DJORDJ KROL

Krol diplomatiyalıq qızmetkerge tän bola bermeytin äzilqoylığımen, qazaq tilin üyrenuge degen wmtılısımen jäne şwbattı jaqsı köretindigimen özin tänti etti.

Kimniñ şañırağında jürgenin biledi

Djordj Krol anağwrlım aşıq jan bolıp şıqtı jäne orıs tilin jaqsı biletindigi de bwğan sebep boluı mümkin. Elşi biıl TMD aumağındağı diplomatiyalıq qızmetine 25 jıl tolu mereytoyın atap ötpek.  Şaması, Krol köşpendilerdiñ aqpeyil jürekterine jol taba bilgenge wqsaydı. Ol aldımen Qazaqstandağı AQŞ elşiliginiñ aulasına nağız kiiz üy ornattı («Şañıraqtı öte jaqsı köremin, men tipti oğan tünegenmin»), qazı jeydi, dalanıñ özgeşe hoş iisin jaqsı köredi, al dombıra üni onıñ jüregin oyatadı eken.

– Qızıq, men Qwrmanğazınıñ «Aday» küyi tek köşpendiniñ nemese onıñ wrpağınıñ ğana jürek qılın qozğay aladı dep oylauşı edim. Bälkim, ötken ömiriñizde siz qazaq bolğan şığarsız?

– Bizdiñ bärimiz köşpendi bolğanbız ğoy! – dep küldi elşi.

– Siz qazaqstandıqtardı Naurız merekesimen qazaq tilinde qwttıqtap, öziñizge tänti ettiñiz. Siz şınımen de qazaq tilinde söyleysiz be?

– Şın mäninde mağan äzirge erkin söyleu qiındau, mende osında kelgenşe eki apta bwrın Vaşingtonda qazaq tiliniñ oqıtuşısı boldı. Osında kelgen kezde säl-päl, mäselen, kirispe basında söyleuge mümkindik boldı. Mümkindik bolsa, tildi qoldanamın, mağan biraq äli üyrenu kerek.

– Qaneki, men sizge qazaq tilinde swraq qoyayınşı?

– Ötinem, joq… wyalamın, – dep qarqıldap küldi Krol.

– Siz prezident Nazarbaevpen kezdesken kezde qazaq tilinde söyledi dep estidim. Ol sizge özbektiñ akcenti bar depti (Djon Krol Qazaqstanğa Özbekstannan auıstırıldı).

- Iä, ol jerde mağan özbek akcenti köp ekendigi turalı eskertu aytıldı. Mäselen, sizde «jıl» bolsa, özbekterde «yıl» nemese «qwrmetti» – «kurmat» dep aytıladı.

– Diplomatiyalıq qızmet merzimi wzaq emes, biraq siz jwmıs isteuge baratın elderiñizdiñ bäriniñ tilderin üyrenesiz. Nelikten?

– Bwl qwrmet belgisi dep esepteymin. Şeteldik adam öz tiliñde söyleuge tırıssa, bwl är uaqıtta da qwptalatın närse ğoy.

– Sizdiñ pikiriñizşe, Qazaqstanda tuğan nemese köpten beri twratın qazaqstandıqtar nelikten özderi twrğan eldiñ tilin üyrenu qajet dep eseptemeydi?

– Bwl meni tañ qaldırmaydı, öytkeni bwrınğı KSRO memleketterinde basım köpşiligi orıs tilinde söyleydi jäne bwrın qazaq tilin bilu mindetti bolmadı. Mäselen, Almatıdan men qazaq tilin sirek estimin, soltüstikte de sol, mümkin orıs halqı köp bolğandıqtan şığar. Biraq Qazaqstannıñ batısında, meniñ biluimşe, qazaqtildi twrğındar twradı, oñtüstikte de solay. Bir memleket – bir til, bwl Keñes Odağı sayasatınıñ saldarı dep oylaymın. Orıs tili mindetti boldı, bwl tabiği qwbılıs. Ukrainada, Belorussiyada 90-şı jıldarı, men sol jaqta jwmıs istegen kezderi de orıs tiline degen toleranttılıq boldı. Biraq Özbekstanda 90 payızı öz wlttıq tilderinde söyleydi.

– Soñğı eki jıldağı eñ köp talqılanatın mäsele – qazaqstandıqtar üşin AQŞ-qa 10 jıldıq viza engizu mäselesi.

– Äzirge engen joq, biz qazir Sırtqı ister ministrligimen kelissözder jürgizip jatırmız, tehnikalıq mäseleler qaldı, biraq tüsinistik pen qoldau bar. Jıl ayağına deyin mäsele şeşiledi dep ümittenemin.

– Al Amerikada dağdarıs bar ma?

– Joq, joq, tipti, kerisinşe, ekonomika örkendeude. Bizdiñ ekonomika güldenude, ötken jılı 700 mıñ jaña jwmıs ornı aşıldı. Mwnaydıñ tömengi bağaları tipti ıntalandıradı, äsirese, gazdıñ bağaları tömen, sondıqtan biz qazir ekonomikanı auqımdı gazdandıruğa köşudemiz. Arzan dollar bizge tauarlarımızdı köbirek eksporttauğa mümkindik beredi.

