«تۋىلعان» مەن «ولىنگەن» (جالعاسى-2)
kerey.kz
(جالعاسى. باسى وتكەن ساندا).
«قاراشا». اعىمداعى باسپاسوزدە ءجيى ۇشىراسادى، بۇقارا جۇرت، ەڭبەكشى قاۋىم، جالپى حالىق ماعىناسىندا. باردى بۇرمالاۋدىڭ ادەپكى ءبىر كورىنىسى. بۇل بۇزىلعان ءسوزدىڭ ءتۇپ ءتوركىنى – «قاراشى». ارعى زاماندا حاننىڭ كەڭەسشى بەگى: «حان قاسىندا قاراشى» دەگەن ماتەل دە بار. كەيىنىرەك، «اقسۇيەك» ەمەس، «قارا حالىق»، «قالىڭ بۇقارا» ماعىناسىنا كوشكەن: «حاننىڭ جاقسى بولماعى – قاراشىنىڭ ەلدىگى، – قاراشى حالقى سىيلاسا، – التىننان بولار بەلدىگى»، – دەگەن بۇقار جىراۋ، ابىلاي حانعا ايتقان ۋاعىز تولعاۋلارىنىڭ بىرىندە. بارلىق جازبا نۇسقالاردا ايتا-قاتەسىز – «قاراشى». ال «قاراشا» – «قاراقوڭىر» دەگەن ءسوز، ماسەلەن، «قاراشا ءۇي»، اقبوز ەمەس، جىرتىق-جاماۋ دا ەمەس، ورتا جاعدايداعى كيىز ءۇي. «قاراشا» ايى بار، ول مۇلدە باسقا.
سونىمەن، «قاراشا حالىق» ەمەس، «قاراشى حالىق» بولدى.
«قار بارىسى». بۇل – «سنەجنىي بارس»-تىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. ورىستىڭ كولەڭكەسى جوق كەزدە الاتاۋ مەن ەرەن-قابىرعا، بۇتكىل قىرات ازيادا عۇمىر كەشكەن، قازىردە مۇلدە سيرەگەن، مىسىق تۇقىمداس، قوجبان، جىرتقىش اڭ – قازاقشا اتاۋى «ءىربىس». كۇنى كەشەگە دەيىن وسىلاي جازىلىپ كەلدى، ءتىل بىلمەستەردىڭ سوڭعى ءتورت-بەس جىلدا جەتكەن تابىسى.
«قورعان». مۇلدە ماسقارا بولدىق. «ەسىك قورعانى…» «قازاق دالاسىنداعى ەجەلگى ساق قورعاندارى…» قايداعى قورعان، قانداي قابىرعالى قامال؟ ورىسشاعا كوشىرسەك، «كرەپوست»، نەمەسە «كرەپوستنىە سوورۋجەنيا» – بەكىنىستى قۇرىلىم ەكەن. بىزدەگى قاپتاپ كەتكەن «قورعان» – سول ورىستىڭ تۇركيدەن ەنىپ، مۇلدە باسقا ماعىناعا يە بولعان «كۋرگان» ءسوزىنىڭ ناقپا-ناق كوشىرمەسى. بىراق ايتتىق، قازاقشا «قورعان» ءسوزىنىڭ جالعىز-اق ماعىناسى بار – قامالدى، قابىرعالى بەرىك شەپ. ال ەسىكتەگى – التىن ادام تابىلعان، التايداعى قۇدىرعى، پازىرىق جانە باسقا دا تاراپتاعى ءبىرازى زەرتتەلگەن، كوپشىلىگى سول قالپىندا تۇرعان، قازىنالى نەمەسە ءالى دە اشىلماعان، جۇمباق كەيىپتى، قادىم زامانداردا ەلباسى، رۋباسى، باتىر، باعلان كوسەمدەر جەرلەنىپ، قابىر ۇستىنە قولدان ۇيىلگەن ۇلكەندى-كىشىلى، قيساپسىز، جاساندى توبەشىكتەردىڭ قازاقتاعى باعزى، كۇنى بۇگىندە ادەبي قولدانىستاعى اتاۋى – «قورىم!» كەيدە «مىقتىڭ ءۇيى» دەپ تە اتالادى. بالا كەزىمىزدە ۇلكەن اكەلەرىمىز: «قازاقتان بۇرىن بۇل ولكەدە مىق دەگەن حالىق بولىپتى، سولاردان قالعان بەلگى» دەپ ۇعىندىراتىن. اڭىز، اۋىزەكى ايتىلىم بويىنشا «مىقتىڭ ءۇيى» دەڭىز، وعان ارنايى تۇسىنىك قاجات دەپ ساناساڭىز – جالپىعا ورتاق، ادەبي «قورىم» بار – تەك قانا «قورعان» ەمەس! ءبىزدىڭ قازاقشا تۇرتپەيتىن شالاعاي تاريحشىلارىمىزدىڭ ورىسشا جازىلعان ەڭبەكتەرى ارقىلى تارالعان «كۋرگان» قازاقشاعا «قورعان» قالىبىندا قوتارىلىپ، تاريحي تانىممەن قاتار، تازا ءتىلىمىزدى دە ءبۇلدىرىپ جاتىر. «ەسىك قورعانى…» ەمەس، وسى شارشىدا جانە باسقا دا توبەشىك، ءتومپەشىكتەردىڭ ورنىندا ەشقاشان ەشقانداي «قورعان» بولماعان، اۋەل باستان-اق تاستى، توپىراقتى ۇيمەك – «قورىم!» «ەسىك قورىمى»، «ساق قورىمدارى» – مىنە، ءداپ وسىلاي. (كونە قىپشاق جانە قازىرگى كەيبىر تۇرىك تىلدەرىندە «وبا». ماسەلەن، قىرىمداعى، الەمگە ايگىلى مادەني، تاريحي قازىنالار شىققان «كۇل-وبا» جانە سوعان قارايلاس «قارا-وبا»، «التىن-وبا» ءھام باسقا دا «وبالار». «وبا» جالعانىمى قازاقستان شەگىندەگى كەيبىر قورىمدار اتاۋىندا ساقتالعان، ايتالىق، باتىس ولكە، بورىلىدەگى «قىرىق-وبا». الايدا، جەكەلەي العاندا، قازىرگى قازاقتاعى «وبا» ءسوزىنىڭ ماعناسى مۇلدە باسقاشا: بۇل – ادەتتە توقال توبەشىك، شوقى بيىكتەر باسىندا اتاۋلى بەلگى، نەمەسە قاراۋىل كولەگەي رەتىندە تاستان قالاپ، ورنىقتى تۇرعىزىلعان، اسسا كىسى بويى، نەمەسە ودان دا الاسا، ۇزىنشاق ، كورنەكى نىسان.)
«قىزمەتشى». مۇنداي ءسوز قازاقتا ەجەلدەن بار. بۇرنادا ءۇي شارۋاشىلىعىندا جۇرەتىن ايەل، قورا تازارتىپ، قار كۇرەپ، قي وياتىن ەركەك، ياعني، قۇل مەن مالايدان ءبىر ساتى عانا جوعارى، باسى بوستان، ايتسە دە تىرشىلىك قامىنداعى كىرىپتار جان. بۇگىنگى قازاق جەتىك بىلەتىن ورىس تىلىنە كوشىرسەك – «سلۋگا»، «پريسلۋگا». كەيىندە سوۆەتتىك، اكىمشىلىك كەڭسەلەرىندە، مەكتەپ جانە باسقا دا جايلاردا وت جاعاتىن، ءۇي سىپىراتىن، ەدەن جۋاتىن قىزمەتشىلەر پايدا بولدى – «ۋبورششيتسا»، بۇگىندە كەز كەلگەن بايشىكەشتىڭ مەكەن-تۇراعىن، باقشا-باۋىن قارايتىن، كۇندەلىكتى تۇرمىس قاجەتىن اتقاراتىن بىرنەشە، ءتىپتى، ونداعان قىزمەتشىسى بار. كەمسىتۋ ەمەس، اركىم جاعدايىنا قاراي جۇمىس جاسايدى، ادال ەڭبەكتىڭ ءبارى ورىندى، الايدا، قانداي دا ءبىر نارسەنىڭ ءتول اتاۋىن بۇرمالاۋعا بولمايدى: «قىزمەتشى» دەگەنىڭىز – «سلۋگا». ال بىزدە ءبارى «سلۋگا» بولىپ كەتتى، «مەملەكەتتىك قىزمەتشى»، «اسكەري قىزمەتشى»، تاعى بىردەڭە «قىزمەتشىلەر». كۇنى كەشە عانا، وسىنداي، قول جۇمىسى، ادەپكى جيىم-تەرىممەن اينالىسپايتىن، بىراق بەلگىلى مىندەتى بار كىسىلەر – «قىزمەتكەر» دەپ اتالاتىن ەدى: «مەملەكەتتىك قىزمەتكەر»، «اسكەري قىزمەتكەر»، «كەڭسە قىزمەتكەرى»، «عىلىمي قىزمەتكەر…» ارينە، بارلىعى دا «داناگوي ەلباسى» مەن «ەگەمەن ەلدىڭ» قىزمەتىندە، بىراق «قىزمەتشى» ەمەس، «قىزمەتكەر». جامان بولار، جاقسى بولار، ءار نارسەنىڭ ارتىق ەمەس، كەم ەمەس، وزىنە عانا ءتان انىقتاماسى بار دەدىك. «قىزمەتشى» ءبىر بولەك، «قىزمەتكەر» ءبىر بولەك. ارقايسى ءوز ورنىندا تۇرعانى ءجون.
