلىكتەگىلەر وزىنە ساياسي قاۋىپ توندىرگەندەردى تۇرمەگە قامايتىن بولىپ تۇر عوي. ماسەلەن، بەلگىلى مارافونشى مارات جىلانباەۆ پەن باسقالارى تۇرمە جازاسىن الدى. ال قارجى بويىنشا زاڭ بۇزعاندار، زاڭسىز اكتيۆتەردى يەلەنگەندەر كىناسىن مويىنداپ، “اقشا قايتارىپ”، تەز بوستاندىققا شىعادى. بۇل دا سوت ادىلدىگى تۇرعىسىنان ءبىرتۇرلى ارەكەتتەر.
ال سامات ابىشكە كەلسەك، مەنىڭشە، سىرتقى فاكتورلارعا، سونىڭ ىشىندە [رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير] پۋتينگە نازار اۋدارۋ كەرەك. سامات ءابىش ارنايى قىزمەتتەر قۇرىلىمىندا كارەرا جاساعان ادام ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ول رەسەيدە وقىدى، سول ەلدىڭ ارنايى قىزمەتتەرى، كۇش قۇرىلىمى جانە ساياسي ەليتاسىمەن بايلانىسى بولدى. ول بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءپۋتيندى دە جاقسى ءبىلۋى مۇمكىن. بۇل فاكتور دا اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن.
پۋتين نازارباەۆقا بۇرىن دا، قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن دە بەلگىلى ءبىر قاۋىپسىزدىك كەپىلى بولدى. نازارباەۆ وعان ءجيى بارىپ تۇرادى، بىراق نە تالقىلاعاندارى بەلگىسىز. بالكىم نازارباەۆ وسى “قاۋىپسىزدىك كەپىلىن” سوزۋدى كۇتەتىن دە بولار. مۇنداي كەپىلدى ابىشكە دە بەرۋى مۇمكىن.
ءبىر جاعىنان ناقتى سەگىز جىل شارتتى ۇكىم بار. بىراق قاڭتار وقيعاسىنا قاتىسقان باسقا ادامداردى جاپپاي تارتىپسىزدىك جاسادى، مەملەكەتتىك توڭكەرىس ۇيىمداستىرۋعا تالپىندى ايىپتادى. ال ابىشكە تەك “بيلىگىن اسىرا پايدالاندى” دەگەن ايىپ تاعىلدى. بۇل – باسقالارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جۇمساق ايىپ. ءابىشتى قوعام الدىندا “جازالاعىسى” كەلدى، بىراق قاتاڭ جازاعا تارتقىسى كەلمەدى.
“ەكى جاقتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ۇكىم”. سامات ءابىشتىڭ شارتتى جازاسى نەنى بىلدىرەدى؟
ازاتتىق: يا، ايىپتاۋ اكتىسىن كورمەدىك. تەك بيلىگىن اسىرا پايدالاندى دەگەندى ەستىدىك. بۇل ايىپپەن باس بوستاندىعىن شەكتەۋ، ءتىپتى ايىپپۇل دا بەرۋگە بولادى. قالاي ويلايسىز، بۇل دا ادەيى جاسالدى ما؟
دوسىم ساتپاەۆ: ارينە. بۇل باپپەن تۇرمەگە قاماۋعا دا، ايىپپۇل سالۋعا دا بولادى. ياعني، باسىندا-اق ۇكىم شىعارعاندا كوپ مۇمكىندىك بولسىن دەپ وسى باپتى بەردى. ءبىر جاعىنان بۇل ادامنىڭ بوستاندىقتا قالۋىنا كومپرومات سەبەپ بولدى دەپ ويلايمىن. بۇل ادام ۇزاق ۋاقىت بويى كوميتەتتە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، ەلدەگى ساياسي جانە بيزنەس-ەليتا وكىلدەرىنە قاتىستى ماڭىزدى اقپارات جيناۋى مۇمكىن نە سونداي اقپاراتتى الۋعا مۇمكىندىگى بولدى.
“ەليتا ىشىندەگى بالانس – كومپروماتتار بالانسى” دەگەن ءازىل دە بار. بۇل دا شەشۋشى ءرول وينادى دەپ سانايمىن. بۇعان قوسا، ءابىش نازارباەۆ اۋلەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە باسقا دا اقپاراتتى ءبىلۋى مۇمكىن، سەبەبى ول بۇرىنعى پرەزيدەنتكە جاقىن بولدى. بالكىم ول كوپ جايتتى قۇجاتتاردان ەمەس اڭگىمەلەسكەندە ءبىلۋى مۇمكىن.
