ساياسات

پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟

kerey.kz

 |  Apr 17, 2016

ساۋالى مەن جاۋابى

جەردى ساتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى وسىدان 15 جىل بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە «پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟» دەپ، اشىق ساۋال تاستاعان ەدىم. وعان سول كەزدەگى پارلامەنت باسشىلىعى نازار اۋدارىپ، ءوز مۇشەسى، حالىق جازۋشىسى ءارى قالاۋلىسى شەرحان مۇرتازا اعاعا جاۋاپ جازۋدى مىندەتتەپتى. ءبىر جولىققاندا شەر-اعامىز ولەڭ سوزگە قارا سوزبەن قالاي جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، قينالىپ جۇرگەنىن ايتىپ قالعان ەدى. جاۋابى ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە سول اعا باسىلىمنىڭ بەتىندە جارىق كوردى. سول ساۋال مەن جاۋاپتى بۇگىنگى وقىرماندارعا دا ۇسىنىپ قويسام ارتىق بولماس.

پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟

شەرحان مۇرتازاعا

پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟
ساتىلماي ما ماسقارا بوپ جەر-انا؟
بۇل عاسىردا جاڭا تۋعان شارانا،
ءوز جەرiنە ءوزi قوجا بولا ما؟
اعىن سۋداي اعىپ جاتقان بايلىقتان
بۇقاراعا بiرەر تامشى تاما ما؟
پارلامەنتتە نە جاڭالىق شەر-اعا؟

پورا-پورا التى ايرىقتان تەر اعا،
دەپۋتاتتار دەن قويدى ما دوداعا؟
اش ايۋداي قىسقى ۇيقىدان ويانعان،
اۋناپ-قۋناپ الدە ءجۇر مە دالادا؟
قازاقتاردىڭ قايعى-مۇڭىن كiم تىڭدار
قاپ ارقالاپ قاڭعىپ قالعان قالادا؟
پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟

قازاق تiلi قايعى جۇتىپ قالا ما؟
وزگە تiلدەر ورگە ءجۇزiپ بارا ما؟
تويعاندار مەن توڭعانداردىڭ اراسىن
جالعايتۇعىن جاڭا بiر تiل بولا ما؟
قايران دالام قىرىق دiنگە جاۋتاڭداپ،
حرامدار مەن شiركەۋلەرگە تولا ما؟
پارلامەنتتە نە جاڭالىق،شەر-اعا؟

ۇيات ءولدi, ار قويىلدى مولاعا،
ىنساپسىز كوز كەلەر مە ەندi توباعا؟
بايلىق دەيدi,
كورمەگەنگە كوسەۋ — تاڭ،
كوسەمدەردەن ەلگە كوسەۋ قالا ما؟
ەس كiرەتiن كەز جەتتi مە دەگەندە،
شوشقا ۇرەتiن شاق كەلدi مە قورادا؟
پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟

زاڭ دەگەنiڭ — ورمەكشiنiڭ تورى ما،
جارالعان تەك شىبىن-شiركەي سورىنا؟
Iرi جىرتقىش iلiنە مە ول تورعا،
قىرىق جەردەن قۇرساڭ داعى جولىنا؟
الدە الدiلەر پىسقىرمايتىن بولعان با،
ادiلەتتiڭ بارى مەنەن جوعىنا؟
پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟

ءسوزi مەنەن iسi كەتiپ كەرەعار،
بيلiكتiلەر مiنبەلەردەن ءسوز الار.
ورiستەرگە شەگiرتكەنi ورگiزiپ،
قاڭىرايدى قويدى اڭساعان قورالار.
اق نيەتتi قورعايتۇعىن زاڭ قايدا،
اۋزىڭدى اشساڭ جان-جۇرەگiڭ تونالار.
پارلامەنتتە نە جاڭالىق، شەر-اعا؟
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 31 قازان، 2000 جىل

قيىن سۇراق — قۇراق جاۋاپ

(اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتكە حات)