«نەبارى». بىز ەس بىلگەننەن باستاپ، بۇقارالىق باسپاسوزدە تەرىس قولدانىلىپ كەلە جاتقان ءسوز. «كولحوز (سوۆحوز) ءوزىنىڭ ءشوپ شابۋ (جەر جىرتۋ، ەگىن جيناۋ، ت.ت.) جوسپارىن نەبارى ءجۇز جيىرما ء(جۇز قىرىق) پروتسەنت ورىندادى…» وقۋشى كەزىمدە تاڭعالاتىن ەدىم. سوندا ءجۇز جيىرما ء(جۇز قىرىق) پروتسەنت، بۇگىنگىشە ءجۇز جيىرما، ءجۇز قىرىق پايىز جەتىمسىز بولعانى ما؟ ودان بەرى الپىس، جەتپىس جىل ءوتتى، كولحوز تارادى، سوۆحوز كۇيرەدى، «نەبارى» ءالى كۇشىندە تۇر. جيىنتىعى دەگەن ماعىنادا. شىندىعىندا، كەرىسىنشە. «نەبارى» – «قاناعاتسىز» ۇعىمىن بەرمەك، بار بولعانى وسىنداي-اق دەگەن ءسوز. كوپە-كورنەۋ جاڭساق قولدانىس، بىراق ءالى كۇنگە تۇزەلمەپتى.
«وزىنە قول جۇمساۋ»، «وزىنە قول سالۋ». بۇگىنگى قازاق باسپاسوزىندە «سۋيتسيد»، ياعني ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ماعىناسىندا جاپپاي قولدانىلادى. بۇرناعى جۇرتىمىزدا بولماعان سۇمدىق. كەمەل جاستاعى ايەل مەن ەركەكتىڭ، اسىرەسە، كامەلەتكە تولماعان، جاڭا تولعان وسپىرىمدەردىڭ ەرىكتى تۇردە ءومىردەن كەتۋى – شەتىن وقيعا ەمەس، ادەپكى جاعدايعا اينالىپتى. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ ەگەمەن رەسپۋبليكامىز الەمدەگى، بار جاعىنان دامىعان، ەندىگى «قاتارىنا قوسىلىپ قويىپپىز» دەيتىن ەلۋ مەملەكەت تۇرىپتى، ارمان بولعان تاڭداما وتىز ەلدىڭ دە الدىنا ءتۇسىپ، ءتىپتى، وندىق، بەستىك قانا ەمەس، العاشقى ءۇش ورىننىڭ بىرىنە شىققان سياقتى. سەبەپ، سالدارى قانداي بولسا دا، ءبارىن تۇگەل جاسىرىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس، سىزدىقتاپ باسپاسوزگە ءوتىپ كەتەدى. ورىسشاسى انىق: «ساموۋبيستۆو»، نەمەسە حالىقارالىق «سۋيتسيد». قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسكەر «ءتىل جاناشىرلارى» بۇتكىل تەحنيكالىق، عىلىمي، ساياسي جانە الەۋمەتتىك تەرميندەردىڭ ءبارىن «قازاقشالاپ»، ەلۋ جىلدا ارىلماس بىلىق بوتقا جاسادى، سوندىقتان ەشبىر جات سوزگە ورىن جوق، ورىسشادان تىكەلەي اۋدارامىز. «ساموۋبيستۆو» – «ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ» بولادى ەكەن، تىم دوكىر، ءبىزدىڭ بۇگىنگى شات-شادىمان ومىرىمىزگە ۇيلەسپەيدى، سوندىقتان سىپايىراق انىقتاما ىزدەلەدى. اقىرى تاپتىق – بۇل توتەنشە پالەكەت كرەپوستنيك-قۇلدىق زامانىنان بەرى ۇيرەنشىكتى قالىپقا تۇسكەن ورىس جۇرتىنىڭ بايىرعى تىلىندە «نالوجيت نا سەبيا رۋكي» دەپ اتالادى ەكەن، قازاقشاعا ناقپا-ناق اۋدارا سالامىز: «وزىنە قول جۇمساۋ»، «وزىنە-ءوزى قول سالۋ» بولىپ شىعادى. ءمان-ماعىناسى تۇسىنىكتى سياقتى. تيەسىلى دەرەكتەرگە تىركەلگەن سەبەپتى تۇسىنىكتى، بىراق قازاق ءتىلىنىڭ ورالىمىنا مۇلدە قايشى، تەرىس قۇرىلىم. «قول جۇمساۋ» – قاشاندا ۇرىپ-سوعۋ ماعىناسىن بەرگەن. ماسەلەن، الدەبىر ماس، نەمەسە نويىس ەركەك «ايەلىنە قول جۇمسايدى». الداعى ومىردەن ەشقانداي ساۋلە كورمەگەن الدەبىر بەيباق بالا نەمەسە ازاپتى تىرشىلىكتەن تۇڭىلگەن ايەل مەن ەركەك «وزىنە-ءوزى قول جۇمساسا»، كولدەنەڭ كومەكسىز، ءوزىن-ءوزى ساباعان بولىپ شىعادى. «قول سالۋدىڭ» حيكمەتى بۇدان دا سوراقى. كادىمگى قازاق تىلىندە «قول سالۋ» – ايەل زاتىنا كوڭىل ءبىلدىرۋ، جاي عانا اينالدىرۋ ەمەس، قويىنعا شاقىرۋ، جىنىستىق قاتىناسقا تالاپ دەگەن ۇعىم بەرەدى، ايقىن ورىسشا ناقتىلاساق – «سەكسۋالنوە دوموگاتەلستۆو»، ەۋروپا تىلدەرىنەن اۋدارماسى. ال قازاقشا «وزىنە قول سالدى»، – «ءوزىن-ءوزى قوزدىردى» بولىپ شىقپاق. ەندى قايتتىك؟ «اللاڭنان ويبايىم تىنىش» دەگەندەي، ماناعى تاركى بولعان «ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ» قابىلدانۋعا ءتيىس. نەمەسە جات جۇرتتىڭ سالقىنى، جات جۇرت اكەلگەن زامانا ىڭعايى، تىرشىلىك سالتىمىزدا بولماعان جات ۇعىم سول وزىق حالىقتار لۇعاتى بويىنشا، «سۋيتسيد» اتالسىن. ومىردە كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان جاعداي جانە جىل وتكەن سايىن بەس، ون پايىزدان كوتەرىلىپ كەلەدى، تىلىمىزگە تەزىنەن ءسىڭىسىپ كەتپەك. قايتكەندە دە، ءداپ قازىرگى «جالپى جۇرت بايلىققا بوككەن، بار جاعىنان بىردەي جەتىلگەن» كەزىمىزدە بۇل سۇمدىقتىڭ وزىنەن دە، سوزىنەن دە قۇتىلۋ تىم قيىن بولىپ تۇر.
«مايور». حىح عاسىرداعى وتارلىق زامانعا، ادەبيەت تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە قولدانىلىپ جاتىر. كوپ بىلگەننىڭ ءبىر پايداسى. دۋلات اقىننىڭ تولعاۋلارىندا: «مايىردىڭ السا بۇيرىعىن، – بوربايعا قىسىپ قۇيرىعىن، – ەل پىسىعى جورتادى»، – دەگەن سوزدەر بار ەدى. «اباي جولى» رومانىندا دا الدەنەشە جەردە (كەيىنگى باسىلىمداردا تۇزەتىلىپ كەتپەسە) «مايىر» اتالاتىن. بۇگىنگى ءبىلەرمەندەر بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىن ناقتى تاۋىپتى – «مايور» ەكەن، وسىعان دەيىن تۇسىنبەستىكپەن جاڭساق جازىلىپ كەلگەن. دۋلات – وقىماعان كىسى، ال اۋەزوۆ… دانالاردىڭ دا قاتەلەسەتىنى بار. بۇل «مايىر» – قازاق اراسىندا قالىپتاسقان تاريحي اتاۋ ەكەنىن بايىپتاۋعا وركەۋدە سەنىم مەن كەنەن بىلىك بوگەسىن جاساعان. «مايور!» ال «مايىر» – پاتشا وكىمەتى ورناتقان دۋان اكىمشىلىگىندە اعا سۇلتاننان كەيىنگى، شىن مانىسىندە بارلىق جاعدايدى باقىلاپ، تەكسەرىپ، تەجەپ، باعىتتاپ وتىراتىن، ورىس تەكتى شەنەۋنىكتىڭ اسكەري اتاعى ەمەس، مارتەبەسى. اۋەلدە الدەبىر مايور بولۋى مۇمكىن. ودان كەيىن مايور عانا ەمەس، شتابس-كاپيتان، بالكىم، پودپولكوۆنيك، ءتىپتى، حورۋنجي. قارقارالىداعى، سەمەي، كوكشەتاۋداعى ورىس اكىمى اتاۋلىنىڭ شەن دارەجەسى ارقيلى بولۋى مۇمكىن، بىراق قازاق ءۇشىن ءبارى دە «مايىر». وسىلاي، تۇزەتۋسىز جازىلۋعا ءتيىس.
«…وقۋلارى». «اباي وقۋلارى»، «اۋەزوۆ وقۋلارى» ت.ب. وسى جاقىندا «تاڭجارىق وقۋلارى» دەگەن تاقىرىپقا كوزىم ءتۇستى. اباي دا، اۋەزوۆ تە وزدەرى وقىپ جاتقان جوق، وسى كىسىلەر تۋراسىنداعى ۇلگىلى ساباق، تالداۋ، تالقالاۋ، تانىم عوي. كۇنى كەشە عانا «دارىستەرى» دەگەن انىقتاما قوسىلاتىن ەدى: «اباي دارىستەرى»، «اۋەزوۆ دارىستەرى». اياق استىنان جاڭا ءبىر قيسىن شىعارماي، وسى، تىلىمىزدە ءبىرشاما ورنىعىپ بارىپ كەيىن ىسىرىلعان، ماعىناسى دالمە-ءدال، ءارى ايقىن «دارىستەرگە» قايتىپ ورالۋىمىز قاجەت.
