«Tuılğan» men «ölingen» (jalğası-2)
kerey.kz
(jalğası. Bası ötken sanda).
«Qaraşa». Ağımdağı baspasözde jii wşırasadı, bwqara jwrt, eñbekşi qauım, jalpı halıq mağınasında. Bardı bwrmalaudıñ ädepki bir körinisi. Bwl bwzılğan sözdiñ tüp törkini – «qaraşı». Arğı zamanda hannıñ keñesşi begi: «Han qasında qaraşı» degen mätel de bar. Keyinirek, «aqsüyek» emes, «qara halıq», «qalıñ bwqara» mağınasına köşken: «Hannıñ jaqsı bolmağı – Qaraşınıñ eldigi, – Qaraşı halqı sıylasa, – Altınnan bolar beldigi», – degen Bwqar jırau, Abılay hanğa aytqan uağız tolğaularınıñ birinde. Barlıq jazba nwsqalarda ayta-qatesiz – «qaraşı». Al «qaraşa» – «qaraqoñır» degen söz, mäselen, «qaraşa üy», aqboz emes, jırtıq-jamau da emes, orta jağdaydağı kiiz üy. «Qaraşa» ayı bar, ol mülde basqa.
Sonımen, «qaraşa halıq» emes, «qaraşı halıq» boldı.
«Qar barısı». Bwl – «snejnıy bars»-tıñ tikeley audarması. Orıstıñ köleñkesi joq kezde Alatau men Eren-Qabırğa, bütkil qırat Aziyada ğwmır keşken, qazirde mülde siregen, mısıq twqımdas, qojban, jırtqış añ – qazaqşa atauı «irbis». Küni keşege deyin osılay jazılıp keldi, til bilmesterdiñ soñğı tört-bes jılda jetken tabısı.
«Qorğan». Mülde masqara boldıq. «Esik qorğanı…» «Qazaq dalasındağı ejelgi saq qorğandarı…» Qaydağı qorğan, qanday qabırğalı qamal? Orısşağa köşirsek, «krepost'», nemese «krepostnıe soorujeniya» – bekinisti qwrılım eken. Bizdegi qaptap ketken «qorğan» – sol orıstıñ türkiden enip, mülde basqa mağınağa ie bolğan «kurgan» söziniñ naqpa-naq köşirmesi. Biraq ayttıq, qazaqşa «qorğan» söziniñ jalğız-aq mağınası bar – qamaldı, qabırğalı berik şep. Al Esiktegi – Altın adam tabılğan, Altaydağı Qwdırğı, Pazırıq jäne basqa da taraptağı birazı zerttelgen, köpşiligi sol qalpında twrğan, qazınalı nemese äli de aşılmağan, jwmbaq keyipti, qadım zamandarda elbası, rubası, batır, bağlan kösemder jerlenip, qabir üstine qoldan üyilgen ülkendi-kişili, qisapsız, jasandı töbeşikterdiñ qazaqtağı bağzı, küni büginde ädebi qoldanıstağı atauı – «qorım!» Keyde «mıqtıñ üyi» dep te ataladı. Bala kezimizde ülken äkelerimiz: «Qazaqtan bwrın bwl ölkede mıq degen halıq bolıptı, solardan qalğan belgi» dep wğındıratın. Añız, auızeki aytılım boyınşa «mıqtıñ üyi» deñiz, oğan arnayı tüsinik qajat dep sanasañız – jalpığa ortaq, ädebi «qorım» bar – tek qana «qorğan» emes! Bizdiñ qazaqşa türtpeytin şalağay tarihşılarımızdıñ orısşa jazılğan eñbekteri arqılı taralğan «kurgan» qazaqşağa «qorğan» qalıbında qotarılıp, tarihi tanımmen qatar, taza tilimizdi de büldirip jatır. «Esik qorğanı…» emes, osı şarşıda jäne basqa da töbeşik, tömpeşikterdiñ ornında eşqaşan eşqanday «qorğan» bolmağan, äuel bastan-aq tastı, topıraqtı üymek – «qorım!» «Esik qorımı», «saq qorımdarı» – mine, däp osılay. (Köne qıpşaq jäne qazirgi keybir türik tilderinde «oba». Mäselen, Qırımdağı, älemge äygili mädeni, tarihi qazınalar şıqqan «Kül-Oba» jäne soğan qaraylas «Qara-Oba», «Altın-Oba» häm basqa da «obalar». «Oba» jalğanımı Qazaqstan şegindegi keybir qorımdar atauında saqtalğan, aytalıq, Batıs ölke, Börilidegi «Qırıq-Oba». Alayda, jekeley alğanda, qazirgi qazaqtağı «oba» söziniñ mağnası mülde basqaşa: bwl – ädette toqal töbeşik, şoqı biikter basında ataulı belgi, nemese qarauıl kölegey retinde tastan qalap, ornıqtı twrğızılğan, assa kisi boyı, nemese odan da alasa, wzınşaq , körneki nısan.)