اسا تالانتتى iنiم ۇلىقبەك! وسى جىلعى 31-قازاندا «ەگەمەن قازاقستاندا» ماعان ولەڭمەن جازىلعان حاتىڭدى وقىدىم. جاۋاپتى كەشiگiڭكiرەپ قايتارىپ وتىرمىن. سەبەبi: جۇمىسباستى بولىپ كەتتiك. ءدال قازiر پارلامەنتتiڭ سiڭبiرۋگە قولى تيمەيدi. جىل اياعىنا تايانعاندا زاڭ جوبالارى دەگەن باسىپ قالدى. «جەر تۋرالى»، «قارجى تۋرالى»، «جەرگiلiكتi بيلiك تۋرالى»، «سالىق كودەكسi»، نەسiن ايتاسىڭ، تولىپ جاتىر.
مەنiڭ تاعى بiر قينالىپ قالعانىم: ولەڭمەن جازعان حاتىڭا ولەڭمەن جاۋاپ بەرە المايمىن. باياعى-باياعى بوزبالا شاعىمدا «تەرەزەڭنiڭ الدىنان كۇندە وتەمiن» دەگەن سياقتى ولەڭدەر جازىپ كورiپ ەدiم. بiرلi-جارىمى جاس اقىندار جيناعىنا دا iلiنگەن. Iلiنگەنi بار بولسىن: زەينوللا سەرiكقاليەۆ دەگەن سىنشى سويىپ سالىپ، سودان بەرi ولەڭ جازعاندى قويعانمىن.
پوەزيا الەمiندە ءارامشوپ باسقان تاناپتار ءالi كوپ. بiر قىزى-
عى: زەينوللا سىنشى سولارمەن قازiر كۇرەسپەيدi. كۇرەسسە ولەڭ ولكەسi بiرشاما تازارار ما ەدi…
قازiر ولەڭ جازسام، اكiم تارازي، كارiباي احمەتبەكوۆ، ءۋاليحان قاليجان سياقتى زامانداستارعا، iنiلەرiمە ارناعان ءازiل-بادiك ولەڭدەر عانا جازامىن. بiراق ولاردى جاريالاۋعا بولمايدى.
سوندىقتان، ۇلىقبەك باۋىرىم، قارا سوزبەن جازعان حاتىمدى قاناعات تۇتارسىڭ.
«ساتىلماي ما ماسقارا بوپ جەر-انا؟» — دەپ سۇراپسىڭ. جەر ساتىلسا ماسقارا بولاتىنى راس. بiراق قورىقپا. اۋىل شارۋاشىلىعىنا تيەسiلi جەر ساتىلمايدى.
جەردiڭ جىرى سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستالىپ، مiنە، وسى ۋاقىتقا دەيiن سوزىلدى. ول كەزدە پارلامەنت جوق، جوعارعى كەڭەس بار ەدi. چەرنىشەۆ دەگەن دەپۋتات بولدى: جەردi سات. تاۋدى سات. تاستى سات، حالىقتى اسىرا دەگەن تالاپ قويعانى ەسiمدە.
مەن جانە مارقۇم بالعابەك قىدىربەكۇلى بۇعان ولەرمەندiك-
پەن قارسى بولدىق.
جەر ساتىلعان جوق. بiراق كوپ جەر ات توبەلiندەي كۇشتiلەردiڭ شەڭگەلiنە ءتۇسiپ كەتتi. مىنا جاڭا زاڭ جوباسى تالاي تالقىعا ءتۇستi. بيىلعى ماۋسىم ايىنداعى تالقىلاۋدا مەن ۇسىنىس جاسادىم: — زاڭدى بiرiنشi وقىلىمىندا داۋىسقا قويعاندا اتى-ءجونi ايقىن داۋىس، ياعني «پويمەننوە گولوسوۆانيە» بەرiلسiن جانە سول تiزiم باسپاسوزدە جاريالانسىن، — دەپ ەدiم. — زاڭ جوباسى بiرiنشi وقىلىمىندا باسىم داۋىسپەن قابىلدانسا، سول جوبا باسپاسوزدە جاريالانسىن، — دەدiم. 58 ادام قوستاپ، 8 ادام قارسى بولىپ، وسى ۇسىنىس قابىلداندى.
جاڭا جوبا گازەتتە جاريالاندى. بۇكiلحالىقتىق تالقىعا ءتۇستi. ۇكiمەت ۇسىنعان بۇرىنعى جوبادان تام-تۇم قالدى. كوپشiلiكتiڭ ۇسىنىسى، دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىسى ەنگiزiلiپ، العاشقى نۇسقادان مۇلدە وزگەشە سيپات الدى. حالىقتىڭ قاۋiپتەنگەنi — جەردiڭ ساتىلۋى ەدi.
— جەر ساتىلمايدى!
جەر — مەملەكەت مەنشiگi. جەردi قۇرمەتتەپ، كۇتiپ-باپتاپ، جەمiسiن كورەمiن دەگەندەرگە، ءار ايماقتىڭ جەر كولەمiنە قاراي شارۋالارعا جالعا بەرiلەدi. قىرىق توعىز جىلعا.
ساتىلسا، قالالىق اۋماقتا ءۇي جانە ءوندiرiس ورىندارى سالىناتىن جەر ساتىلادى.