«ورتانقول». ادەبي سىندا «ورتانقول شىعارما»، ادەپكى، ارقيلى ماقالالاردا «ورتانقول دۇنيە» دەيتىن باعا ايتىلىپ جاتادى. كەرەمەت شىعارما، كەرەمەت دۇنيە ەمەس، ورتاشا، جۇپىنى دەگەن ماعىنادا. ورتان قول ۇعىمى – باتىس جۇرتتارىنا كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ حالىقتا «وزىق» دەگەن ءسوز. قولدىڭ ورتاڭعى، ۇزىن ساۋساعىنا تەڭەۋدەن شىققان. «ورتان قولداي ازامات» دەيدى بىرەۋدى ماداقتاعاندا. سونداي-اق، «ورتان قولداي، كورنەكتى رومان». بۇل جەردە بار كىلتيپان «ورتان قول» مەن شىنىندا دا ورتاشا «ورتاقول» شاتىسىپ، ورىندارى اۋىسىپ كەتكەن. كەز كەلگەن جوندەم ءسوزدىڭ ءبىر قارىبىن وزگەرتىڭىز، نە بولىپ شىعار ەكەن. بىلمەستىك قانا ەمەس، اۋەلگى ءبىر سالاقتىق ناتيجەسى. بىزدە قانشا ايتساڭ دا قاتە تۇزەلمەيدى، تىركەسە سوزىلىپ، ماڭگىلىككە دەيىن جالعاسىپ كەتە بەرمەك. وسى ايتىلىپ وتىرعان «ورتاشا ورتان قول» عانا ەمەس، قاتارلاس باسقا لەپەسىمىزدەن سوڭ دا الدەنە وڭالىپ، جوندەلەدى دەپ ويلامايمىن، ايتەۋىر بىزدەن ءسوز قالماسىن دەگەن دالباسا. بىراق باستاپ قويعان سوڭ، مەجەلى جەرىمىزگە جەتەيىك.
«سۋسامىر». سىرقات اتاۋى رەتىندە قولدانىلىپ جۇرگەنىنە كوپ بولدى. ءتىپتى، ارنايى سوزدىكتەرگە ەنىپ كەتكەن. ورىسشا «ساحارنىي ديابەت» – «قانت ديابەتى». ءبىزدىڭ جاڭاعا قۇمار «ءتىل جاناشىرلارى» قايتكەندە دە، ءتىپتى، ورىس تا ەمەس، ارعى شەت تىلدىك «ديابەت» سوزىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن، وسىنداي جاڭا تەرمين ويلاپ تاپقان. ءسويتىپ، قازاقتىڭ «سۋسامىر» دەيتىن تاماشا ءبىر ءسوزى كاكاي بولىپ شىقتى. «سۋسامىر» – قىرات، تاۋلى ايماقتاردا وسەتىن، ادەتتە تۇيە جەيتىن، دارىلىك ەمى بار، حوش ءيىس، وزگەشە ءشوپ بولسا كەرەك. الاتاۋدىڭ قاق ورتاسىن ويىپ الىپ جاتقان اتاقتى سۋسامىر جايلاۋى بار. كولدەنەڭى كەيبىر تۇستا 30-40 شاقىرىمعا جەتىپ، ۇزىنا بويى 150 شاقىرىمعا دەيىن سوزىلادى. بۇگىندە باستان-اياق قىرعىز يەلىگىندە. تەڭىز دەڭگەيىنەن ەكى-ءۇش مىڭ مەتر بيىكتە، ءبىزدىڭ شالكودە مەن قارقارا سياقتى، وزگەشە قۇنارلى قونىس. بۇدان ءجۇز جەتپىس جىل بۇرىن جانە ودان دا ارىدا تۇگەلىمەن بولماسا دا، باسىم بولىگىن قازاق جايلاعان. ءسوز جوق، سول ەسكى زاماندا شىققان، «سۋسامىر – ەلدىڭ جايلاۋى» دەيتىن، اۋەزدى، ادەمى ءان دە بار. كەنەسارى حاننىڭ ساتقىندىق ناتيجەسىندەگى قاپىل قازاسىنان سوڭ، وسى اينىما قازاقتار كەرى ءسۇرىلىپ، قىرعىزعا ءبىرجولا ءوتىپتى. سوۆەت زامانىنداعى جۇرتىمىز بۇرناعى ساعىنىش ەسەسىنە، تومەنگى ءبىر پۇشپاعىن جالعا الىپ، جاز ايلارىندا ەركىن كوسىلگەن. «قانت ديابەتىنىڭ» جايلاۋى ەمەس، تۋىرىلعان باسقا كوگىمەن قوسا، ايگىلى ءشوبى دە مول بولعاندىقتان، «سۋسامىر» اتانعان. قازاقستان استاناسىندا «سۋسامىر كوشەسى» بار ەكەن. قانت ديابەتيكتەرى باس قۇراعان كوشە ەمەس، ءتارىزى، اتاقتى جايلاۋ ەسىمىندە جانە اعايىنداس قىرعىزعا قۇرمەت بەلگىسى بولسا كەرەك.
سونىمەن، ادەمى «سۋسامىر» ءسوزىن قاتەرلى سىرقات اتاۋىنا كوشىرۋ – «ۇلتشىلدىق» تانىمنىڭ كەزەكتى ءبىر سوراقى كورىنىسى بولدى. ال شىندىعىندا، بۇل دەرتتىڭ قازاقشا اتاۋى بار ەدى – «سۋساق». نەگىزگى ءبىر بەلگىسى – تىنىمسىز شولىركەۋ، سۋدى مولشەرسىز كوپ ءىشۋ دەسەك، «سۋساق» – «سۋعا قۇمار» دەگەن ءسوز، مالعا بەيىم، مالدى جاقسى كورەتىن بالانىڭ «مالساق» اتاناتىن جوراسىمەن. بۇل ءسوزدى ماقۇل كورمەسەڭىز – «قانت ديابەتى». مەديتسينا تەرمينى. قايتكەندە دە «سۋسامىر» ەمەس.
«تولاعاي تابىس». قاتە ۇعىنىلىپ، جۋرناليستەر تارابىنان جاپپاي قولدانىسقا تۇسكەن سوزدەردىڭ ءبىرى. «تەلەگەي»، نەمەسە «تولايىم» سوزدەرىنىڭ اسەرىمەن قابىلدانعان سياقتى. شىن مانىسىندە «تولاعاي» – «جالاڭاش»، «تىقىر» دەگەن سوز. توپونيم ورايىندا – پاناسىز وقشاۋ، بۇتا، داراقسىز جاداعاي تاۋ – مەن بىلگەندە ارقادا جانە شىعىستا وسىنداي اتتاس ەكى شوقى بار. ماحامبەتتەگى «تولاعاي» – قازىر ايتىلىپ جۇرگەندەي، «قۋ باس» ەمەس: «تەمىر قازىق جاستانباي، – قۋ تولاعاي باستانباي…» – مۇندا «قۋ تولاعايدىڭ» «جاستانۋعا» قاتىسى جوق، «شاشىڭ تۇسكەنشە»، «باسىڭ اعارعانشا» دەگەن ماعىنا بەرمەك. قايتكەندە دە «تولاعاي» – مولشىلىق، دارقاندىق بەلگىسى ەمەس. ياعني، «تولاعاي تابىس» – ەشقانداي دەرەكسىز، ءتىپتى، تەرىس ماعىناداعى ءسوز.
«تۇركى». قازاق ءباسپاسوزى مەن كىتاپتاردا سوڭعى جيىرما-وتىز جىلدا «تۇركىلەر»، «تۇركى حالىقتارى»، «تۇركى قاعاناتى» دەيتىن اتاۋلى سوزدەر كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر. قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى ۇيلەسىمى بويىنشا، «تۇركى» دەيتىن ءسوزدىڭ ەشبىر وعاشى جوق، بىراق بۇل – زات ەسىم ەمەس، سىن ەسىم – «قازاقى» دەگەن ءتارىزدى; ادامي، كاسىبي، عىلىمي – ءبارى ءبىر ورايدا. سوندىقتان «تۇركى» – مۇلدە باسقاشا ۇعىم بەرمەك. (وسىعان قارايلاس «تۇركي» بار – ياعني «تۇرىك ءتىلى».) تاريحي تۇرعىدا نەگىزى جوق، تەرىس قانا ەمەس، قيسىنسىز: «قازاق» ەتنونيمىن «قازىقا»، نەمەسە «قىزاق» دەپ تۇرلەندىرگەن سياقتى. «تۇركى» دەيتىن حالىق تا، «تۇركى قاعاناتى» دەيتىن مەملەكەت تە بولماعان، سونداي-اق، بۇگىنگى، ءتۇپ نەگىزى بىرلەس، تىلدەرى ۇيلەس، اعايىن جۇرتتاردىڭ ورتاق اتاۋى دا «تۇركى» ەمەس. بۇل جەر استىنان جىك شىققان بارلىق «تۇركىنىڭ» اقيقات ءتۇبىرى – «تۇرىك». ورتا عاسىرلار تاريحىندا جارىم الەمگە قانات جايعان، قۇدىرەت-كۇشى كەنەۋسىز «ۇلى تۇرىك قاعاناتى» بولدى، مەملەكەتكە ۇيىتقى، نەگىزگى حالىق – «تۇرىك» اتاندى. «مەن – ءتاڭىرى تەكتى، ءتاڭىرى سىپاتتى تۇرىك بىلگە-قاعان… تۇرىك جۇرتىم ءۇشىن تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم…» بۇل حالىق تاريحتىڭ كەلەسى كەزەڭىندە بۇكىل ەۋرازيا قۇرىلىعىنا تارالدى. ۇرپاقتارى ۋاقىت وزا كەلە ارقيلى