دەمەك بىرنەشە سەبەپ بولعاندىقتان وسىنداي ۇكىم شىقتى دەپ ويلايمىن. ول باسقالارى باتىپ، تۇنشىعىپ جاتقان تۇستا سۋدان اق، سۇتتەن تازا بولىپ شىقتى. ول ۇقك-دا ەكىنشى ادام بولا تۇرا، ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ وتباسىنا جاقىن ادامدار قۋدالانىپ جاتقان تۇستا وسىنداي جازا الۋى تىم قيسىنسىز كورىنەدى.
“شاعىن نازارباەۆ”
ازاتتىق: كەيبىر ساراپشىلار بۇل شارتتى جازانى “جاڭا قازاقستانعا سوققى” دەپ باعالاپ، شەشىم “ەسكى قازاقستاننىڭ” كۇشىن كورسەتەدى دەيدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
دوسىم ساتپاەۆ: “جاڭا قازاقستان” دەگەن تىركەسكە كۇدىكپەن قارايمىن. ول 2019 جىلى دا، 2022 جىلى دا، قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن دە بولمادى. “جاڭا قازاقستان” دەگەن اڭگىمەلەر – توقاەۆتىڭ اينالاسىنىڭ تازا ساياسي تەحنولوگياسى.
توقاەۆ – شاعىن نازارباەۆ. ول ءبارىن ساقتاپ قالدى. قازىر ساياسي جارناما مەن ساياسي تەحنولوگيا كوبەيدى، بىراق يادرو، جۇيەنىڭ نەگىزى وزگەرمەدى. بارلىق دەڭگەيدە، مەملەكەتتىك اپپاراتتا، كۇش قۇرىلىمىندا ۇجىمدىق نازارباەۆ قالدى. توقاەۆ وليگارحتار جۇيەسىن قۇرتپادى. ونىڭ اينالاسىنا جيناعاندار رەفورماتورلار ەمەس، ولار – نازارباەۆ تۇسىندا كارەرا جاساعاندار. نازارباەۆ جۇيەسى جاڭا لوزۋنگتارمەن رەينكارناتسياعا ۇشىراپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.
بىراق مەنى توقاەۆتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى سۇراق قىزىقتىرادى. ول رەفەرەندۋمنان سوڭ جەتى جىلدىق مەرزىمگە سايلاندى، بىراق ءبىر مەرزىم عانا پرەزيدەنت بولام دەدى. وسى تۇستا ماڭىزدى سۇراق تۋىندايدى: ول ءىزباسار تاڭداۋ بويىنششا نە ىستەمەك؟ دەنساۋلىعى مۇمكىندىك بەرسە، ءىزباسار جوسپارىن جەتى جىلدىق مەرزىمىنىڭ سوڭىنا قاراي جۇزەگە اسىرا ما؟ ال ەگەر فيزيولوگيالىق جاعدايىنا بايلانىستى جەتى جىلدىق مەرزىمدى اياقتاي الماسا نە بولماق؟ الدە بيلىكتى تاپسىرۋدى پرەزيدەنتتىكتەن كەتپەي تۇرىپ جۇزەگە اسىرا ما؟
ال بۇل جەردە سامات ءابىش فاكتورى قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن، سەبەبى ول بوستاندىقتا جۇرسە، قوعام نازارىندا بولسا شە؟ ءابىش بولاشاقتا بەلگىلى ءبىر شارتتارمەن ساياساتقا بەلسەندى كىرىسپەيتىنىنە، بەلگىلى ءبىر ساياسي الاڭ قۇرمايتىنىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.
توقاەۆ پەن ونىڭ اينالاسى “ەسكى قازاقستانعا”، نازارباەۆشىل كۇشتەرگە قارىمتا قايتارۋ جايلى ايتقاندى جاقسى كورەدى. بىراق ءوز قولىمەن نازارباەۆ وتباسىنىڭ وكىلدەرىن الاڭدا قالدىرىپ جاتىر، ال ولار بولاشاقتا ساياسي شايقاس باستاۋى مۇمكىن.