دەپۋتاتتار اراسىنداعى ايتىس: كiمگە قانشا جەر بۇيىرادى — پارلامەنتتەگi كوكپار وسى توڭiرەكتە بولدى. ويتكەنi, جەردi رابايسىز كولەمدە بۇرىن يەمدەنiپ قويعاندار بار. مىسالى، «وتان» پارتياسىنىڭ كوسەمi تەرەششەنكو مىرزا سياقتىلار. مۇنى گازەت بەتiندە سول تەرەششەنكونىڭ ءوزi ماقتانىپ ايتتى. مۇنداي مونوپوليستەر، لاتيفۋنديستەر پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ اراسىندا دا وتىر ما دەپ سەزiكتەنەمiن.
جەردi سوندا ءادiل بولەتiن كiم؟ اكiم بە، جوق حالىق سايلاعان ءماسليحات پا؟ وسى تارتىس تالايعا سوزىلدى. اقىرى زاڭ ماجiلiستە قابىلدانىپ، سەنات قۇزىرىنا تاپسىرىلدى.
مەنiڭ بۇل زاڭدى قولدايتىن دا، قولدامايتىن دا جاعىم بار.
ەندiگi ماسەلە: ۇكiمەتتiڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن مەيلiنشە قولداۋى. اۋىل شارۋاشىلىعى ەكونوميكالىق بارلىق سالانىڭ كوشباسى ەكەنiن تۇسiنەتiن ۋاقىت جەتتi. مەملەكەتتi ەڭ الدىمەن اۋىل اسىرايدى. وسىنى ۇمىتپاعان ۇكiمەت ۇتادى.
«اعىن سۋداي اعىپ جاتقان بايلىقتان بۇقاراعا تامشى تاما ما؟» — دەپ سۇرايسىڭ.
ەسiڭدە بولسا، سوناۋ 1996-97 جىلداردىڭ وزiندە بiز اعاڭ كامال سمايىلوۆ ەكەۋمiز «ەگەمەن قازاقستان» گازەتiنiڭ بەتiندە وسى سۇراق توڭiرەگiندە كوپ حات جازىسقانبىز. كەيiن بۇل حاتتار «ەلiم، ساعان ايتام، ەلباسى، سەن دە تىڭدا» دەگەن اتپەن كiتاپ بولىپ شىقتى. بۇل حاتتارعا قالىڭ بۇقارا سۇيسiنگەنiمەن، حالىقتىڭ قانىن سورعان الپاۋىتتار، جەمقورلار، ۇرى-قارىلار تiكسiنiپ قالدى. «ساتىلماعان نە قالدى؟» دەپ جازدىق بiز سوندا. «جەكەشەلەندiرۋ» دەگەندi جەلەۋ قىلىپ، جەبiرلەر ەلدiڭ نەسiبەسiن قوماعايلانا جەپ جiبەردi. ءالi جەتكەن ءالi جەپ جاتىر. توسقاۋىل بولا ما دەپ جارلىق تا شىقتى. زاڭ دا شىقتى. ءناپسiسi تويىمسىزدار ءالi تىيىلار ەمەس. پرەزيدەنت پروكۋراتۋرانى، ميليتسيانى، سوتتى توقپاقتاپ-اق جاتادى. ۇرىلار ۇرعان سايىن سەمiرەدi. جوعارى لاۋازىمدى ۇرىلاردىڭ تالايى شەت ەلگە قاشىپ كەتتi. بiرەۋi ۇستالعان جوق. ەڭ سوڭعىسى كۋتوۆوي دەگەن مادەنيەتتiڭ اقشاسىن جەپ ول كەتتi. سوراقىسى سول، زاڭ قىزمەتكەرلەرi ونىڭ قىلمىسىن بiلە تۇرا، كوز جۇمدى.
ءسويتiپ، ءوزiڭ ايتقان iرi جىرتقىشتار تورعا iلiنبەي تۇر. زاڭ قورعاۋشىلاردىڭ قولىنداعى قارۋى باياعى بىتىرالى مىلتىق. بىتىرالى مىلتىقپەن تەك تورعايلاردى، قىرعاۋىلدى، كەكiلiكتi, ۇيرەكتi عانا اتا الاسىڭ. ايۋلارعا، قاسقىرلارعا بىتىرا باتپايدى.
«قازاق تiلi قايعى جۇتىپ قالا ما؟» دەگەن سۇراعىڭ كەۋدەسiندە جانى بار، تامىرىندا بiر تامشى قازاقي قانى بار، نامىسى بار ادامنىڭ قابىرعاسىن قايىستىراتىن سۇراق.
بۇعان نە دەيiن، شىراعىم. تiل تۋرالى ايتا-ايتا جاعىمىز قارىسىپ قالدى. بۇل جونiندە جازىلماعان زاڭ، قابىلدانباعان قاۋلى قالعان جوق. قاۋلىسى ورىندالماعان ۇكiمەت قاۋقارسىز.
مەن بiردەڭە بiلسەم، قازاق تiلiنiڭ جاۋى وزگەلەردەن گورi, ءوز قازاعىمىزدىڭ اراسىنان كوبiرەك شىعىپ تۇر.
مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ قابىلداعان پارلامەنت. پارلامەنت مەملەكەتتەگi بيلiكتiڭ ءۇش تارماعىنىڭ بiر تارماعى. ءوزi شىعارعان زاڭعا ءوزiنiڭ بيلiگi جۇرمەگەن پارلامەنت ايتەۋiر امان بولسىن. قازiرگi پارلامەنتتiڭ «ءماجiلiس» دەگەن پالاتاسىندا 77 ادام بارمىز. سونىڭ توقسان پايىزىنا جۋىعى قازاقتار. ال، ماجiلiستە قازاقشا سويلەيتiن جالعىز-جارىم، توقتى-تورىم. Iشتەرiندە قازاقشا تازا سويلەي الاتىندارى بار-اق. بiراق ورىسشا سويلەيدi. اۋەلi بiر-ەكi ءسوزدi قازاقشا باستاپ الىپ، سودان سوڭ: «بارiنە تۇسiنiكتi بولۋ ءۇشiن» دەيدi دە، ورىسشا گوي-گويiنە باسادى. اۋدارماشى بار. قازاقشا سويلەسەڭ لەزدە سوزبە-ءسوز تارجiمەلەپ وتىر. جوق، ورىسشا سوعادى. «بارiنە تۇسiنiكتi بولۋ ءۇشiن». بۇل – ناشاقورلىق سياقتى ايىعۋى قيىن دەرت.
سوندا ول ءوزiنiڭ انا تiلiن قورلاپ تۇرعانىن سەزبەيدi. «بارiنە تۇسiنiكتi بولۋ ءۇشiن»!
زاڭ جۇرمەگەننەن كەيiن، كونستيتۋتسيانىڭ بابى iس جۇزiنە اسپاعاننان كەيiن، وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن بەتi بەرi قاراعان قازاق بالالارىن قايتادان ورىس مەكتەبiنە قاراي سۇيرەي باستادى.
باسقا-باسقا، استانادا قازiر 3-اق قازاق مەكتەبi بار!!! نامىستان جارىلىپ كەتە جازدايسىڭ.
2001-جىلدىڭ بيۋدجەتiندە مەملەكەتتiك تiلدi جانە وزگە تiلدەردi دامىتۋ ءۇشiن بۇرىنعىعا قوسىمشا بiر تيىن دا قوسىلعان جوق. بۇل تۋرالى سەناتپەن بiرلەسكەن وتىرىستاعى مەنiڭ ايقايىم ايدالادا قالدى.
ۇلىقبەك باۋىرىم! بۇل — بۇل ما؟ ەڭ سوراقىسى، قازiر ۇلت تاعدىرىن شەشپەكشi بولعان «تەورەتيكتەر» شىعا باستادى. ولاردىڭ قاسىندا اتى ايگiلi ماسانوۆ دالادا قالادى. جاقىندا مەن «ساف سانا» دەگەن كiتاپشانى وقىپ شىقتىم. انىقتاماسىنا قاراعاندا، اۆتورى «اسا كورنەكتى» («ۆىدايۋششيسيا») عالىم مارات تەلەمتاەۆ. ونىڭ تاپقان «يدەياسى» — «منوگوناتسيونالنىي نارود كازاحستانا — ەدينايا ناتسيا… ۆ تاكوي كازاحستانسكوي ناتسي ليۋدي سۆوبودنو ي نەپرەدۆزياتو وبششايۋتسيا مەجدۋ سوبوي».
«كازاحستانسكي نارود» دەگەندi كونستيتۋتسياعا دا كiرگiزدiك. ال، ەندi «بiرتۇتاس قازاقستان ۇلتى» دەگەن شىقتى. قازاق ۇلتى ەمەس، تاتار، ۇيعىر، دۋنگان، كورەي، ءازiربايجان، وزبەك، ورىس ۇلتى ەمەس، قازاقستان ۇلتى!
بiر-اق ۇلت. قۇدايدىڭ قالاماعانىن بiز جاسايمىز! باياعى سوۆەت داۋiرiندەگi: «تابيعاتتىڭ بەرمەگەنiن تارتىپ الامىز!» دەگەن يمانسىز ۇراننان نەسi كەم؟!
ال، سەن بولساڭ، ۇلىقبەك، «قازاق تiلi قايعى جۇتىپ قالا ما؟» دەيسiڭ. «قازاقستان ۇلتى» بولسا، ونىڭ تiلi قانداي بولادى؟ بiر-اق ۇلت بولعان سوڭ ونىڭ تiلi دە بiرەۋ-اق بولماي ما؟ سوندا ول قانداي تiل؟ سوندا سەنiڭ قازاق تiلiڭ قايعى عانا ەمەس، قان جۇتىپ قالادى.
فيلوسوف عالىم امانگەلدi ايتالى ءوزiنiڭ «ۇلتتانۋ» اتتى كiتابىندا: «شىندىققا تۋرا قاراساق، قازاق ەتنوسىنىڭ ءوز وتانىندا وزiنە لايىقتى ورىن الا الماي، ۇلتتىق داستۇرلiك پەن مادەنيەتiنە قولى جەتۋدەن قاشىق ەكەنi انىق»، — دەيدi. باتىس الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ تەرميندەرiنە تاعى سۇيەنسەك، بۇل جاعدايدى «iشكi وتارشىلدىق» («ۆنۋترەنني كولونياليزم») دەيدi.