اتالعانىمەن، ءبارى دە تۇرىك جۇراعاتى بولىپ قالا بەردى. «تۇرىك حالىقتارى» دەيتىن ورتاق اتاۋ – ەۋروپا عىلىمىندا، بار تاريحتا ءبىرجولا قالىپتاستى (ورىسشا – اۋەلدە «تاتارسكيە نارودى ي پلەمەنا»، كەيىنىرەك باتىس اسەرىمەن «تۋرەتسكيە نارودى»). ەجەلگى تاريحتى كامىل تانىعان قازاق زيالىلارى دا XX عاسىردىڭ باسىندا وسى «تۇرىك» ەتنونيمىن جاڭادان جاڭعىرتىپ، جالپىعا ورتاق «تۇرىك حالىقتارى» اتاۋىن قاتارعا قوسادى. قايتادان تۋ كوتەرگەن الاش مەملەكەتىنىڭ گيمنى: «ارعى اتام – ەر تۇرىك، – ءبىز قازاق ەلىمىز!» – دەپ جاريالاعان. بۇدان سوڭ: «ەجەلدەن ەر تۇرىك، – وق تەسكەن ەتىمىز، – قاسقارىپ، قايتپاعان، – ەش جاۋدان بەتىمىز!..» – دەپ شالقيدى. الاش ارداگەرى ءاليحان بوكەيحان قاشاندا: «ءبىزدىڭ تۇرىك تەكتى قازاق حالقى…» – دەپ جازادى. از-مۇز كەيىنىرەك مۇستافا شوقاي باۋىرلاس، تۋىستاس بۇتكىل «تۇرىك حالقىنا» جار سالادى، ونىڭ ىشىندە جىگەرلى، جاڭاشىل «تۇرىك جاستارىنا» ۇران تاستايدى. وسى ەكى ارالىقتاعى سۇلتانماحمۇت، تۋعان جۇرتى، ونىڭ وتكەندەگى تاريحى مەن ءوز تۇسىنداعى احۋالىن سالعاستىرا كەلە: «بۇلاردىڭ تۇرىك ەدى ارعى زاتى، – الەمدى تىتىرەتكەن سالتاناتى، – بۇگىندە ازىپ، توزىپ، كۇلكى بولعان، – بۇلار دا سول تۇرىكتىڭ جۇراعاتى!» – دەپ كۇيىنگەن – ءجۇز جىل وتسە دە، اۋەلگى كۇشىندە تۇرعان لەپەس. قايتكەندە دە – تۇرىك، تۇرىك جانە تۇرىك حالىقتارى! تەك ءبىز عانا ەمەس. رەسەي شەگىندە وتارلىق كۇن كەشكەن بۇلعار (قازان تاتارلارى) مەن باشقۇرت، جانە قىرىم تۇبەگىن، قاپقازدىڭ قىرقاسى مەن قاپتال ەتەگىن قونىستانعان اعايىندار، ءتىپتى شىباش پەن ساقا-ياكۋتكە دەيىن تۇگەلدەي ەجەلگى «تۇرىك» نەگىزىنە دەن قويىپتى. ال ءبىرىنشى جيحان سوعىسىنان سوڭ ەجەلگى وسمان يمپەرياسىنىڭ تۇپكى قونىسىندا قايتا قۇرىلعان مەملەكەت – اتا-تۇرىكتىڭ باسشىلىق، نۇسقاۋىمەن «تۇركيە»، «تۋرك جۋمحۋرياتى»، ياعني تۇرىك رەسپۋبليكاسى دەپ رەسمي تۇردە اتالا باستاعان. ەندى رەسەي يمپەرياسى شەگىندە كوممۋنيستىك قىزىل ورىس وكىمى ءبىرجولا ورنىققان كەزدە، داعدىلى «تۇرىك» ەتنونيمى ەكى تارماققا اجىراتىلادى: انادولى تۇرىگى – «تۋروك»، «تۋركي»، ال قالعان بارلىق تۇرىك قاۋىمىنىڭ اتاۋى – «تيۋركي»، «تيۋركسكيە نارودى» بولىپ وزگەرتىلدى. بۇل جىكتەلۋ – 1926 جىلى باكۋدە وتكەرىلگەن، تىلگە، مادەنيەتكە قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر وڭىمەن شەشىلىپ، لاتىن جازۋىنا جاپپاي كوشۋ تۋرالى قارار قابىلدانعان ايتۋلى وقيعا – «بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى تۇركولوگيا قۇرىلتايىندا» («پەرۆىي ۆسەسويۋزنىي تيۋركولوگيچەسكي سەزد») رەسمي تۇردە قابىلدانعان بولاتىن. البەتتە، جوعارعى وكىمەت نۇسقاۋى ءارى ءداپ وسى كەزدە ايىرىم ەلەۋسىز كورىنگەن، ويتكەنى، وسى «تيۋرك» حالىقتارىنىڭ بارلىعىنىڭ ءوز تىلدەرىندە اتالۋ دا، جازىلۋ دا بىرەگەي – «تۋرك»، «تۇرىك» بولىپ قالا بەرمەك. جانە ءداپ سولاي جالعاستى. ءبىزدىڭ قازاق عىلىمىندا دا، شامامەن 1970 جىلدارعا دەيىن «تۇرىك حالىقتارى» دەپ جازىلىپ كەلدى، ال وتكەن تاريحتاعى ۇلى مەملەكەت ەشبىر بۇرماسىز، «تۇرىك قاعاناتى» اتالدى. الايدا سوۆەتتىك ورىس ساياساتىندا «ءپانتۇركيزم» دەيتىن ۇرەيلى ۇعىم بار، بىرتە-بىرتە قازاقتاعى «تۇرىك حالىقتارى» ءتۇپ نەگىزىنەن اۋلاقتاپ، «تۇركى حالىقتارىنا» اينالا باستادى. اقىرى، مىنە، ءالى دە بۇعاۋلى باستىڭ ساياساتتان تىسقارى ەرىكتى اۋىز زامانىندا، ماناعى جاساندى «تيۋرك» جوباسىمەن، ەجەلگى «تۇرىك» ەتنونيمى مۇلدە قاتاردان شىعارىلعان ەكەن: «تۇرىك» – ول تۇركيا حالقىنا عانا تيەسىلى، ال قالعان جۇرت، ونىڭ ىشىندە قازاق تا «تۇركى» بولعانى ماقۇل. وسى ورايمەن جالباعاي جازارماندار ەجەلگى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بار تاريحتا تۇرعان، ءالى دە تەرىسكە بۇزىلماعان وزىندىك اتاۋىنا دەيىن وزگەرتىپ سالدى: «تۇركى قاعاناتى». دانالىقتىڭ ەرەكشە ۇلگىسى. شىندىعىندا، بۇرناعى، قاعانات اتالعان مەملەكەت بۇگىنگى تۇرىك رەسپۋبليكاسىنان شالعاي، الىس ءبىر قيىردا جاتىر عوي. «تۇرىك» دەپ تانىلۋى قيسىنسىز، «تۇركى» دەپ، ناقتى ايعاقتاعان ءجون. ءوستىپ، بۇل «تۇركى قاعاناتى» اعىمداعى ءباسپاسوز بەتىنەن وزىپ، بىرتە-بىرتە قازىرگى تاريحشىلارىمىزدىڭ «عىلىمي» ەڭبەكتەرىنە كوشە باستاپتى. ەسەبى، وسىنداي قيسىق پەن قىڭىر بار تاراپتا قاتارعا قوسىلدى، ەجەلگى تاريحي اتاۋدى ىعىستىرىپ شىعاردى دەگەن ءسوز. ەندى قاراڭىز. جوعارىدا ايتقانىمىزداي; «قازىقا حاندىعى»، «قىزاق ورداسى» دەگەن جاڭاشا اتاۋعا توقتاۋ مۇمكىن بە. مۇمكىن ەكەن. تۇرىك قاعاناتىن «تۇركى قاعاناتى» دەپ وتىرمىز عوي. ايىرىمى قانشا. جوق، مۇنداي بۇرالقى اتاۋلار وسى قالپىندا قالۋعا ءتيىس ەمەس. ەرتە مە، كەش پە، تۇزەتىلۋى شارت.
وتكەن مىڭ جارىم جىلدىق تاريحتا – «تۇرىك»، «تۇرىك قاعاناتى»، كەيىنگى بەس عاسىردا ارالارى اجىراپ، ارقايسىسى ءوز دەربەستىگىن تاپقان قاۋىم جۇرتتىڭ ورتاق اتاۋى – «تۇرىك حالىقتارى». ەگەر وسمان يمپەرياسىنداعى جۇرتشىلىق وزدەرىنىڭ ارعى بابالارىنىڭ ەسىمىن ساقتاپ قالسا (شىن ءمانىسىندە العاشقى پرەزيدەنت مۇستافا كەمال قالپىنا كەلتىرسە), بۇل – تەك قانا ءسۇيىنىشتى جاعداي، ۇلتتىق سانانىڭ بيىك كورىنىسى، ال «تۇرىك حالىقتارى» دەيتىن انىقتاما – سەنى تۇركيامەن قوساقتاپ، رەسەي سياقتى باسىبايلى قۇلعا اينالدىرىپ جىبەرمەيدى. ازىپ-توزۋدىڭ ەڭ سۇمدىق بەلگىسى – اتا-اناڭنان بەزۋ دەسەك، ءتۇپ تامىرىن تەرىسكە شىعارعان، تۋعان حالقىنىڭ ەجەلگى اتاۋىنان جەرىپ، ارعى تاريحتاعى ۇلى يمپەرياسىنىڭ ەسىمىنە دەيىن وزگەرتكەن عالاماتتى قالاي باعالاۋعا بولادى؟ تەكسىزدىك، ۇلتسىزدىق دەپ قازبالاماي، ەڭ جەڭىل، بەرگى سەبەبىن ايتايىق – قارا تانىماعان ساۋاتسىزدىق اتالادى.
مۇحتار ماعاۋين
كوكەك، 2016,
امەريكا قۇراما شتاتتارىنان.