ازاتتىق: ۇقك توراعاسى كارىم ءماسىموۆ پەن ونىڭ باسقا دا ورىنباسارلارى ۇزاق ۋاقىتقا تۇرمەگە قامالعاندا ابىشكە شىققان ۇكىم جۇمساق ەمەس پە؟ بۇل ۇكىم باسقا ىستەردى قايتا قاراۋعا تۇرتكى بولماي ما؟
دوسىم ساتپاەۆ: بۇل جەردە تاعى دا ساياسي تەحنولوگيا ماسەلەسى تۋىندايدى، سەبەبى بيلىك “جاڭا قازاقستان”، ادىلدىك دەگەن ادەمى تىركەسپەن ءوز-وزدەرىن بۇرىشقا تىقتى. ەگەر ولار قازىرگى ەكپىنمەن سوتتالعانداردى تۇرمەدەن شىعارا باستاسا رەپۋتاتسياسىنا سوققى بولادى.
بۇل جەردە ءبىر ماڭىزدى ماسەلەن ەسكەرۋ كەرەك: قاڭتار وقيعاسىنان سوڭ قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى توقاەۆقا رەفورما جاساۋ ءۇشىن كارت-بلانش بەردى. بۇعان قوسا، ول قاڭتاردان سوڭ ەكونوميكانىڭ جاڭا مودەلى، وليگارحتارمەن كۇرەس، ساياسي رەفورما جايلى ايتىپ، ەسكى قازاقستانعا ورالمايمىز دەي باستادى.
بىراق ەكى جىل وتسە دە، وعان كارت-بلانش بەرگەن قوعامنىڭ ءبىر بولىگى ازايا باستادى. ادامداردىڭ ءۇمىتى اقتالمادى، ولار ءسوز بەن ءىستىڭ الشاقتىعىن كوردى. ابىشپەن بولعان جاعدايعا دا كوپ ادام تاڭ قالدى. مۇنداي جاعدايلار جالعاسا بەرسە، ەشقانداي ساياسي تەحنولوگيا، “جاڭا قازاقستان” تۋرالى اڭگىمەلەر كومەكتەسپەيدى.
قازىر توقاەۆتىڭ قولىندا بار جالعىز نۇسقا – ەكس-پرەزيدەنتتىڭ ادامدارىنا قاتىستى قانداي دا ءبىر تەرگەۋ جۇرگىزۋ، قوعامعا “ەسكى قازاقستان وكىلدەرىنە” قىسىمدى كورسەتۋ. بىراق ولاردىڭ ءوزى وسى “ەسكى قازاقستاننان” شىقتى عوي. مەنىڭشە، مۇنى بيىل جانە الداعى جىل بايقايتىن بولامىز.
“بيلىك كىمنەن نەنى تارتىپ الۋدى بىلەدى“
ازاتتىق: ياعني، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، نازارباەۆ كلانىنىڭ باسقا مۇشەلەرى دە وسى كەپتى كيۋى مۇمكىن عوي؟
دوسىم سءاتپاەۆ: ءيا. ماسەلە باسقادا: “مايشەلپەكتەن ايىرۋ” “بورانباەۆ” سحەماسىمەن ءجۇرىپ، اكتيۆتەرىنىڭ ەلەۋلى بولىگىن تارتىپ الا ما؟
وزبەكستانمەن سالىستىرىپ كورەيىك. بۇل گۇلنارا كاريموۆانىڭ مودەلى بولا ما، الدە لولا كاريموۆانىڭ با؟ گۇلنارانى تۇرمەگە وتىرعىزدى، ول ءالى دە ۇزاق وتىراتىن ءتارىزدى. ال لولا كاريموۆا كۇيەۋى تيمۋر تيللياەۆپەن [وزبەكستان پرەزيدەنتى] شاۆقات ميرزياەۆ پەن ونىڭ اينالاسىنداعىلارعا اكتيۆتەرىنىڭ ءبىر بولىگىن بەردى، ەندى شەتەلدە جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، كەدەيلەنىپ قالعان جوق.
بيلىكتىڭ ەكىجۇزدىلىگى دە وسىندا، سەبەبى بىلتىر قۇرىلعان زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋ كوميسسياسىنىڭ ءوزىن قۇپيا قىلىپ قويدى، اقشا مەن اكتيۆتى قايتارۋ تالاپ ەتىلەتىن ادامدار ءتىزىمى جاسىرىن. بۇل كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى دە جاريالانبادى. وسى دەتالدىڭ ءوزى بيلىك بۇل قۇرالدى جارياعا شىعارعىسى كەلمەيتىنىن اڭعارتادى، ەسەسىنە سول “قارا جاشىك” ىشىندە كەلىسسوز جۇرگىزىپ، بيلىكتەردىڭ ءبىرازىن تارتىپ الىپ، مەنشىكتى بولىسكە سالۋ توڭىرەگىندە كەلىسكىسى كەلەدى.