بiز قازiر وتارشىلدىقتان قۇتىلدىق، تاۋەلسiز مەملەكەت بولدىق دەپ ءمازبiز. سويتسەك، iشكi وتارشىلدىق دەگەن بار ەكەن. مىناۋ «ساف سانا» سونىڭ ايقىن كورiنiسi.
بiزدiڭ ۇلتتىق نيگيليستەر، ءوز ۇلتىن مەنسiنبەيتiندەر، وزبەكتەرشە ايتقاندا: «قارا يۆاندار» – ءوز iشiمiزدە جۇرگەن وتارشىلدار. تاپ-تازا، ساف سانا ۋاعىزداۋشىلار ەمەس، ۇلتتىق سانانى ۋلاۋشىلار.
بۇل – ءوز iشiمiزدەگi كولونيزاتورلار. ال، سىرتتاعىلار شە؟ ولار قاراپ جاتقان جوق. ۇلتتىق سانامىزدى جاۋلاپ جاتىر. قاپتاپ كەتكەن تەلەۆيزيالىق كانالداردان نە كورiپ ءجۇرسiڭ، ۇلىقبەك؟ باتىستىڭ باسقىنشىلىعىن كورiپ ءجۇرسiڭ. مادەني، رۋحاني باسقىنشىلىق. ا.ايتالى تiلiمەن ايتقاندا، «ساموپال» مادەنيەت باسقىنشىلىعى. ال، ساموپال اراقتان ادامدار باۋىرى iرiپ-شiرiپ باۋداي ءتۇسiپ جاتقانىن كورiپ ءجۇرسiڭ. ساموپال مادەنيەت ساناڭدى سانسىراتادى. ۇلتتىق بەت-بەينەڭدi ايعىزداپ جىرتىپ، ادام تانىماستاي قۇبىجىق ەتەدi. بiزدiڭ قۇدايدان تiلەگەنiمiز وسى ما ەدi?!
ال يمانى بار-اۋ دەگەن بiرلi-جارىم تەلەديدار كانالدارى قا-
زاقشانى ايتەۋiر كوزبوياۋ ءۇشiن عانا تام-تۇم كورسەتەدi. «قازاقستان-1» كانالى عانا ۇلتىنا بۇيرەگi بۇرادى. بiراق تىرىلي كەدەي. قارجىسى سوقىر كوزدiڭ جاسىنداي عانا.
تiل تۋرالى زاڭدا ايتىلعان «ەلۋ دە ەلۋ» دەگەن باپ ايدالادا قاڭعىرىپ قالدى. ونى قاداعالاپ وتىرعان ۇكiمەت تە، پارلامەنت تە، پروكۋراتۋرا دا جوق. پارلامەنت زاڭ شىعارادى. ول زاڭ كوكەكتiڭ بالاپانى سياقتى: باعۋسىز قالادى. پارلامەنت، بالكiم، ءوز بالاپانىن باعار ەدi. بiراق كونستيتۋتسيا تىيىم سالعان. زاڭنىڭ ورىندالۋىن iسكە اسىرۋشى اتقارۋشى وكiمەتتiڭ ۋاقىتى جوق، باسقا شارۋالارمەن باسى قاتىپ جاتىر. ال، زاڭنىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋشى پروكۋراتۋرا دارمەنسiز.
وسى قاتارعا ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiن دە قوسۋعا بولادى. وسى مەكەمەنiڭ شاقىرۋىمەن مەن استانادا بiزدiڭ «چەكيستەرمەن» كەزدەستiم. ماسەلە تiل تۋرالى بولدى. وبالى نە كەرەك، بۇل مەكەمە مەملەكەتتiك تiلدi ءوز اياسىندا قادiرلەپ، iس قاعازدارىن قازاق تiلiندە جۇرگiزiپ، قازاق تiلiن ءوز قىزمەتكەرلەرiنە ۇيرەتۋ جولىندا كوپ جۇمىس جۇرگiزiپ جاتىر. بۇل تەك ءوز كەڭسەسiنiڭ اياسىندا. ال، جالپى رەسپۋبليكاداعى تiل، مادەنيەت، رۋحانيات ساياساتىن بۇل كوميتەت بiزدiڭ مiندەتiمiز ەمەس دەپ ەسەپتەيتiن سياقتى.
مەنiڭشە، بۇل – جاڭساقتىق. سەن ۇلتتىڭ قاۋiپسiزدiگiن قورعايدى ەكەنسiڭ، ۇلت سانا-سەزiمiن دە جاۋلاۋدان، ۋلانۋدان قورعا. كوررۋپتسيامەن كۇرەس، نيەتi بۇزىقتارمەن، شپيوندارمەن كۇرەس — ونىڭ دۇرىس. بiراق ادامداردىڭ جانى جۇدەپ، رۋحى قيراپ، مادەنيەت ساموپالىمەن اقىل-ەستەن ايىرىلىپ جاتسا، ۇلتتى قاۋiپسiزدەندiرگەنiڭ قايدا؟ اقىل-ەستەن ايىرىپ، داۋاسىز دەرتكە ۇشىراتاتىن تەك ناشاقورلىق قانا ەمەس. ارامزا، باسقىنشى مادەنيەت ناشاقورلىقتان دا جامان.
ۇلىقبەك! ۇلتتىق سانا-سەزiم تورقاداي توزعان جەردەگi ۇلتتىق پاتريوتيزم دە جەتiمسiرەيدi. وتانىنىڭ پاتريوتى تەك ءوز قاراقان باسىنىڭ قامىن عانا، قۋ قۇلقىننىڭ قامىن عانا ويلاماي، حالىق قامىن مۇددەلەسە — سول ەل باقىتتى.