«تۋىلعان» مەن «ولىنگەن» (3-ءبولىم)
«ۇلىس». بۇگىنگى قازاق ءباسپاسوزى مەن ساياسي ومىردەگى ەڭ ءبىر بۇزىلعان، بۇرمالانعان، كەرى ماعىنا، باسقاشا ۇعىمعا كوشىرىلگەن سوزدەردىڭ ءبىرى. «ۇلىس» – نەشەمە عاسىرلىق عۇمىرى بار تاريحي اتاۋ، كونە تۇرىك زامانىنان كەشەگى كۇنگە جالعاسقان، بۇگىن دە اۋەلگى ماعىناسىن جويماعان، «مەملەكەت»، «حاندىق»، اۋىزەكى ءتىل، ادەپكى جاعدايدا – «بۇتكىل حالىق» دەگەن ءسوز. شىڭعىس حان يمپەرياسى «ەكە موعۇل ۇلىسى»، ياعني ۇلى موعۇل مەملەكەتى دەپ اتالدى. قادىمنان بەرى، ناۋرىز كۇنگى ەڭ باستى تىلەك – «ۇلىس وڭ بولسىن!» ياعني ەل-جۇرتىمىز امان بولسىن، مەرەيلى بولسىن! ادام مەن تابيعات، جەر الەمنىڭ جاڭارۋ، جاڭعىرۋى ەسەپتى كوكتەم مەرەكەسىنىڭ بايىرعى قازاقتاعى وزىندىك اتاۋى – «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»، ياعني مەملەكەتتىك، بۇكىلحالىقتىق مەرەكە. ەندى كەلىپ… «ۇلتتار مەن ۇلىستار…» نەتكەن «ۇلىس» دەسەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن باسقا دا حالىقتاردىڭ دياسپورالارى ەكەن. «دياسپورا» دەپ، ءوز اتاۋىمەن ايتىپ قالساق، «ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدە بىرلىگى جاراسىپ، تاتۋ-ءتاتتى، شات-شادىمان تىرشىلىك كەشىپ جاتقان» باسقا ۇلت وكىلدەرىن كەمسىتۋ بولىپ كورىنبەك. سوندىقتان، تاريحي تانىمى كەمشىن، ءبىلىم-ساۋاتى تومەن الدەبىر جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىك، نەمەسە سول شەنەۋنىككە اقىل قوسقان تاريحشى، الدە ءتىل مامانى، وزىنە بەيمالىم عانا ەمەس، مۇلدە تۇسىنىكسىز، ايتكەنمەن اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق «ۇلىس» دەگەن ءسوزدى ۇسىنعان. سونىمەن، قازاقستاندا تۇراتىن، اۋەلدە ءجۇز وتىز، كەيىندە ءجۇز قىرىق، قازىردە، بالكىم، ءجۇز ەلۋ، ءجۇز جەتپىس «ۇلت پەن ۇلىس» بولدىق تا شىقتىق. «ۇلتىمىز»، ءتارىزى، جالعىز قازاق ەمەس، سانى ءبىرشاما تولىمدى، ايرىقشا قۇرمەتتى تاعى بىرنەشە حالىق: ورىس، ۋكراين، بەلارۋس، وزبەك، تاتار، تۇرىك، ۇيعىر، ال «ۇلىسىمىز» – بۇلار دا ەرەكشە سىيلى، ايتكەنمەن جيىن سانى ءبىر، ەكى-ءۇش، بەس-التى، ون شاقتى كىسىلىك: ەسكيموس، چۋكچا، يۋكاگير، نگاناسان، نيۆح، ناناي، ودان وزسا جەتپىس-سەكسەنگە جەتكەن، ءتىپتى، ەكى-ءۇش ءجۇز، بەس-التى ءجۇز كىسىدەن قۇرالاتىن تاعى قانشاما – سانامالاپ كەلگەندە جۇزدەن استام حالىق وكىلدەرى. سوندا ەكى چۋكچا مەن ءۇش نيۆح تا «ۇلىس» بولىپ شىعادى ەكەن. ارينە، رەسپۋبليكانىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتى، بىراق «ۇلىس» تۇگىلى، اتاۋلى، دەربەس قاۋىم ەمەس، شىققان تەگى سونداي دا سونداي، جەكەلەگەن كىسىلەر. كەرەك دەسەڭىز، ەكى ميلليوننان استام ورىس پەن ەكى ءجۇز مىڭ ۇيعىر دا «ۇلىس» بولا المايدى. «ۇلىس»، بۇگىنگى قازاق ۇلىسى – قازاقستان شەگىندەگى ون جەتى ميلليون – بارلىق جۇرتتىڭ جيىنتىق اتاۋى بولۋعا ءتيىس. ال جاڭاعى، ەكى كىسىلىك، ەلۋ كىسىلىك، اسسا بىرەر، بەس-ون مىڭدىق شاعىن توپتارعا تەلىنگەن «ۇلىس» مارتەبەسى، ءسوز جوق، ءبىزدىڭ داناگوي وكىمەتىمىزدىڭ تىكەلەي ۇسىنىسى بولماسا دا، بارماق باسقان ماقۇلىنان سوڭ عانا رەسمي تۇردە قابىلداندى. ەگەر وسى، قازاققا جات، قالعان جۇرتتىڭ بارىنە باسىبايلى، ينتەرناتسيونال وكىمەتىمىز «دياسپورا» اتاۋىنان شوشىنسا، «ۇلتتار مەن حالىقتار» دەپ ايتۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى بەس-ون كىسىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر حالىق وكىلى. ءسويتىپ، كەمى مىڭ-مىڭ جارىم جىلدىق تاريحى بار، قاستەرلى «ۇلىس» ءسوزىن ەل-جۇرتىمىزبەن بىرگە قۇردىمعا ءجونەلتپەك ەكەنبىز. مۇنى از دەسەڭىز، وسى جاقىندا، اعىمداعى ءباسپاسوز بەتىندە الدەبىر ءبىلىمپاز «وبلىس» ءسوزىنىڭ ورنىنا «ۇلىس» ءسوزىن قولدانۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاساپتى. ءوتىپ كەتسە تاڭى جوق. بۇگىنگى ءۇش كىسى، بەس كىسىلىك دارەجەدەن كوتەرىلىپ، تۇتاس ءبىر ايماقتىڭ اتاۋىنا جەتەمىز.
قالاي تارتساڭىز دا، ەجەلگى «ۇلىس» ءسوزىنىڭ بايىرعى جانە ادەبي قالىبى ەشقاشان وزگەرمەيدى، بۇل تاراپتاعى دالباعاي شەشىمدەر – سوۆەت زامانىندا تىيىم سالىنعان «الاش» اتاۋى سياقتى، قايتا تىرىلمەك. بىزدىكى – بۇگىنگى سوراقى جاعدايدىڭ بەت پەردەسىن اشىپ كورسەتۋ تالابى عانا.
«حاليف». اراب حاليفاتىنىڭ اسكەري، ساياسي-اكىمشىلىك باسشىسى، «پاتشا»، «حان»، «قاعان»، «كورول» ەسەبىندەگى، كەيىندە اكىمشىلىك قانا ەمەس، ءجۇملا مۇسىلمان الەمىندەگى (بۇگىنگى ريم پاپاسى سياقتى) ءدىني-رۋحاني كوسەم اتاۋىن قازىر وسىلاي جازاتىن بولدىق: «حاليف». تاعى دا كوپ بىلگەننىڭ كەسەلى، ءبىز ىقپالىنان شىعا الماي وتىرعان ورىس اسەرى. ارابتىڭ وزىندەگى اتاۋ تۇلعاسى – «حاليفا». وسىعان وراي، ارعى-بەرگى قازاق ادەبيەتىندە، ءحىح عاسىردا ايرىقشا دامىعان، رومان كەيىپتى، قيسسا، حيكايات اتالاتىن وزگەشە ۇلگىلى ەپوستىق جىرلاردا – «حاليفا». «سول ماسعۇت حاليفاعا ءۋازىر بوپتى»، – دەپ جازعان اباي. ولەڭ-جىرلار مەن شىعىستىق ەرتەگىلەر «حاليفا حارون-ءراشيد» زامانى تۋرالى تولعايدى. ءوزىمىز دە تالاي رەت «حاليفا» دەپ جازدىق. ءبىزدىڭ الدىمىزدا جانە تۇسىمىزدا تۇگەلدەي «حاليفا». ەسەبى، حالىق تىلىنە دە، ادەبي نۇسقالارعا دا ەنگەن، ابدەن قالىپتاسقان اتاۋ. ەندى ەكى ءجۇز جىلدان سوڭ، «ەگەمەندىك» كەزىندە ورىس اسەرىمەن «حاليف» دەپ جازساق، بۇل – جاي عانا جاڭساق ەمەس، ۇلتتىق ادەبيەت ۇلگىلەرىنەن تاقىر-تازا بەيحابارلىق، قازاقشا جازا وتىرىپ، قازاق ءتىلىن بىلمەگەن دۇمشەلىك دەپ قانا باعالانۋعا ءتيىس.
