دجوردج كرول

كرول ديپلوماتيالىق قىزمەتكەرگە ءتان بولا بەرمەيتىن ازىلقويلىعىمەن، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن ۇمتىلىسىمەن جانە شۇباتتى جاقسى كورەتىندىگىمەن ءوزىن ءتانتى ەتتى.

كىمنىڭ شاڭىراعىندا جۇرگەنىن بىلەدى

دجوردج كرول اناعۇرلىم اشىق جان بولىپ شىقتى جانە ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىگى دە بۇعان سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ەلشى بيىل تمد اۋماعىنداعى ديپلوماتيالىق قىزمەتىنە 25 جىل تولۋ مەرەيتويىن اتاپ وتپەك.  شاماسى، كرول كوشپەندىلەردىڭ اقپەيىل جۇرەكتەرىنە جول تابا بىلگەنگە ۇقسايدى. ول الدىمەن قازاقستانداعى اقش ەلشىلىگىنىڭ اۋلاسىنا ناعىز كيىز ءۇي ورناتتى («شاڭىراقتى وتە جاقسى كورەمىن، مەن ءتىپتى وعان تۇنەگەنمىن»), قازى جەيدى، دالانىڭ وزگەشە حوش ءيىسىن جاقسى كورەدى، ال دومبىرا ءۇنى ونىڭ جۇرەگىن وياتادى ەكەن.

– قىزىق، مەن قۇرمانعازىنىڭ «اداي» كۇيى تەك كوشپەندىنىڭ نەمەسە ونىڭ ۇرپاعىنىڭ عانا جۇرەك قىلىن قوزعاي الادى دەپ ويلاۋشى ەدىم. بالكىم، وتكەن ومىرىڭىزدە ءسىز قازاق بولعان شىعارسىز؟

– ءبىزدىڭ ءبارىمىز كوشپەندى بولعانبىز عوي! – دەپ كۇلدى ەلشى.

– ءسىز قازاقستاندىقتاردى ناۋرىز مەرەكەسىمەن قازاق تىلىندە قۇتتىقتاپ، وزىڭىزگە ءتانتى ەتتىڭىز. ءسىز شىنىمەن دە قازاق تىلىندە سويلەيسىز بە؟

– شىن مانىندە ماعان ازىرگە ەركىن سويلەۋ قيىنداۋ، مەندە وسىندا كەلگەنشە ەكى اپتا بۇرىن ۆاشينگتوندا قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى بولدى. وسىندا كەلگەن كەزدە ءسال-ءپال، ماسەلەن، كىرىسپە باسىندا سويلەۋگە مۇمكىندىك بولدى. مۇمكىندىك بولسا، ءتىلدى قولدانامىن، ماعان بىراق ءالى ۇيرەنۋ كەرەك.

– قانەكي، مەن سىزگە قازاق تىلىندە سۇراق قويايىنشى؟

– وتىنەم، جوق… ۇيالامىن، – دەپ قارقىلداپ كۇلدى كرول.

– ءسىز پرەزيدەنت نازارباەۆپەن كەزدەسكەن كەزدە قازاق تىلىندە سويلەدى دەپ ەستىدىم. ول سىزگە وزبەكتىڭ اكتسەنتى بار دەپتى (دجون كرول قازاقستانعا وزبەكستاننان اۋىستىرىلدى).

- ءيا، ول جەردە ماعان وزبەك اكتسەنتى كوپ ەكەندىگى تۋرالى ەسكەرتۋ ايتىلدى. ماسەلەن، سىزدە «جىل» بولسا، وزبەكتەردە «يىل» نەمەسە «قۇرمەتتى» – «كۋرمات» دەپ ايتىلادى.

– ديپلوماتيالىق قىزمەت مەرزىمى ۇزاق ەمەس، بىراق ءسىز جۇمىس ىستەۋگە باراتىن ەلدەرىڭىزدىڭ ءبارىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنەسىز. نەلىكتەن؟

– بۇل قۇرمەت بەلگىسى دەپ ەسەپتەيمىن. شەتەلدىك ادام ءوز تىلىڭدە سويلەۋگە تىرىسسا، بۇل ءار ۋاقىتتا دا قۇپتالاتىن نارسە عوي.

– ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، قازاقستاندا تۋعان نەمەسە كوپتەن بەرى تۇراتىن قازاقستاندىقتار نەلىكتەن وزدەرى تۇرعان ەلدىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەت دەپ ەسەپتەمەيدى؟

– بۇل مەنى تاڭ قالدىرمايدى، ويتكەنى بۇرىنعى كسرو مەملەكەتتەرىندە باسىم كوپشىلىگى ورىس تىلىندە سويلەيدى جانە بۇرىن قازاق ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتتى بولمادى. ماسەلەن، الماتىدان مەن قازاق ءتىلىن سيرەك ەستيمىن، سولتۇستىكتە دە سول، مۇمكىن ورىس حالقى كوپ بولعاندىقتان شىعار. بىراق قازاقستاننىڭ باتىسىندا، مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاقتىلدى تۇرعىندار تۇرادى، وڭتۇستىكتە دە سولاي. ءبىر مەملەكەت – ءبىر ءتىل، بۇل كەڭەس وداعى ساياساتىنىڭ سالدارى دەپ ويلايمىن. ورىس ءتىلى مىندەتتى بولدى، بۇل تابيعي قۇبىلىس. ۋكراينادا، بەلورۋسسيادا 90-شى جىلدارى، مەن سول جاقتا جۇمىس ىستەگەن كەزدەرى دە ورىس تىلىنە دەگەن تولەرانتتىلىق بولدى. بىراق وزبەكستاندا 90 پايىزى ءوز ۇلتتىق تىلدەرىندە سويلەيدى.

– سوڭعى ەكى جىلداعى ەڭ كوپ تالقىلاناتىن ماسەلە – قازاقستاندىقتار ءۇشىن اقش-قا 10 جىلدىق ۆيزا ەنگىزۋ ماسەلەسى.

– ازىرگە ەنگەن جوق، ءبىز قازىر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز، تەحنيكالىق ماسەلەلەر قالدى، بىراق تۇسىنىستىك پەن قولداۋ بار. جىل اياعىنا دەيىن ماسەلە شەشىلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

– ال امەريكادا داعدارىس بار ما؟

– جوق، جوق، ءتىپتى، كەرىسىنشە، ەكونوميكا وركەندەۋدە. ءبىزدىڭ ەكونوميكا گۇلدەنۋدە، وتكەن جىلى 700 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنى اشىلدى. مۇنايدىڭ تومەنگى باعالارى ءتىپتى ىنتالاندىرادى، اسىرەسە، گازدىڭ باعالارى تومەن، سوندىقتان ءبىز قازىر ەكونوميكانى اۋقىمدى گازداندىرۋعا كوشۋدەمىز. ارزان دوللار بىزگە تاۋارلارىمىزدى كوبىرەك ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

– ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز داعدارىس بۇكىل الەمدە ورىن الۋدا، ءبىز دە الەمدىك ەكونوميكا مەن ەلدىڭ تاۋار اينالىمىنا قاتىسۋشى رەتىندە باسقالارمەن قاتار داعدارىستى باستان وتكىزۋدەمىز دەپ راستايدى.

– ءبىزدىڭ ەكونوميكا ءبىر تاۋار مەن مۇناي ەكسپورتىنا جانە ت.ب. تاۋەلدى ەمەس. مەن قازاقستاننىڭ ءوز ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا تالپىنۋى جاقسى ساياسات دەر ەدىم.