سورلاتقاندا، بiزدە قۋ قۇلقىن قامىن، تويىمسىز قارىن قامىن ويلاۋشىلار كوپ. ايتپەسە وسىنشاما باي قازاقستاندا حالىق جۇدەپ-جاداي ما؟ جاستار الەۋمەتتiك قاسiرەت سالدارىنان ءالجۋاز، قاۋقارسىز ءوسiپ جاتسا، ول اسكەرگە جاراي ما؟ ودان پاتريوت شىعا ما؟
پاتريوتيزم ماسەلەسi قازiرگi نارىقتىق كەزەڭدە دە بايقالادى ەكەن. مىسالى، باي قازاقستان شەت ەلدەرگە تەك شيكiزات قانا ساتا الادى. ونىڭ پايداسىن كوبiنەسە كiم جەپ جاتقانىن ءوزiڭ دە شامالايسىڭ. ال، شيكiزاتتى: مۇنايدى، مىستى، كومiردi, تەمiردi, ەڭ قىمبات حرومدى، ۆولفرامدى، تيتاندى، التىندى، ت.ب. قۇداي ءوزi جاراتقان. ولار — ادامدار تەر توگiپ جاراتقان ونiمدەر ەمەس. قۇداي بiزدi ولمەسiن دەپ جاراتقان.
سونىڭ ءوزiن ۇقساتا الماساق، كوزiن تاۋىپ تيiمدi ەتiپ ساتا الماساق، كiمگە وكپەلەيمiز؟ سوناۋ سويقان سوعىستان كۇل-تالقانى شىعىپ قيراپ قالعان گەرمانيا نەگە تەز ارادا بايىپ كەتتi?
فيلوسوف ا.ايتالى ايتادى: — «پاتريوتيزمنiڭ iرگەتاسىن ەكونوميكالىق كوزقاراستار قۇرايدى» — دەيدi. ءسويتiپ، نەمiس-گەرمان پاتريوتيزمiنiڭ مىناداي وسيەتتەرiن كەلتiرەدi.
— تiپتi ۇساق-تۇيەك شىعىن شىعارعاندا دا وتاننىڭ جانە ەل ازاماتتارىنىڭ مۇددەلەرiمەن ەسەپتەس.
— شەت ەلدiڭ بiر تەڭگەگە تۇراتىن تاۋارىن ساتىپ العاندا، ءوز ەلiڭە بiر تەڭگە زيان كەلتiرەتiنiڭدi ۇمىتپا.
— سەنiڭ اقشاڭ تەك نەمiس ساۋداگەرلەرi مەن جۇمىسشىلارىنا پايدا اكەلۋi كەرەك.
— شەت ەلدەن كەلگەن ماشينە مەن قۇرال-سايمانداردى قولدانىپ، نەمiس جەرiن، نەمiس شاڭىراعىن، نەمiس شەبەرحاناسىن قورلاما.
— داستارحانىڭا شەت ەلدiڭ ەتiن، مايىن، ت.ب. قويما، سەبەبi ول نەمiس ەت ءوندiرiسi مەن وتاندىق مال شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتiرەدi.
— ءار ۋاقىتتا نەمiس قاعازىنا نەمiس سياسىنا مالىپ، نەمiس قالامىمەن جاز دا، نەمiس سورعىشىمەن سورعىز.
— نەمiس يگiلiگiنە تەك نەمiستiڭ ۇنى، نەمiستiڭ جەمiسi, نەمiستiڭ ەتi جارايدى.
— تەك نەمiس ماتاسىنان تiگiلگەن سىرت كيiم مەن نەمiس قولىنان شىققان باس كيiمدەردi كي (ا.ايتالى. «ۇلتتانۋ» كiتابى).
مiنە، نەمiس پاتريوتيزمiنiڭ ۇرانى.
ال، بiز نە قىلدىق؟ قاجىگەلدين دەگەن باس ءۋازiر كەلiپ:
— مالدى قۇرت. شىعىن كوپ. ەتتi, ءسۇتتi, مايدى شەت ەلدەن ارزان-
عا ساتىپ الامىز، — دەدi.
باس تەرiسi كەلiسكەن باستىق وسىلاي ايتا ما؟ ەسi دۇرىس ەل قازاقستانداي بايىرعى مال وسiرەتiن جەردەن ەتتi, ءسۇتتi, مايدى قايتا ءوزi ساتپاي ما شەت ەلدەرگە؟!
قازاقستاندى شەت ەلدiك جارامدى-جارامسىز تاۋارلار توپان سۋىنداي قاپتادى. ازاماتتاردىڭ اقشاسى ءوز قازىنامىزدى تولتىرۋدىڭ ورنىنا شەت ەلدiكتەردi بايىتىپ جاتىر.
ۇلىقبەك! بiزدەگi پاتريوتيزمنiڭ سيقى وسىنداي. سەن بولساڭ «ورiستەرگە شەگiرتكەنi ورگiزiپ، قاڭىرايدى قويدى اڭساعان قورالار» دەيسiڭ.
ال، ەل باسقارىپ وتىرعان بەلسەندiلەردiڭ كوبi – عىلىم دوكتورلارى، ازۋىن ايعا بiلەگەن ەكونوميستەر، ساياساتكەرلەر. قايدا سوندا ولاردىڭ بيiك بiلiمi? ولاردى ءوز ەلiنiڭ پاتريوتتارى دەپ كiم ايتادى؟