بۇل ءىس جۇزىندە ەكى جىل بويى تاسادا ءجۇرىپ كەلەدى. بيلىكتىڭ قازىرگى باستى مۇددەسى – اكتيۆتەردىڭ ءبىراز بولىگى ءبىرىنشى پرەزيدەنت اۋلەتى مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلاردان بىرتىندەپ باسقا ادامعا اۋىسقانى. بۇل جەردە ءبىز بارلىق وقيعانىڭ كىشكەنە بولىگىن عانا كورەمىز.
قايرات ساتىبالدىدان ايىرماسى – سامات ابىشتەن اكتيۆتەرگە قاتىستى ماسەلە كورمەدىك. ياعني، بيلىك كىمنەن نەنى تارتىپ الۋدى بىلەدى. تيمۋر قۇلىباەۆ، ءاليا نازارباۆا، داريعا نازارباەۆا – ءبىراز نارسەنى قارپىپ قالۋعا بولاتىن وليگارحتار. بۇل – وڭ پروتسەسس، بىراق ول جاريا تۇردە ءجۇرۋى كەرەك، قازاقستاننىڭ بارلىق قوعامى مۇنىڭ قايدا بارا جاتقانىن، ەندىگى يەسى، باسقارۋشىسى كىم ەكەنىن، ونىڭ قانداي پرينتسيپپەن باسقارىلاتىنىن ءبىلۋى كەرەك. بۇل توڭىرەكتە سۇراق كوپ.
“نارازىلىق ەشقايدا جوعالىپ كەتكەن جوق”
ازاتتىق: بۇل ۇكىم قانداي سيگنال بەرەدى؟ قاڭتار وقيعاسىنان سوڭ تەرگەۋ بولدى، ءماسىموۆتى وتىرعىزدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساعىسى كەلگەن دەپ ءتۇسىندىردى. بۇعان قاتىسى بارلاردى سوتتادى. سونىمەن قاڭتار تاقىرىبى جابىلدى ما؟
دوسىم سءاتپاەۆ: جالپى العاندا، ءيا، جابىلدى. سوت پروتسەستەرى ءجۇرىپ جاتىر، ماسەلەن “ديكي ارماننىڭ” ءىسى بىتپەدى (قاڭتار وقيعاسىنا بايلانىستى ارمان جۇماگەلديەۆتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىس – رەد.).
مۇندا دا ءبىر قىزىق جايت بار: بىلتىر ۇقك دەپارتامەنتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى رۋسلان ىسقاقوۆ (ول دا ارمان جۇماگەلديەۆپەن بىرگە ءبىر ىستە ايىپكەر – رەد.) سوت پروتسەسى بارىسىندا “قاڭتار كەزىندە ءابىشتىڭ بۇيرىعىن ورىندادىم” دەدى.
بۇل جۇرت اراسىنا تاراپ كەتتى، سول كەزدە بيلىك تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتىر دەدى دە، سوسىن ءىستى قۇپيا ەتىپ تاستادى. بىراق ىسقاقوۆتىڭ بۇل مالىمدەمەسى كوپ سۇراق تۋدىرادى. وسىنداي كۋالىك بولسا، ايىپ تاعىلسا، ءابىش نەگە قامالماي قالدى؟
توقاەۆتىڭ بىلتىرعى جولداۋلارىنا، ءتىپتى كەيىنگى مالىمدەمەلەرىنە قاراساق، ولار قوعامنان سونشالىق يمەنبەيتىن سياقتى كورىنەدى. قاڭتاردان سوڭ توقاەۆقا قوعامداعى نارازىلىقتى باسۋ ءۇشىن بىردەڭە ايتۋ كەرەك بولدى. ونىڭ ۇستىنە ولار سوڭى نە بولادى دەپ قورىقتى. قازىر ءبارى سابىرعا كەلگەندەي اسەر قالدىرادى. كونستيتۋتسيانى وزگەرتتى، سايلاۋدى وتكىزدى، بەلسەندى وپپوزيتسيونەرلەردى قامادى.