«حانىم». «حاليف»تەن وتكەن سوراقى جاعداي. «حانىم» – بۇرناعى حاندىق زاماندا ءوز تۇلعاسىنداعى، كەيىنگى ادەبي قولدانىستا جانە دە ماعىناسى وزگەرمەگەن ساياسي-ەتنوگرافيالىق اتاۋ – «حاننىڭ ايەلى»، «پاتشايىم» دەگەن ءسوز. ال قازىر كەز كەلگەن ايەل زاتى «حانىم» اتالاتىن بولدى. بالكىم، قاي-قايسى دا بۇرىنعى «حانىمعا» تەڭدەس، ءتىپتى، ارتىقشا بولار، بىراق نەشە قايىرا ايتقانىمىزداي، ءار نارسەنىڭ وزىنە عانا ءتان اتاۋى بار، ماسەلەن، تەرەكتى – ەمەن، جىلقىنى – تۇيە دەپ تانىمايتىنىمىز سياقتى. «حانىم» – اۋەلگى دە، قازىرگى دە ناقتى ماعىناسى – «حاننىڭ قاتىنى»، بۇگىنگى مايىسقاق تىلگە كوشىرسەك، «حاننىڭ جۇبايى» دەگەن ءسوز. وندا قازاق جەرىن قاپتاپ كەتكەن الدەنەشە ميلليون «حانىم» قايدان شىقتى – ەشقانداي جۇمباعى جوق: ورىستا – «دامى ي گوسپودا»، اعىلشىندا «لەدي… دجەنتلمەن». وسىعان سايكەس، ەر كىسىلەرىمىز ەشقانداي تالاسسىز – «مىرزا» بولىپ شىقتى، ال ايەل زاتى… «ايەلدەر» دەسەك، سوكەت كورىنەدى، «قاتىندار» دەسەك – سۇمدىق، بۇدان گورى كوتەرىڭكى ءسوز قاپەرگە كەلمەگەن، اقىرى اسپانداپ، «حانىمعا» جەتتىك. شىنىندا، بايىرعى قازاق تىلىندە بالاما ءسوز بار ەدى – «ايىم» دەگەن. بىزگە قاراعاندا زەردەسى تۇنىق قىرعىز بىردەن تاپتى «مىرزالار مەن ايىمدار!» سونىمەن، ەرتە مە، كەش پە، «مىرزالاردان» سوڭ «ايىمدار» تۇرۋعا ءتيىس. نەمەسە، قازىرگى ايەلدى الدىعا شىعاراتىن مادەنيەتىمىز بويىنشا، «ايىمدار مەن مىرزالار». بۇل «ايىم» ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىلىمىزگە دە جات ەمەس – «توراعامەن» سىڭارلاس «ءتورايىم» بار عوي. ەندى، رەتى كەلىپ قالعان سوڭ ايتا كەتەيىك، سوۆەت زامانىندا ءتىلىمىزدەن الاستالعان «قاتىن» – «تاربيەلى» كىسى شوشىنارداي تۇرپايى ءسوز ەمەس، ايەل زاتىنا قۇرمەتتىڭ ايرىقشا كورىنىسى. اۋەل باستا، ەجەلگى تۇرىك، ودان سوڭعى قىپشاق پەن حورەزم، شىڭعىس حان ۇلىسى، ءتىپتى، كەيىنگى وسمان يمپەرياسىنىڭ وزىندە «قاتىن» – «يمپەراتريتسا» دەگەن ءسوز. ۇلى قاعان شىڭعىستىڭ قانشاما قۇماسى، ياعني نەكەسىز ايەلى بولسا، تۇراقتى توسەكتەس، تاڭداما بەسەۋى عانا «قاتىن» اتانعان. سۇلتان گارەمدەرىندە الدەنەشە ءجۇز قۇما مەن قىزمەتشى كانيزاك بار، ال نەكەلى «قاتىن» («قادىن») سانى تورتەۋدەن اسپاعان. كەيىندە، يمپەريالار ىدىراپ، حان مەن قارا تەڭەسپەسە دە، زامان ءوزگەرگەن كەزدە ءاربىر قاراشى (ايتتىق، «قاراشا» ەمەس) ەركەك ءوزىنىڭ ناقسۇيەرىن «سەن حان قوساعىنان كەم ەمەسسىڭ» دەپ ەركەلەتىپ، «قاتىن» اتاي باستاعان، اقىرى، ناقتى كۇيەۋى بار، تۇرمىستان وتكەن ۇرعاشى اتاۋلى تۇگەل «قاتىن» بولىپ شىقتى. سوۆەتتىك جىنىس تەڭدىگى كەزەڭىندە ادامزاتتىڭ ەكىنشى جارىمىن ءوز نىسپىسى بويىنشا، «قاتىن» اتاۋ كەمشىلىك سانالىپ، ىلكىدە ازدى-كوپتى قولدانىسقا ەنە باستاعان عارابي «ايەل» ءسوزى قالىپقا ءتۇستى. شىن مانىسىندە جوعارى ەمەس، كەمشىن اتاۋ. الايدا، ادەبيەت پەن باسپاسوزدە، اۋىزەكى تىلدە تۇبەگەيلى ورنىعىپ كەتكەن ءسوزدىڭ اۋەلگى ماعىناسىنا سىلتەمە جاساپ جاتۋ – ورىنسىز، كەز كەلگەن ءتىل قاندايما ءسوزدى وزىنە سىڭىرگەن جاعدايدا، باستاپقى ءمانىسى اينا-قاتەسىز ساقتالا بەرمەيدى، ماسەلە – وسى ءتىلدەگى تۇپكىلىكتى قالىپتاسقان ۇعىمىندا قابىلداۋىمىز كەرەك. قازاق تىلىندەگى «ايەل» دە وتە اسەم، تەرەڭ ماعىنالى ءسوز. قولدانىستان شەتتەۋ ورىنسىز جانە مۇمكىن دە ەمەس. تەك باياعى قۇرمەتتى «قاتىندى» مۇلدە ۇمىتىپ كەتپەسەك بولعانى. «ايەلدىڭ» كۇڭ ەمەسى سياقتى، بۇل «قاتىن» دا پاتشايىم ەمەس. ەكەۋى ءوزارا سينونيم رەتىندە، قاتارلاس جۇرە بەرۋگە ءتيىس. ال بۇگىنگى قاپتاعان «حانىم» – وزدەرىنە لايىقتى «ايىم» مارتەبەسىنە كوشكەنى ءجون.
«شاريات». ەگەمەن بولعالى، جاڭادان ەشتەڭە تاپپاعانىمىز تۇرىپتى، بارىمىزدان ايىرىلىپ جاتىرمىز. «شاريات» – الدە ورىستان اۋىستى، الدە كادىمگى دۇمشەلىك كورىنىسى. قازاقتا بارلىق زامان، بارشا ادەبيەتتە – «شاريعات». ءجۇز سان مىسال كەلتىرۋگە بولادى. عارابى نۇسقادا «ي» مەن «ا» ارالىعىندا كومەيلىك «اين» دىبىسى بار، قازاق قاشاندا ۇياڭ داۋىسسىز «ع» ارقىلى بەرگەن – «شاريعات». سونداي-اق، «عالىم»، «عۇلاما»، تاعى باسقا دا ۇيلەس دىبىستى سوزدەر.
تىزبەلەي بەرسە، ءتىل مادەنيەتىنە قاتىستى رەنىش پەن كەيىستىڭ شەگى جوق. وسى ورايداعى كورنەكى مىسال – بۇگىنگى ادەبيەت پەن جۋرناليستيكا تىلىندە قالىپتاسقان، ءتىپتى، ىلكىدەگى اجەپتاۋىر جازۋشىلاردىڭ وزىندە ۇشىراساتىن ورەسكەل ءبىر قاتەلىككە نازار اۋدارايىق. تابيعي قازاق تىلىندە كوپتىك سان ەسىمنەن سوڭعى انىقتاۋىش سوزگە كوپتىك جالعاۋ تىركەلمەيدى. ماسەلەن، «ءوز ەلىندە تۇراتىن ون ءبىر ميلليون قازاقتار» ەمەس، «ون ءبىر ميلليون قازاق». بىزدەگى «ەكى ءجۇز جيىرما مىڭ نەمىستەر» ەمەس، «ەكى ءجۇز جيىرما مىڭ نەمىس». سونداي-اق، «ءتورت-بەس كىسىلەر»، «قىرىق-ەلۋ كىسىلەر» ەمەس، «ءتورت-بەس كىسى»، «قىرىق-ەلۋ كىسى»; مىڭ قوي، ءجۇز جىلقى، وتىز سيىر، ونداعان قۇرىلىس، جۇزدەگەن زاۆود-فابريكا، تاعى وسى رەتپەن.
«ءبىر قايعى مىڭ قايعىنى قوزعايدى» دەگەن. ءتىل توڭىرەگىندە ۋايىم كوپ. مەن قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى، بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى قام جەمەيمىن. بۇرىن دا تالاي ايتقام، جازعام. ءبىر زاماندا قازاق الەمدەگى ەڭ ۇلكەن وتىز حالىقتىڭ ءبىرى بولدى دەدىك. سوۆەت كەزەڭىندە تىكەلەي گەنوتسيدكە ۇشىرادى، ادەيى ۇيىمداستىرىلعان اشتىقتان قىرىلدى، ايدالدى، اتىلدى، جەر اۋدى، الپاۋىت جات جۇرتتار اراسىنداعى ەرىكسىز مايدانعا ءتۇستى، ءوز جەرىندە قۋعىنعا ۇشىراپ، قورلىق كۇن كەشتى. الايدا، قازاق-اتا وسى سۇمدىقتىڭ بارىنەن امان ءوتىپ، قازىرگى دە-يۋرە، ءسوز جۇزىندەگى بولسا دا تاۋەلسىز زامانعا جەتتى جانە حح عاسىردىڭ سوڭعى قىرىق جىلىندا ەسەلەي ءوسىپ، بۇگىن دە ەپتەپ-سەپتەپ توڭىرەگىن تولتىرىپ، الەمدەگى سانى كوپ، ەڭ ءىرى الپىس حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. قازىر ءوز قونىسىنداعى جالپى جۇرتتىڭ كەم دەگەندە جەتپىس پايىزىن قۇرايدى، الداعى ون جىلدىقتا جەتپىس بەس-سەكسەنگە يەك ارتۋعا ءتيىسپىز. جانە، مامان ەكسپەرتتەردىڭ ءتۇيىندى پىكىرى بويىنشا، وكىمەتىمىز، راس، مۇلدە باسقا ءبىر دابىرامەن ەمسەپ وتىرعان 2030 جىلى – 90 پايىزدان اسۋى انىق! ال جاي عانا بايبالام ەمەس، ۇلكەن قاسىرەت بولىپ تۇرعان ورىستىلدىلىك – ۋاقىتشا عانا قۇبىلىس. باياعىدا جازعانبىز، ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەگەن قازاقتىڭ نەمەرەلەرى ەندى قازاق تىلىنەن مۇلدە ماقۇرىم شىقسا، بۇگىنگى ءورىستىلدى قازاقتىڭ نەمەرەسى نەگە قازاقشا بىلمەسكە دەپ.