– Bizdiñ prezidentimiz dağdarıs bükil älemde orın aluda, biz de älemdik ekonomika men eldiñ tauar aynalımına qatısuşı retinde basqalarmen qatar dağdarıstı bastan ötkizudemiz dep rastaydı.

– Bizdiñ ekonomika bir tauar men mwnay eksportına jäne t.b. täueldi emes. Men Qazaqstannıñ öz ekonomikasın ärtaraptandıruğa talpınuı jaqsı sayasat der edim.

– Qazaqstandıq ekonomika bastan ötkizip jatqan ekonomikalıq dağdarıs amerikandıq investorlardıñ müddesine qalay äser etti?

– Bwl Qazaqstan tarihındağı alğaşqı dağdarıs emes. Sizder täuelsizdik alğan boyda dağdarıstı bastan keştiñizder. 2008 jılı dağdarıs boldı, biraq biz bwl dağdarıstardı bärin ötkeremiz. Mwnay bağaları joğarı bolatın jäne tömen bolatın kezeñder bar ekenin investorlar da tüsinedi. Mwnday özgerister bolıp twradı. Oğan degen közqaras investordıñ mentalitetine baylanıstı. Dağdarıs akciyalardı arzanıraq satıp aluğa mümkindik beredi dep esepteytinder de bar, öytkeni olar bolaşaqtı oylaydı. Mäselen, osında, Qazaqstanda ükimet auqımdı reformalardı dağdarıs kezinde jasaydı. Öytkeni dağdarıs reforma jasau üşin stimul beredi. Öytkeni mwnday qiındıqtar bar bolsa, ekonomika men jüyeni özgertu üşin şeteldik investorlardı tartuğa küş salu kerek.

– YAğni, investiciyalıq klimatqa dağdarıs äser etpey me?

– Klimat köptegen faktorlarğa baylanıstı boladı – zañnama bar, onı orındau täjiribesi bar…

– Zañnama bizde qalay orındaladı, siz qalay oylaysız?

– Bilesiz be, ärtürli. Köpşiligi tüsiniksiz boluı mümkin, mäselen, salıq jüyesi jäne t.b. Biraq eger Qazaqstan turalı bilmeytin adamdar osı elge salınğan investiciyanıñ tabıstı mısaldarın körse, olar Qazaqstanğa investiciya salğan jön eken dep oylaytın boladı. Biraq älemde ülken bäsekelestikter bar. Al investiciya tartatın elde zañnama aşıq boluı tiis, ol aşıq orındaluı tiis. Eger investorlar qazaqstandıq narıqtı tüsinse, osı jerde tabıstı jwmıs jasauğa boladı dep oylaymın.

– Amerikandıq investorlar arasında Qazaqstannıñ abıroy-bedeli qanday? Biz jetkilikti därejedegi aşıq elmiz be?

– Äzirge 100 payız aşıq dey almaymın. Biraq negizgi qiındıq mınada: Qazaqstannıñ qay jerde ekenin biletin amerikandıqtar az. Ärine, mwnayşılar biledi, öytkeni «Teñizşevroyl» Atırauda 23 jıldan beri jwmıs jasauda. Biraq bwl jerde qanday äleuet bar ekenin bilmeytin investorlar köp. Qazaqstan özin jarnamalauğa tırısuda, biraq älem sonday ülken, şetelderde Qazaqstan turalı bilui kerek.

– Ötken jılı Resey Kaspiy teñizinen quattı zımıran jüyesi arqılı Siriyadağı nısandarğa dürkin oq jaudırdı. Al iri amerikandıq kompaniyalar Kaspiyde türli jwmıstar jürgizude. Osı zımırandıq oq atu faktisi amerikandıq äkimşiliktiñ alañdauşılığın tudırğan joq pa?

– Negizinen bwlar amerikandıq jobalar emes, bwl birikken, qazaqstandıq jobalar. Sondıqtan bwl köbinese Qazaqstan men Resey jäne körşiles Kaspiy mañı elderiniñ qarım-qatınasına qatıstı. Bwl AQŞ-tıñ qauipsizdigine qatıstı emes der edim. Biz bwl turalı bilemiz, biraq bwl asa alañdauşılıq tuğızğan joq.

– Siz – qazirgi uaqıtta sayasatkersiz…

– Solay ma? Men AQŞ ükimetiniñ ökilimin, sayasatker retinde eşbir partiyada joqpın, men sayasatpen aynalıspaymın.

– Biraq siz bizdiñ elimizde öz eliñizdiñ müddesin qorğaysız ğoy. Meniñ tüsinigimşe osınıñ özi sayasat.

– Bälkim, men sayasatker şığarmın, biraq sayasatqwmar emespin! – dep äzildedi elşi.

– Siz Qazaqstandağı qazirgi sayasi qwrılımdı qalay sipattap berer ediñiz? Aytalıq, amerikandıq sayasi ğılımdar twrğısınan alıp qarasaq.