قازىر ولار قوعام نە ويلايدى دەگەنگە باس قاتىرمايتىن دا سياقتى. “جىگىتتەر، قازىر ماعان سەندەردىڭ پىكىرلەرىڭ قىزىق ەمەس، شەشىمدى ءوزىمىز قابىلدايمىز” دەيتىندەي. ياعني، نازارباەۆ مودەلىنە قايتىپ كەلدى. بۇرىن ول شامامەن وسى سحەمامەن ارەكەت ەتەتىن.
ولار كىم نە ىستەسە دە، ۇلكەن جارىلىس بولمايدى دەپ ويلايدى. بىراق قاتەلەسەدى. دەگەنمەن توقاەۆقا سەنىم مانداتى ۇزاق ەمەس، قوعامنىڭ ءبىر بولىگى 2019 جىلعى، 2022 جىلعى سايلاۋلاردان سوڭ ونىڭ لەگيتيمدىگىنە كۇمانمەن قارايدى.
تاعى قايتالاپ ايتايىن، ەڭ باستى ماسەلە – بولاشاقتاعى بيلىكتى تاپسىرۋ جايى. ەگەر قوعامنىڭ ەداۋىر بولىگى توقاەۆتى دا، ونىڭ ءىزباسارىن دا مۇلدە قولداماسا، بۇل 2019 جىلعىداي جاڭا الەۋمەتتىك جارىلىس پەن شيەلەنىسكە الىپ كەلۋى مۇمكىن.
سول جىلى توقاەۆقا جاعىمسىز نارسە كوپ بولدى: قوعام اياق استىنان وياندى، اسىرەسە كوپ جىلدان بەرى ساياساتتان الىس سانالىپ كەلگەن جاستار كوتەرىلدى.
بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ قازاقستاندا نارازىلىق ەشقايدا جوق بولىپ كەتكەن جوق. ءيا، ول كوزگە كورىنبەيدى. مۇمكىن ول الاڭعا شىعۋمەن دە بايلانىستى ەمەس بولار، بىراق جينالىپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلارمەن تولىعىپ جاتىر. كەدەيلىك قاتتى ءوسىپ جاتىر. قازاقستاندىقتاردىڭ 70 پايىزى تابىسىنىڭ 50-60 پايىزىن تاماققا جۇمسايدى، ال بۇل – كەدەيلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى. ينفلياتسيا ءوسىپ جاتىر. الەۋمەتتىك شيەلەنىسكە اكەلەتىن سەبەپتەردىڭ كوبەيىپ جاتقانى دا بايقالادى، سوندىقتان بيلىك ءوزىن ءوزى جۇباتىپ، ءوزىن وتە قاۋىپتى تۇزاققا بايلاپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى.
ازاتتىق: دەمەك، قوعام ءۇشىن دە، بيلىك ءۇشىن دە قاۋىپ بار دەيسىز عوي.
دوسىم سءاتپاەۆ: ارينە، ونىڭ ۇستىنە قاڭتار كورسەتكەنىندەي، قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى پروبلەمالار مەن جارىلىستارعا سىرتقى كۇشتەر ارالاسۋى ىقتيمال. ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى رەسەي شىعىسقا قاتتى مويىن بۇرىپ جاتىر، قازىر ول ءىس جۇزىندە قىتايعا بۇرىلدى دەسە بولادى. وسىنداي جاعدايدا ورتالىق ازيا ايماعى بۇل قارىم-قاتىناستاعى ماڭىزدى ەلەمەنتكە اينالماق. رەسەيدىڭ ورتالىق ازيادا، اسىرەسە قازاقستاندا، اسىرەسە بيزنەس سالاسىندا بەلسەندى بولا باستاعانىن كورىپ وتىرمىز.
رەسەي وندىرىسكە، ساۋدا مەن لوگيستيكا سالاسىنا سالعالى جاتقان ۇلكەن ينۆەستيتسيانى ەسكەرسەك، سانكتسيالاردى اينالىپ ءوتۋ قاجەتتىگىن ەسكەرسەك، قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە كەزەكتى ماسەلە بولعاندا ءۇشىنشى كۇشتەردىڭ ارالاسۋ ىقتيمالدىعى جوعارى بولماق.