– قازاقستاندىق ەكونوميكا باستان وتكىزىپ جاتقان ەكونوميكالىق داعدارىس امەريكاندىق ينۆەستورلاردىڭ مۇددەسىنە قالاي اسەر ەتتى؟

– بۇل قازاقستان تاريحىنداعى العاشقى داعدارىس ەمەس. سىزدەر تاۋەلسىزدىك العان بويدا داعدارىستى باستان كەشتىڭىزدەر. 2008 جىلى داعدارىس بولدى، بىراق ءبىز بۇل داعدارىستاردى ءبارىن وتكەرەمىز. مۇناي باعالارى جوعارى بولاتىن جانە تومەن بولاتىن كەزەڭدەر بار ەكەنىن ينۆەستورلار دا تۇسىنەدى. مۇنداي وزگەرىستەر بولىپ تۇرادى. وعان دەگەن كوزقاراس ينۆەستوردىڭ مەنتاليتەتىنە بايلانىستى. داعدارىس اكتسيالاردى ارزانىراق ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ەسەپتەيتىندەر دە بار، ويتكەنى ولار بولاشاقتى ويلايدى. ماسەلەن، وسىندا، قازاقستاندا ۇكىمەت اۋقىمدى رەفورمالاردى داعدارىس كەزىندە جاسايدى. ويتكەنى داعدارىس رەفورما جاساۋ ءۇشىن ستيمۋل بەرەدى. ويتكەنى مۇنداي قيىندىقتار بار بولسا، ەكونوميكا مەن جۇيەنى وزگەرتۋ ءۇشىن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋعا كۇش سالۋ كەرەك.

– ياعني، ينۆەستيتسيالىق كليماتقا داعدارىس اسەر ەتپەي مە؟

– كليمات كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى بولادى – زاڭناما بار، ونى ورىنداۋ تاجىريبەسى بار…

– زاڭناما بىزدە قالاي ورىندالادى، ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– بىلەسىز بە، ءارتۇرلى. كوپشىلىگى تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن، ماسەلەن، سالىق جۇيەسى جانە ت.ب. بىراق ەگەر قازاقستان تۋرالى بىلمەيتىن ادامدار وسى ەلگە سالىنعان ينۆەستيتسيانىڭ تابىستى مىسالدارىن كورسە، ولار قازاقستانعا ينۆەستيتسيا سالعان ءجون ەكەن دەپ ويلايتىن بولادى. بىراق الەمدە ۇلكەن باسەكەلەستىكتەر بار. ال ينۆەستيتسيا تارتاتىن ەلدە زاڭناما اشىق بولۋى ءتيىس، ول اشىق ورىندالۋى ءتيىس. ەگەر ينۆەستورلار قازاقستاندىق نارىقتى تۇسىنسە، وسى جەردە تابىستى جۇمىس جاساۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.

– امەريكاندىق ينۆەستورلار اراسىندا قازاقستاننىڭ ابىروي-بەدەلى قانداي؟ ءبىز جەتكىلىكتى دارەجەدەگى اشىق ەلمىز بە؟

– ازىرگە 100 پايىز اشىق دەي المايمىن. بىراق نەگىزگى قيىندىق مىنادا: قازاقستاننىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلەتىن امەريكاندىقتار از. ارينە، مۇنايشىلار بىلەدى، ويتكەنى «تەڭىزشەۆرويل» اتىراۋدا 23 جىلدان بەرى جۇمىس جاساۋدا. بىراق بۇل جەردە قانداي الەۋەت بار ەكەنىن بىلمەيتىن ينۆەستورلار كوپ. قازاقستان ءوزىن جارنامالاۋعا تىرىسۋدا، بىراق الەم سونداي ۇلكەن، شەتەلدەردە قازاقستان تۋرالى ءبىلۋى كەرەك.

– وتكەن جىلى رەسەي كاسپي تەڭىزىنەن قۋاتتى زىمىران جۇيەسى ارقىلى سيرياداعى نىساندارعا دۇركىن وق جاۋدىردى. ال ءىرى امەريكاندىق كومپانيالار كاسپيدە ءتۇرلى جۇمىستار جۇرگىزۋدە. وسى زىمىراندىق وق اتۋ فاكتىسى امەريكاندىق اكىمشىلىكتىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرعان جوق پا؟

– نەگىزىنەن بۇلار امەريكاندىق جوبالار ەمەس، بۇل بىرىككەن، قازاقستاندىق جوبالار. سوندىقتان بۇل كوبىنەسە قازاقستان مەن رەسەي جانە كورشىلەس كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى. بۇل اقش-تىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ەمەس دەر ەدىم. ءبىز بۇل تۋرالى بىلەمىز، بىراق بۇل اسا الاڭداۋشىلىق تۋعىزعان جوق.