بۇل ماقالا جوعارعى دارەجەلى ءتىل مادەنيەتىنىڭ ءبىر عانا تارماعى، وندا دا شەتقاقپاي ماسەلە – لەكسيكالىق قوردىڭ بۇزىلىپ، بۇرمالانىپ كەتكەن جەكەلەگەن جاعدايلارىنا ارنالدى. ءباسپاسوز بەتىندەگى، كەيبىر ادەبي نۇسقالارداعى، شالاعايلىقتان ساۋاتسىزدىققا بەيىم كىلتيپان – جەكەلەگەن ءبىر ءسوز، ۇعىمداردىڭ مۇلدە باسقاشا ماعنا الىپ بارا جاتقان مىسالدارى. الدەقالاي كوزىمىزگە شالىنعان ەرەكشە سوراقى جاعدايلار. بۇزىلعان ءسوز، تەرىس، باسقاشا قولدانىلا باستاعان ۇعىمدار مەن تىركەستەر. ايتا بەرسەڭ، اڭگىمەنىڭ ۇشى-قيىرىنا جەتپەيسىڭ. تەك قانا «كەڭەس» اتاۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. جەتپىس جىل بويى «سوۆەت» بولىپ ەدى. شالاساۋات، جالعان ۇلتشىلدار مەن شالاعاي جازارماندار ءبىر-اق كۇندە «كەڭەس» قىلىپ شىعاردى. «كەڭەس وكىمەتى». ءوز وكىمەتىڭ ەكەن. ەتەنە جاقىن، تىلگە جاعىمدى ءسوز – تۋعان وكىمەت. «حان كەڭەسى»، «بيلەر كەڭەسى»، «اقىل، كەڭەس»، «كەڭەس كۇيى». وسىنىڭ ەشقايسىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قاتىناسى جوق ەدى، ەندى سول سوۆەتتىڭ ءوزىن كەڭەسكە تەڭەدىك. كەزىندە بۇل تۋرالى دا جەتكەرىپ جازعانبىز. امالسىزدان قايتالاۋعا تۋرا كەلدى. وتكەن جەتپىس جىل بويى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ارعى، بەرگى تاريحتا جەر ءجۇزى تۇگەل «سوۆەت» دەپ ايتادى، جازادى. اعىلشىن دا، نەمىس پەن فرانتسۋز، يسپان مەن يتاليان – بارلىق ەۋروپا حالىقتارى. اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، يسپان، باسقا دا الەمدىك تىلدەردىڭ عۇزىرى جەتپەگەننەن ەمەس، تاريحي-ساياسي تەرمين بولعاندىقتان. كسرو دەگەن قانداي سولەكەت. «كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى» ەكەن. «كەڭەستى» قابىلدايىق، وندا نەگە «سوتسياليستىك»، نەگە «رەسپۋبليكا» – «ورتاقتاستىق»، نەمەسە «الەۋمەتتىك»، «قوعامداستىق» ءھام «جۇمحۇريات» ەمەس پە!؟ جەر جيحان قابىلداعان، تاريحقا ەنگەن، الەمدىك بارلىق تىلدە قولدانىستا تۇرعان، ۇرەيلى، قانكەشتى «كگب» اتاۋى – جۇرەككە جاقىن «مقك» بولىپ شىقتى. تاعى سونشاما سوراقى جاعدايلار. ايتىپ تۇگەسە المايسىڭ. تاۋەلسىزدىكتىڭ كەۋدە كوتەرىڭكى العاشقى جىلدارى، ءباسپاسوز بەتىنەن العاش رەت «ۇجىمشار» دەگەن ءسوزدى ۇشىراتقاندا، بۇل نە بولدى دەپ اڭىرىپ قالعانىم بار. ءتارىزى، جاڭا زاماندا جاڭادان كوتەرىلىپ، جاڭاشا قۇرىلىپ جاتقان الدەبىر قاۋىمداستىق شىعار دەپ ويلادىم. ىزىنشە، بالكىم، ءبىرتالايدان سوڭ «كەڭشار» دەيتىن پالەگە كوزىم ءتۇستى. سوندا عانا شاتىسقان ميىمنىڭ بار تالشىقتارىن ىسكە قوسىپ، نە كەرەمەت ەكەنىن انىقتاپ ەدىم. «ۇجىمشار» – كولحوز ەكەن، «ۇجىمداسقان شارۋاشىلىق»، «كەڭشار» ءجونى ءتىپتى وڭاي – «كەڭەس شارۋاشىلىعى!» دانالىقتىڭ شەگى بار دەسەدى، ال وسىعان قاراما-قارسى ماعىناداعى عالاماتتىڭ شەگى جوق ەكەن. بىزدەن بۇرىنعىلار ايتقان. سويتە تۇرا بوراتتىڭ مازاعى ۇلتتىق نامىسىمىزدى قوزدىرىپ، جاپپاي اشۋ-ىزا تۋعىزادى. «كەڭەسپەن»، «كەڭشارمەن» توقتاساق ءجون عوي. كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى «اپتەك» پەن «رەستورانعا» دەيىن قازاقشالاندى – «ءدارىحانا»، «مەيرامحانا»; «ويىنحانامىز» تاعى بار – «كازينو». الەمدىك قولدانىستا جۇرگەن، ونسىز جوندەم ساۋاتىڭىز نە، ورتا مەكتەپ شەگىنەن وتە المايتىن عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەر تۇگەلگە جۋىق «ۇلتتىق پاتريوت»، «ءتىل جاناشىرلارىنىڭ» قورىس باتپاعىنا ارالاسىپ، ءوز تىلىندە وقىعان قازاق ءۇشىن جوققا سايدى. ازىرشە سول تەرميندەر قولدانىلاتىن «فيزيكا»، «الگەبرا»، «حيميا»، «ماتەماتيكا» دەيتىن ءپان اتاۋلارى عانا ءوز ورىندارىندا تۇر، كۇنى ەرتەڭ بۇلار دا «انا تىلىمىزگە» قوتارىلىپ جاتۋى عاجاپ ەمەس، ماسەلەن، «ماتەماتيكا» وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ تۇر: «ەسەپ»، الدە «ەسەپ-قيساپ»، بالكىم، «ساناماق»; قالعانىن قازاقشالاۋعا ءبىزدىڭ قاۋقارىمىز جەتپەسە، كەيىنگىلەر قيسىنىن تابادى، مۇمكىن تاۋىپ تا قويعان شىعار.
بۇگىنگى «وزىق زامان، ەگەمەن ەلىمىزگە» لايىق جاڭالىقتى قۇبىلىستار ءوز الدىنا، ەندى وتكەن تاريح پەن ادەبيەتتى تۇزەتە باستادىق. ماسەلەن، «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى» – «قازان توڭكەرىسى» بولىپ شىقتى; «توڭكەرىسىمىز» تۇسىنىكتى، ورىستاردىڭ ءوزى وسىلاي وزگەرتىپتى – «پەرەۆوروت» – «وكتيابرسكي پەرەۆوروت» – ال «قازاننىڭ» ەشبىر قيسىنى جوق. اينا-قاتەسىز «وكتيابر توڭكەرىسى» بولۋعا ءتيىستى. ساياسي، تاريحي اتاۋ. ال ءبىزدىڭ جاڭاشىل، ساناسى جوعارى قاۋىم ءبارىن بەلىنەن باسىپ جاتىر. ەڭ سوڭعى مىسال – «1916 جىلعى ماۋسىم جارلىعى» – بار تاريحتا «يۋن جارلىعى» عوي. ەسەپ ەمەس. ءوتىپ كەتكەن ءىس، مەن كۇنتىزبەدەگى اي اتتارىن جاڭعىرتۋ – وقىس قاتە بولدى دەپ سانايمىن. راس، ءوزىم ون جىلعا تاقاۋ جەرىن جەرلەپ، سۋىن ىشكەن چەح جۇرتى دا بۇرنادا ءوز تىلدەرىنە ىڭعايلاعان ەكەن: يانۆار – لەدەن، اپرەل – دۋبەن، ماي – كۆەتەن، نويابر – ليستوپاد دەگەندەي. جالپى، حالىقارالىق تەرميندەردەن قاشۋ – وزىنە سەنىمى از، ۇساق حالىقتارعا ءتان، كەمشىلىكتى سانادان تۋىنداعان عادەت. مەيلى دەيىك. الايدا، بۇرناعى ادەبي نۇسقالاردا، جۋرناليستيكادا، سول زامانداعى رەسمي اتاۋ بويىنشا جازىلدى عوي. وڭ با، تەرىس پە، تاريحي قۇجات ەكەنى ءوز الدىنا، ول كەزدە ەشكىم دە «ماۋسىم جارلىعى» دەپ ءمايموڭكەلەپ تۇرعان جوق، اي اتى ورىس نۇسقاسىندا، ءوز قالپىندا ءوتتى. ەڭ كەرەمەتى – وسى ىسپەتتەس بەلسەندى، جانكەشتى ناداندىق (ورىسشا «ۆوينستۆۋيۋششيە نەۆەجەستۆو») وتكەندەگى مۇرالارعا دا زاردابىن تيگىزىپ جاتىر. سوۆەت تۇسىندا جازىلعان، باسىلعان، تارالعان ماتىندەرگە «قازان توڭكەرىسى» دەگەن تۇزەتۋ جاساساق نە بولىپ شىقپاق. بۇل دا مۇمكىن ەكەن. ماسەلەن، مىرجاقىپ ماقالالارىنداعى اي اتتارىن بىلگىر رەداكتوردىڭ قالاي تۇزەتكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. مۇنداي وڭدەۋگە تۇسكەن – جالعىز جاقاڭ عانا بولماسا كەرەك. ياعني، حح عاسىردىڭ باسى عانا ەمەس، ودان سوڭعى جەتپىس جىل بويعى مۇرا اتاۋلى تۇگەلدەي «دۇرىستالىپ»، جاڭارتىلۋى ابدەن ىقتيمال. «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاندا كور» دەمەكشى، كەيىنگى قالامگەرلەردىڭ جاراسى ءتىپتى وڭاي. ناقتى ءبىر كۋالىك – مىنا مەنىڭ ءوزىمنىڭ بۇرىنعى-سوڭعى جازبالارىم. وتە كوپ بىلەتىن، ازاتشىل، ۇلتشىل رەداكتورلار، ساياسي ساۋاتى عانا ەمەس، ۇلتتىق تانىمى دا بىزدەن ارتىق كوررەكتورلار سىرتىمنان، ءوز قالاۋلارى بويىنشا، ەركىن تۇزەتكەنىن جانە سول قالپىندا جۋرنالعا، كىتاپقا شىققانىن العاش كورگەندە قۇتىرىپ كەتە جازدادىم. ءار جىلدا الدەنەشە