ازاتتىق: ابىشكە شىققان ۇكىمدەگى “پۋتين فاكتورىنا” قايتا ورالساق. سوندا ءپۋتيننىڭ قازاقستاندا ابىشكە قاتىستى قانداي دا ءبىر جوسپارى بار دەمەكسىز بە؟
دوسىم سءاتپاەۆ: يا، سونى ايتقىم كەلگەن. بۇرىنعى چەكيست دەگەن تۇسىنىك جوق ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
رەسەيدىڭ وي-پيعىلىن بۇعان دەيىن دە ايتتىم: ولار ءۇشىن قازاقستان سانكتسياعا تۇسكەن ەكونوميكانىڭ ءبىر بولىگى بولۋى كەرەك، ال ورتالىق ازيانىڭ ونىڭ شىعىسقا گەوساياسي بەتبۇرىسىنىڭ قۇرامى بولۋى ءتيىس، ياعني رەسەي مەن قىتاي اراسىندا قىسىلىپ قالۋى كەرەك. ارينە، پۋتين مەن ونىڭ اينالاسى ءۇشىن جاقىن كورشىسىندە، قازاقستان سياقتى ءىرى ەلدە باسقارۋعا كەلەتىن ساياسي كۇش بولعانى ءتيىمدى. ءابىش بۇل تۇرعىدا لايىقتى كانديدات بولۋى ىقتيمال.
ازاتتىق: ال بۇل توقاەۆقا سوققى ەمەس پە؟
دوسىم سءاتپاەۆ: ماسەلە سوندا. بولاشاقتى بولجاي المايتىنىنا تاڭقالامىن. توقاەۆتىڭ دا، نازارباەۆتىڭ دا، جالپى قازاقستانداعى قازىرگى ساياسي ەليتانىڭ بارلىق وكىلىنىڭ پروبلەماسى – ولار ەشقاشان شاحماتشى بولماعان. ولار قازىرگى نارسەنى عانا ويلاعان. ياعني ءدال قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى ءبىر كەلىسىم بولسا بولدى. ولار ەرتەڭ مۇنىڭ ارتى نە بولادى دەگەندى ويلاعىسى كەلمەيدى.
2-3-4 جىلدان سوڭ ساياسي ەليتا وكىلدەرىنىڭ جاعدايى قانداي بولاتىنى بەلگىسىز. سوندىقتان بيلىك ساباقتاستىعىندا سىرتقى فاكتور ماسەلەسى ماڭىزدى. ال رەسەي – بۇعان ارالاسۋى مۇمكىن دەگەن باستى كانديدات. ۇلكەن مۇددەلەرى بولعانىمەن، قىتاي دا ولاي ىستەمەيدى. ءوز ساياساتىن تىقپالاپ جاتقان تۇركيانىڭ دا ونداي الەۋەتى جوق.
سوندىقتان بۇعان تەرەڭ بايىپپەن قاراۋ كەرەك دەپ سانايمىن. اڭگىمە تەك سامات ءابىش تۋرالى ەمەس، جالپى بەلگىلى ءبىر جاعداي بولعاندا، توقاەۆتان كەيىن نەمەسە ءتىپتى ونىڭ كەزىندە-اق رەسەي پروتسەسكە ارالاسۋعا تالپىنۋى مۇمكىن. ستسەناريلەرىن ويلاستىرىپ، الدەكىمدەرگە نازار سالۋ كەرەك. سىن-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ ويلانۋ كەرەك.
ازاتتىق: ۇكىمگە قايتىپ ورالساق. ونىڭ قازاقستاندىقتارعا، قاڭتار وقيعاسىندا جاپا شەككەندەرگە قانداي اسەرى بولۋى مۇمكىن؟
دوسىم سءاتپاەۆ: بىر جاعىنان كوپ جۇرتتىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتتى، ءبىرازى “جاڭا قازاقستان” تۋرالى ۇراندارعا دا كوپ سەنە بەرمەيدى. ولار ءۇشىن بۇل ۇكىم “ەشتەڭە وزگەرمەيدى-اۋ” دەگەن كۇدىكتىڭ تاعى ءبىر دالەلى.
مەنىڭشە، بۇل ۇكىم ەڭ الدىمەن قاڭتاردان سوڭ توقاەۆقا سەنگەن ادامداردى قىنجىلتتى دەپ ويلايمىن. دەگەنمەن ول باسقاراتىن قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى مەن ساياسي جۇيەنىڭ ءىس جۇزىندە نازارباەۆ كەزىندەگىدەن ايىرماسى جوق. سوت شەشىمدەرى زاڭعا جانە سوت ادىلدىگىنە ەمەس، ساياسي كونيۋنكتۋراعا نەگىزدەلەدى، سودان ول بۇرىس بولىپ شىعادى.
پىكىر قالدىرۋ