ۇلىقبەك باۋىرىم! ەلiن سۇيگەن، حالقىن سۇيگەن ۇكiمەت، مينيس-
ترلەر، اكiمدەر جوقتان بار جاساماي-اق قويسىن. (جوقتان بار جاسايتىن مەملەكەتتەر دە بار). بiزدiڭ اتقامiنەرلەر تىم بولماسا قۇدايدىڭ ءوزi قازاقستانعا بۇيىرتقان بايلىعىن تالان-تاراجعا سالماي، كولدەنەڭنەن كەلگەن كوكاتتىعا جەم قىلماي، كوزiن تاۋىپ، ۇقساتا بiلiپ، حالقىنىڭ يگiلiگiنە جاراتا السا عوي.
بiز مۇنايعا باي ون مەملەكەتتiڭ قاتارىندا ەكەنبiز. سول مۇنايدى شەت ەلدiكتەردiڭ ساۋلى سيىرىنا اينالدىردىق. ولاردان الاتىن سالىق كولەمiن ازايتتىق. نە دەگەن مىرزالىق! كادiمگi داراقى كەدەيدiڭ مىرزالىعى.
بiز حالىقارالىق رىنوكتا قالىپتاسقان جۇيە بويىنشا تالاپ ەتسەك، وسى مۇنايدى ءوندiرۋشi, ونىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن مەيلiنشە كورۋشi شەتەلدiكتەردەن قوسىمشا 100 ميلليارد تەڭگە ءوز بيۋدجەتiمiزگە تۇسiرۋگە بولادى ەكەن. مۇنى دالەلدەگەن كەشەگi مينيستر (قازiر نە iستەيتiنiن بiلمەيمiن) مۇحتار ءابiليازوۆ دەگەن ازامات. وسىنداي بiلiمدiلەر شەتقاقپاي قالاتىنى تۇسiنiكسiز.
قازiر عوي ۇكiمەت پەن پارلامەنت 2001-جىلدىڭ بيۋدجەتiن كوپكە دەيiن بەكiتە الماي، بيۋدجەتتiڭ جىرتىعى مەن تەسiگiن بiتەي الماي باستارى قازانداي بولدى. قىسقا كورپە باسىنا تارتسا اياعىنا جەتپەيدi, اياعىنا تارتسا باسىنا جەتپەيدi. ال قۇجاتتالماعان ميللياردتار ايدالاعا كەتiپ جاتىر. جالاقىنى، زەينەتاقىنى، جاردەماقىنى يماندىلاۋ ەتiپ وسiرۋگە قارجى جەتپەيدi. تاۋار باعاسى وسقىرىنا ءوسiپ بارادى. يندەكساتسيا جوق.
ەندiگi بiر شەمەن ءتۇيiن: بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قىزمەتi. باق تۋرالى زاڭعا وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ رەتiندە پارلامەنتكە جاڭا جوبا كەلiپ ءتۇستi. سول-سول ەكەن، تاۋەلسiز ەلەكتروندى قۇرالدار يەلەرi بايبالام سالا باستادى: — دەموكراتيا قايدا؟ بوستاندىق قايدا؟ — دەپ داۋرىعادى.
دەموكراتيا — جۇگەنسiزدiك ەمەس. بوستاندىق — جۇيەسiزدiك ەمەس.
زاڭعا وزگەرiستiڭ بار بولعانى: ەگەر شەتەلدiك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ونiمدەرi بiزدiڭ كونستيتۋتسيامىزعا، زاڭدارىمىزعا قايشى كەلەتiن بولسا، وندا مۇنداي ونiمدەرىن تاراتۋعا سوت ارقىلى تىيىم سالىنادى.
شەتەلدiك تەلە-راديو حابارلارىن تاراتۋ تەلە-راديو جەلiلە-
رiنەن تاراتىلاتىن حابارلاردىڭ جالپى كولەمiنiڭ 20 پايىزىنان اسپاۋ كەرەك.
بۇل وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار دا قابىلدانار-اۋ. بiراق ورىندالۋى قالاي بولادى؟ زاڭدا باق-تان تاراتىلاتىن حابارلاردىڭ تەڭ جارىمى مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزiلسiن دەگەن ءسوز — بوس ءسوز بولىپ قالعان جوق پا؟!
ورىندالماعان زاڭ مەملەكەتتiڭ بەدەلiن تۇسiرەدi. زاڭعا دەگەن حالىق سەنiمi جوعالادى.
ۇلىقبەك! بiزدiڭ رۋحانياتتىڭ بiر كەنەن بۇلاعى — انا تiلiمiزدەگi گازەتتەر مەن جۋرنالدار ەدi عوي. بەلدi, بەلگiلi دەگەن گازەتتەرiمiزدiڭ تيراجى كۇرت ازايدى. قازاقتاردىڭ كوبi ورىسشاعا اۋىپ كەتتi. بiزدiڭ ۇلتتىق پاتريوتيزمنiڭ كەلبەت-كەپيەتi وسىنداي. ۇلتتىق نامىس ءۇشiن بولسا دا جازىلماي ما؟ راس، كوپشiلiكتە اقشا از. اۋدانداعى اكiمدەر جەرگiلiكتi بيۋدجەت جارتىمسىز بولسا دا، امالداپ، كارi-قۇرتاڭعا، كوپ بالالى وتباسىلارىنا، كەمتارلارعا سەپتەسiپ، گازەت-جۋرنال-