– ءسىز – قازىرگى ۋاقىتتا ساياساتكەرسىز…

– سولاي ما؟ مەن اقش ۇكىمەتىنىڭ وكىلىمىن، ساياساتكەر رەتىندە ەشبىر پارتيادا جوقپىن، مەن ساياساتپەن اينالىسپايمىن.

– بىراق ءسىز ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءوز ەلىڭىزدىڭ مۇددەسىن قورعايسىز عوي. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە وسىنىڭ ءوزى ساياسات.

– بالكىم، مەن ساياساتكەر شىعارمىن، بىراق ساياساتقۇمار ەمەسپىن! – دەپ ازىلدەدى ەلشى.

– ءسىز قازاقستانداعى قازىرگى ساياسي قۇرىلىمدى قالاي سيپاتتاپ بەرەر ەدىڭىز؟ ايتالىق، امەريكاندىق ساياسي عىلىمدار تۇرعىسىنان الىپ قاراساق.

– مەنىڭ ساياساتكەر رەتىندە ءبىلىمىم جوق. مۇنى پروفەسسور تالداۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ساياسي جۇيەسى بار – كۇشتى پرەزيدەنتى بار، پارلامەنتى جانە اتقارۋشى مەن زاڭ شىعارۋشى بيلىك اراسىنداعى قارىم-قاتىناسى، ساياسي پارتيالاردىڭ بەلگىلى ءبىر بەلسەندىلىگى بار… ءبارى دە مادەنيەتكە بايلانىستى، ءار ەلدىڭ ءوز مادەنيەتى مەن ساياسي جۇيەسى بولادى…

– ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق شكالاسى بويىنشا قالاي باعالار ەدىڭىز؟ ءسىزدىڭ سۋبەكتيۆتى اسەرلەرىڭىز بويىنشا قازاقستان كەڭەستىك داۋىردەن كەيىنگى كەڭىستىكتە قانداي ورىندا تۇر؟

– بۇل تۇراقتى مەملەكەت. كەڭەس وداعى جۇيەسىندە وسپەگەن جاڭا قازاقستاندىق ۇرپاقتىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ەۆوليۋتسياسى بار. مەن قازاقستان ازدى-كوپتى اشىق قوعام دەپ ەسەپتەيمىن. مىنە، ءسىز ءتۇرلى سۇراقتار قويا الاسىز، بۇل جاقسى. باسقا جەرلەردەگى جاعداي اناعۇرلىم قيىن. قازاقستانعا كەڭەس – باق-تارعا ەركىندىكتى كوبىرەك بەرۋ كەرەك. مەن امەريكاندىق شەنەۋنىك رەتىندە بىزدە ادامداردىڭ ۇكىمەتتى قالاي سىنعا الاتىنىن بىلەمىن. بالكىم، بۇل بىزگە جاعىمدى ەمەس شىعار، بىراق بۇل جاقسى اسەرىن تيگىزەدى. ءار شەنەۋنىك باق بار ەكەنىن، ۇكىمەت، دەپۋتاتتار، بيلىك وكىلدەرى حالىق اتىنان جاسالاتىن نارسەلەردى وتە مۇقيات باقىلايتىن ادامدار بار ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس. مىندەتتەمەلەر بار، الايدا باق ۇكىمەتتىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىندىگىنە قاتىستى ماڭىزدى رولگە يە. سول ءۇشىن مەن جۋرناليستەردى قۇرمەتتەيمىن. سىزدەر وتە باتىل ادامسىزدار، ويتكەنى جۋرناليستەر كوپشىلىگى ەستىگىلەرى كەلمەيتىن نارسەلەردى جازادى جانە ايتادى.