رەت قايتالانعان جاعداي. ارقايسى ءبىر تاۋاريح. ەسىمە تۇسسە ءالى كۇنگە دەگبىرىمنەن ايىرىلام. سەن تاڭبالاعان اقيقات «سوۆەت» اتاۋلىنىڭ جاپپاي «كەڭەسكە» اينالۋى تۇرىپتى، ەشقاشان ەشكىم ايتپاعان «كەڭەس ادامدارىنا» ۇشىرىسقاندا سابىر ساقتاۋ قيىن. ءتۇزۋ ءسوزىڭدى قيسايتا بۇراپ جىبەرگەنى، كۇردەلى، قۇرمالاس سويلەمدەردى ءبولشەكتەپ، ەكپىندى، قىسقا سويلەمدەردىڭ اراسىن ىلمەكتەپ قوسىپ قوياتىنى، ءماندى، ماعىنالى تىنىس بەلگىلەرىن، ەڭ اياعى جاقشانىڭ اشىلۋ، جابىلۋىنا دەيىن جىلجىتىپ، سەنى جاقسارتۋ جولىندا جاسالعان قىرۋار ەڭبەكتى تۇگەندەپ شىعۋ ءمانسىز. ويتكەنى ازىرگە بارسىڭ، ءتىرىسىڭ، كەيىنگى ءبىر باسىلىمداردا قالپىنا كەلتىردىڭ، قالعانىن تۇزەتىپ، وڭداپ قويدىڭ، ادەبيەتشى، مۇراگەر بالاڭا مۇقيات تاپسىردىڭ. ايتكەنمەن، كوڭىل الاڭ. ءتىل تازالىعى جولىنداعى كۇرەسكەر قاۋىم وسىمەن توقتاسا ءجون عوي. ەڭ سۇمدىعى – بۇگىنىڭ تۇرىپتى، عۇمىر بويى تىنتىنەكتەپ قۇراعان بارلىق جازۋىڭدى نەندەي حيكمەت كۇتىپ تۇر؟ جالعىز سەن عانا ەمەس، حح عاسىرداعى قازاقتىڭ وزىق ادەبيەتى – مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ، ءىلياس ەسەنبەرلينگە دەيىنگى ۇلتتىق مۇراڭ قانداي كەپكە تۇسپەك؟ مۇرانى ايتاسىڭ، باي دا باعلان، ورالىمدى، يكەمدى، اسەرلى، ماعىنالى، كەنەۋسىز باي قازاق ءتىلىنىڭ ءوزى قانداي قوقىسقا تولماق؟ جالعىز-اق الدانىش قالدى. دامىعان حالىقتاردا «ادەبي ءتىل» جانە «سويلەۋ ءتىلى» دەيتىن ەكى بولەك ۇعىم بار. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقتا بۇل ەكى تاراپتىڭ ءوزارا ايىرىمى بولمادى. ۇلتتىڭ تۇتاستىعىنىڭ، ءتىل بىرلىگىنىڭ كورىنىسى. ەندى… ماناعى «تۋىلعان» مەن «ولىنگەن» جانە باسقا دا عاجايىپ، سىلىمتىك سوزدەر سارجاعال باسىلىم، ساۋاتسىز جازارماندار ۇلەسىنە ءوتىپ، ەجەلگى جىراۋلار مەن ەپوس، اباي مەن اۋەزوۆ، ولارعا جالعاس قازىرگى جانە كەيىنگى ۇلگىلى ادەبيەتتىڭ ءتىلى، سونشاما بىلىققان ۇشان مۇحيتتاعى شالعاي ارال ەسەبىندە بولسا دا، اۋەلگى ساف تازا قالپىندا ساقتالىپ قالا ما دەگەن ءۇمىت قانا كوڭىل جۇباتادى. ازىرشە «تۋىلعانداردىڭ» ەكپىنى تىم قاتتى، قازاق رۋحانياتىنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل باسىپ بارادى جانە جۋىق زاماندا «ولىنەتىن» ءتۇرى بايقالمايدى. ايتسە دە، «ءۇمىتسىز – شايتان»، الدامشى ەمەس، اقيقات بولاشاق دەپ سەنەيىك. تاس تا ۋاتىلادى، تاۋ دا قۇلايدى. «تۋىلعان» راس بولسا، «ءولىنۋ» دە كۇمانسىز. ءوز ەركى، ءوز بەتىمەن «ولىنبەيدى»، ازدى-كوپتى بىلىگى بار جالپى جۇرت جاپپاي جۇمىلىپ، جاردان قۇلاتىپ جىبەرمەسە. ەرتەڭنەن وزىپ، ارعى كۇندەردەن باستاپ، اقىر تۇبىندە.
دەگەنمەن، ادام دا، قوعام دا ەڭ اۋەلى بۇگىنگى كۇن اياسىندا عۇمىر كەشەدى عوي. ءتىل بۇزارلىقتان قۇتىلۋدىڭ، شىن مانىسىندەگى، تىم قۇرسا ورتاشا ساۋاتقا جەتۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ وقۋ، ءبىلىم، ۇيرەنۋ، تاعى تاعىلار دەپ باس اۋىرتپايىن. ەڭ وڭاي جولىن ايتايىن. ورىسشا «تولكوۆىي سلوۆار»، قازاقشا «تۇسىندىرمە سوزدىك» دەگەن بار. ءبىر تومدىق جانە كوپ تومدىق. بىزدەگى ءبىر تومدىق مەن ەلدە جۇرگەندە، 1999 جىلى باسىلىپ شىقتى. ساراپشى عانا ەمەس، جارتىلاي رەداكتور رەتىندە قولجازبا نۇسقانىڭ تولىمدى ءبىر بولىگىن قاداعالاپ، پىكىر، كەڭەس ايتۋعا تارتىلىپ ەدىم، مەنىمەن قاتار بەلگىلى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ، تاجىريبەلى اۋدارماشى نياز سىزدىقوۆ قاتىناسقان. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى دايىنداعان ەدى. قازاق ءتىلىنىڭ ءبىرشاما تولىمدى تىزبەگى – 50 مىڭ ءسوز قامتىلىپتى. ويدان قۇرالماعان، قازاق ادەبيەتى نۇسقالارىنان ايعاقتى مىسالدار نەگىزىندە. قايىرسىز «قايمانادان» باستاپ، ءبىرتالاي ءسوزدىڭ دالمە-ءدال، ناقتى ماعىناسىن وپ-وڭاي تاباسىز. بۇدان گورى كۇردەلىرەك جانە ارتىق سەنىمدى – ون تومدىق «تۇسىندىرمە سوزدىك» جانە بار. 1970–1980 جىلداردا شىققان. عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ سوزدىك ءبولىمىنىڭ تۋرا شيرەك عاسىرلىق تىڭعىلىقتى، باجايلى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى. قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ ۇلكەن مامانى، انا ءتىلىنىڭ بىلگىرى اكادەميك اقمادي ىسقاقوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلعان. كەز كەلگەن اتاۋ ءسوزدىڭ ناقتى انىقتاماسى مەن سوعان سايكەس بىرنەشە مىسال – بەلگىلى ادەبي نۇسقالاردان الىنعان دايەكتى جانە ارقيلى قولدانىس ايعاقتاپ كورسەتىلەدى. بۇل ون تومدىق كەيىنگى ءبىر جىلداردا تولىعىپ، قايىرا باسىلىپتى دەپ ەستيمىن. راس بولار. نەگىزىنەن وسى كوپتومدىققا جۇگىنگەن ءجون. ول قولعا تۇسپەسە، ماناعى ءبىر تومدىق تۇر. بالكىم، ول دا جاڭادان باسىلعان شىعار. مۇمكىندىگىنشە، دۇنيەدەن ءۇمىتتى ءاربىر جازارماننىڭ قولىندا تۇرسا ارتىق ەمەس.
مەن ءوزىم شىڭعىستاۋ، سارى-ارقا – الاشتىڭ ەجەلگى لۇعاتىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان قالىڭ ورتاسىندا تۋىپ، ءوستىم، كوز اشقان كەزىمنەن، ەسكىلىكتى ەرتەگى، اڭىز، كونە ەپوس، قيسسا-حيكايات ۇلگىلەرىن تىڭداپ، زەردەمە قۇيىپ، ءوسپىرىم شاعىمدا حالىق ادەبيەتى نۇسقالارىن، بۇرىنعى-سوڭعى ەلەۋلى جازۋشىلار شىعارمالارىن مۇقيات وقۋ، اقىر تۇبىندە تۇرىك قاعاناتى زامانىنان باستالاتىن قادىمي مۇرالاردى يگەرۋ، شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ ۇلاعاتىن بايىپتاۋ، بۇرناعى اقىن، جىراۋلار شىعارمالارىن زەرتتەۋ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىندەگى قولجازبا ەسكەرتكىشتەردى قاراستىرۋ، ءتىپتى، تۋىستاس تاتار، قىرعىز، نوعاي، قاراقالپاق ادەبيەتىنە ءۇڭىلۋ – تىنىمسىز، تاباندى ىزدەنىس ناتيجەسىندە، انا ءتىلىم – قازاق ءتىلىن مۇمكىن بولعان ەڭ جوعارعى شەگىندە ءبىلىپ شىقتىم دەپ ويلايمىن، سوعان قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، الدەنەندەي كۇمان تۋعان، ءتىپتى، انىقتاي، جەتكەرە تۇسكىم كەلگەن جاعدايدا وسى «تۇسىندىرمە»، جانە دە «ايماقتىق» ءھام «سينونيمدەر»، اباي مەن «اباي جولى» سوزدىكتەرىنە جۇگىنىپ وتىراتىنىم بار. قانشا جەتىكتىم دەسەڭ دە، قيساپسىز باي تۋعان ءتىلىڭنىڭ قادىر-قاسيەتىن تاني تۇسەسىڭ، بارىڭا سەنىمىڭ ارتادى. قاشاندا بىلمەستىك – ەڭ ۇلكەن ايىپ ەمەس، بىلۋگە ۇمتىلماۋ ايىپ. مانادان بەرى ءبىز سانامالاپ وتكەن جاڭساق قولدانىستار – تۇزەتىلۋى وپ-وڭاي كىنارات ەدى، از-ماز تالاپ قىلسا. امال جوق، كوپە-كورنەۋ جاعداياتتار توڭىرەگىندە وسىنشاما تاۋسىلىپ سويلەۋگە ءماجبۇر بولدىق.
مۇحتار ماعاۋين
امەريكا قۇراما شتاتتارىنان. كوكەك، 2016,
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