دارعا جازىلۋعا كومەك كورسەتسە، ەلدiكتiڭ و دا بiر بەلگiسi بولار ەدi. ول ءۇشiن قۇدايىم اكiمدەرگە بيiك سانا، پاراسات بەرگەي.
تيراجدىڭ قۇلدىراۋى ءباسپاسوز قىزمەتشiلەرiنە دە سىن. گازەتi وتكiر بولسا، شىنشىل بولسا، ومiردەگi وزەكتi ماسەلەلەردi كوتەرiپ جاتسا، جەمقورلاردىڭ ماسقاراسىن شىعارىپ جاتسا، ءباسپاسوز مەرەيi ۇستەم بولار ما ەدi دەگەن قيال عوي بiزدiكi.
ۇلىقبەك! ۇكiمەت پەن پارلامەنت كوكپار تارتىسىپ ءجۇرiپ بەكi-
تiلگەن 2001-جىلدىڭ بيۋدجەتiن بiرەۋلەر «دامۋ بيۋدجەتi» دەپ اتاۋعا اۋەس كورiنەدi. دامىسا كەيبiر «تاڭداۋلى» مەكەمەلەردiڭ بيۋدجەتتەن الار ۇلەسi دامىدى. اسiرەسە شەنەۋنiكتەردiڭ «قارنى جۋان» كەڭسەلەرi.
ال، بيىل «قولداۋ جىلى» قۇرمەتiنە يە بولعان مادەنيەت سالاسى بيۋدجەتiنiڭ دامىعانى سەزiلمەيدi. وسكەنi سوقىردىڭ كوز جاسىنداي بiر تامشى عانا. مادەنيەت 2000-جىلى جالپى بيۋدجەتتiڭ 1,01 پايىزىن قاناعات تۇتسا، 2001-جىلى بەرiلەتiنi 1,02 پايىز عانا.
كiتابى، گازەت-جۋرنالى قىرقىلعان، مەملەكەتتiك تiلi كەسiلگەن قوعام — مىلقاۋ قوعام. مۇنداي قوعامدى باتىستىڭ «ساموپال مادەنيەتi» ۋلاپ، جاۋلاپ الىپ، ۇلتتىق بەينەمiزدi ادام تانىماستاي تۇرپايىلاندىرادى.
ماسەلەنi قوجىراتپاي، ءتۇيiنiن ايتقاندا: قازاقستان كەرەمەتتەي باي. بايلىعى ءوز حالقىنا جەتە بۇيىرماي، ايدالاعا اعىپ كەتiپ جاتقان ەل. بۇرىن دا جازىپ ەدiم: قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدi. باي قازانعا مىقتى قاقپاق كەرەك!
اۋىل شارۋاشىلىعى العا جىلجىماي، ءوندiرiس ەڭسەسiن كوتەرمەي، وركەندەۋ جوق.
مىنا قىستىڭ قاھارلى كەزەڭiندە ەل جىلۋدان قورلىق كورiپ قالدى. اسiرەسە، وڭتۇستiك وبلىستار وزبەكتەرگە تاۋەلدiمiز. گاز ساتىپ الامىز. وزەكەڭ بiلگەنiن iستەيدi. بiزدiڭ حالىق جاپا شەگەدi. ال، وسى تىعىرىقتان قۇتىلۋدىڭ جولى بار. بۇل جونiندە تالاي ايتىپ، تالاي جازدىق.
ول — تالاس گازى. وسى ماسەلە بويىنشا مەن پرەمەر-مينيس-
تردiڭ قابىلداۋىندا ەكi رەت بولدىم. وبالى نە كەرەك، قاسىمجومارت توقاەۆ بيiك مادەنيەتتi ادام رەتiندە ءسوزiڭدi ىقىلاسپەن تىڭداپ، ىجداعاتپەن قابىلدايدى. تۇسiنەدi. قولدايدى. تەك تەگەۋرiن كەرەك. ەكi تiزگiن، بiر شىلبىردى بەرiك ۇستاسا، شەشiلمەيتiن ماسەلە جوق.

تالاس گازى جۇمىسسىزدارعا جۇمىس بەرەدi.
قيسايىپ جاتقان ءوندiرiستi كوتەرەدi.
جاۋراعانداردى جىلىتادى.
دەنەسi جىلىعان ادامنىڭ جۇرەگi دە جىليدى.
جۇرەگi جىلىعان جان مەيiرiمدi بولادى.
بiزدiڭ قوعامعا جەتپەي جۇرگەنi — مەيiرiم.
مەيiرiمدi قوعام يمانعا جاقىن بولادى.
يمانسىز دۇنيە — قورلىقتىڭ مەكەنi.

مەنiڭ پوەزيام وسى، ۇلىقبەك. ريزا بول.

شەرحان مۇرتازا،
قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، قر پارلامەنتi دەپۋتاتى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 15 جەلتوقسان، 2000 جىل.