«اركىم ءوزى ءۇشىن»

– ءبىزدىڭ ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناس قانداي حالىقارالىق قۇجاتپەن رەتتەلەدى؟

– 25 جىل بۇرىن اقش قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاش بولىپ مويىنداعان سەكىلدى. ءبىز مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن ۇيىمدار (بۇلار بۇۇ جانە باسقا قوعامداستىقتار مەن بىرلەستىكتەر) قول قويعان بۇكىل حالىقارالىق كەلىسىمشارتتاردىڭ بارلىعىن مويىندايمىز، سونىڭ نەگىزىندە ءبىزدىڭ ەلدەر اراسىندا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار ورناتىلدى. ولار كوپ. ءبىزدىڭ ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن بىرىڭعاي قۇجات جوق.

– بۋداپەشت مەموراندۋمىنىڭ ۋكرايناعا يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ ءۇشىن اۋماق تۇتاستىعى مەن شەكارانىڭ بۇزىلماۋىنا كەپىلدىك بەرگەنى بەلگىلى. وعان قول قويعان يادرولىق دەرجاۆالار – رەسەي، اقش جانە ۇلىبريتانيا كەپىلگەر بولدى. قىرىمدى رەسەيگە قوسۋدى امەريكا مەن انگليا وسى مەموراندۋمنىڭ بۇزىلۋى دەپ باعالادى. بىراق بۇل دەرجاۆالار ۋكراينا شەكاراسىن بۇزباۋعا كەپىلدىك بەرۋ تۇرعىسىندا ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىندامادى. يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ وزدەرى قول قويعان حالىقارالىق كەلىسىمشارتتارعا دەگەن وسىنداي قارىم-قاتىناسىن قالاي تۇسىندىرەسىز؟ نەلىكتەن كەپىلگەرلەر ۋكرايناعا جاقتاسپادى؟

– ءسىز بىلەسىز، بۇل كەلىسىم… وسى قۇجاتقا قول قويعان ءار ەل كەپىل بولىپ تابىلادى. بىراق… الدەبىر زاڭدى ماڭىزعا نەمەسە مانگە يە ەمەس… – ەلشى ءوز ويىن اياقتامادى. – ء…اربىر قاتىسۋشى ۋكرايناعا – مىنە، ءبىز رەسەي نەمەسە، ايتالىق، اقش ۋكرايناعا قارسى بىردەڭە جاسامايمىز دەپ كەپىلدىك بەردى…

– دەمەك، ارقايسىسى ءوزى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى؟

– ءيا، سولاي. ءبىز وسى قۇجات بويىنشا رەسەي ءوزىنىڭ ۋكراينا الدىنداعى مىندەتتەمەسىن بۇزدى دەپ ەسەپتەيمىز. بىراق بۇل اقش نەمەسە ۇلىبريتانيا ۋكراينانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋعا ءتيىس دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنى بۇل “ناتو” كەلىسىمشارتى ەمەس، ءبىز ءوزىمىز ۋكرايناعا نەمەسە سونداي-اق، يادرولىق قارۋدان باس تارتقان قازاقستانعا نەمەسە بەلورۋسسياعا قارسى الدەبىر كۇشتەردى پايدالانبايمىز دەپ كەپىلدىك بەرەمىز. بىراق ءبىز رەسەيدىڭ ارەكەتىن ايىپتايمىز.

سونىمەن بىرگە قازاقستاندا ۋكراينالىق ستسەناري قايتالانۋى مۇمكىن بە دەگەن ساۋالعان اقش ەلشىسى بۇل تەك بولجام ەكەنىن، مۇنىڭ بولماعانىن قالايتىنىن جەتكىزدى.

“مەن مۇنىڭ بولعانىن قالامايمىن، بىراق رەسەي الدەنە جاساۋى مۇمكىن. بىراق مەن قازاقستانعا قاتىستى بۇلاي جاسامايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن”، – دەدى كرول.