– Meniñ sayasatker retinde bilimim joq. Mwnı professor taldauı tiis dep oylaymın. Qazaqstannıñ öziniñ sayasi jüyesi bar – küşti prezidenti bar, parlamenti jäne atqaruşı men zañ şığaruşı bilik arasındağı qarım-qatınası, sayasi partiyalardıñ belgili bir belsendiligi bar… Bäri de mädenietke baylanıstı, är eldiñ öz mädenieti men sayasi jüyesi boladı…

– Bizdiñ elimizdi tınıştıq pen twraqtılıq şkalası boyınşa qalay bağalar ediñiz? Sizdiñ sub'ektivti äserleriñiz boyınşa Qazaqstan keñestik däuirden keyingi keñistikte qanday orında twr?

– Bwl twraqtı memleket. Keñes Odağı jüyesinde öspegen jaña qazaqstandıq wrpaqtıñ közge körinbeytin evolyuciyası bar. Men Qazaqstan azdı-köpti aşıq qoğam dep esepteymin. Mine, siz türli swraqtar qoya alasız, bwl jaqsı. Basqa jerlerdegi jağday anağwrlım qiın. Qazaqstanğa keñes – BAQ-tarğa erkindikti köbirek beru kerek. Men amerikandıq şeneunik retinde bizde adamdardıñ ükimetti qalay sınğa alatının bilemin. Bälkim, bwl bizge jağımdı emes şığar, biraq bwl jaqsı äserin tigizedi. Är şeneunik BAQ bar ekenin, ükimet, deputattar, bilik ökilderi halıq atınan jasalatın närselerdi öte mwqiyat baqılaytın adamdar bar ekenin biluge tiis. Mindettemeler bar, alayda BAQ ükimettiñ qalay jwmıs isteytindigine qatıstı mañızdı rölge ie. Sol üşin men jurnalisterdi qwrmetteymin. Sizder öte batıl adamsızdar, öytkeni jurnalister köpşiligi estigileri kelmeytin närselerdi jazadı jäne aytadı.

«Ärkim özi üşin»

– Bizdiñ elder arasındağı özara qarım-qatınas qanday halıqaralıq qwjatpen retteledi?

– 25 jıl bwrın AQŞ Qazaqstannıñ täuelsizdigin alğaş bolıp moyındağan sekildi. Biz müşesi bolıp tabılatın wyımdar (bwlar BWW jäne basqa qoğamdastıqtar men birlestikter) qol qoyğan bükil halıqaralıq kelisimşarttardıñ barlığın moyındaymız, sonıñ negizinde bizdiñ elder arasında diplomatiyalıq qarım-qatınastar ornatıldı. Olar köp. Bizdiñ eki eldiñ qarım-qatınasın retteytin birıñğay qwjat joq.

– Budapeşt memorandumınıñ Ukrainağa yadrolıq qarudan bas tartu üşin aumaq twtastığı men şekaranıñ bwzılmauına kepildik bergeni belgili. Oğan qol qoyğan yadrolıq derjavalar – Resey, AQŞ jäne Wlıbritaniya kepilger boldı. Qırımdı Reseyge qosudı Amerika men Angliya osı memorandumnıñ bwzıluı dep bağaladı. Biraq bwl derjavalar Ukraina şekarasın bwzbauğa kepildik beru twrğısında öz mindettemelerin orındamadı. YAdrolıq derjavalardıñ özderi qol qoyğan halıqaralıq kelisimşarttarğa degen osınday qarım-qatınasın qalay tüsindiresiz? Nelikten kepilgerler Ukrainağa jaqtaspadı?

– Siz bilesiz, bwl kelisim… Osı qwjatqa qol qoyğan är el kepil bolıp tabıladı. Biraq… äldebir zañdı mañızğa nemese mänge ie emes… – elşi öz oyın ayaqtamadı. – …Ärbir qatısuşı Ukrainağa – mine, biz Resey nemese, aytalıq, AQŞ Ukrainağa qarsı birdeñe jasamaymız dep kepildik berdi…

– Demek, ärqaysısı özi üşin jauap beredi?

– Iä, solay. Biz osı qwjat boyınşa Resey öziniñ Ukraina aldındağı mindettemesin bwzdı dep esepteymiz. Biraq bwl AQŞ nemese Wlıbritaniya Ukrainanıñ aumaqtıq twtastığın qorğauğa tiis degen söz emes. Öytkeni bwl “NATO” kelisimşartı emes, biz özimiz Ukrainağa nemese sonday-aq, yadrolıq qarudan bas tartqan Qazaqstanğa nemese Belorussiyağa qarsı äldebir küşterdi paydalanbaymız dep kepildik beremiz. Biraq biz Reseydiñ äreketin ayıptaymız.

Sonımen birge Qazaqstanda ukrainalıq scenariy qaytalanuı mümkin be degen saualğan AQŞ elşisi bwl tek boljam ekenin, mwnıñ bolmağanın qalaytının jetkizdi.

“Men mwnıñ bolğanın qalamaymın, biraq Resey äldene jasauı mümkin. Biraq men Qazaqstanğa qatıstı bwlay jasamaydı dep ümittenemin”, – dedi Krol.