«Qızmetşi». Mwnday söz qazaqta ejelden bar. Bwrnada üy şaruaşılığında jüretin äyel, qora tazartıp, qar kürep, qi oyatın erkek, yağni, qwl men malaydan bir satı ğana joğarı, bası bostan, äytse de tirşilik qamındağı kiriptar jan. Bügingi qazaq jetik biletin orıs tiline köşirsek – «sluga», «prisluga». Keyinde sovettik, äkimşilik keñselerinde, mektep jäne basqa da jaylarda ot jağatın, üy sıpıratın, eden juatın qızmetşiler payda boldı – «uborşica», büginde kez kelgen bayşıkeştiñ meken-twrağın, baqşa-bauın qaraytın, kündelikti twrmıs qajetin atqaratın birneşe, tipti, ondağan qızmetşisi bar. Kemsitu emes, ärkim jağdayına qaray jwmıs jasaydı, adal eñbektiñ bäri orındı, alayda, qanday da bir närseniñ töl atauın bwrmalauğa bolmaydı: «qızmetşi» degeniñiz – «sluga». Al bizde bäri «sluga» bolıp ketti, «memlekettik qızmetşi», «äskeri qızmetşi», tağı birdeñe «qızmetşiler». Küni keşe ğana, osınday, qol jwmısı, ädepki jiım-terimmen aynalıspaytın, biraq belgili mindeti bar kisiler – «qızmetker» dep atalatın edi: «memlekettik qızmetker», «äskeri qızmetker», «keñse qızmetkeri», «ğılımi qızmetker…» Ärine, barlığı da «danagöy elbası» men «egemen eldiñ» qızmetinde, biraq «qızmetşi» emes, «qızmetker». Jaman bolar, jaqsı bolar, är närseniñ artıq emes, kem emes, özine ğana tän anıqtaması bar dedik. «Qızmetşi» bir bölek, «qızmetker» bir bölek. Ärqaysı öz ornında twrğanı jön.
«Nebäri». Biz es bilgennen bastap, bwqaralıq baspasözde teris qoldanılıp kele jatqan söz. «Kolhoz (sovhoz) öziniñ şöp şabu (jer jırtu, egin jinau, t.t.) josparın nebäri jüz jiırma (jüz qırıq) procent orındadı…» Oquşı kezimde tañğalatın edim. Sonda jüz jiırma (jüz qırıq) procent, bügingişe jüz jiırma, jüz qırıq payız jetimsiz bolğanı ma? Odan beri alpıs, jetpis jıl ötti, kolhoz taradı, sovhoz küyredi, «nebäri» äli küşinde twr. Jiıntığı degen mağınada. Şındığında, kerisinşe. «Nebäri» – «qanağatsız» wğımın bermek, bar bolğanı osınday-aq degen söz. Köpe-körneu jañsaq qoldanıs, biraq äli künge tüzelmepti.
«Özine qol jwmsau», «özine qol salu». Bügingi qazaq baspasözinde «suicid», yağni özin-özi öltiru mağınasında jappay qoldanıladı. Bwrnağı jwrtımızda bolmağan swmdıq. Kemel jastağı äyel men erkektiñ, äsirese, kämeletke tolmağan, jaña tolğan öspirimderdiñ erikti türde ömirden ketui – şetin oqiğa emes, ädepki jağdayğa aynalıptı. Bwl rette bizdiñ egemen respublikamız älemdegi, bar jağınan damığan, endigi «qatarına qosılıp qoyıppız» deytin elu memleket twrıptı, arman bolğan tañdama otız eldiñ de aldına tüsip, tipti, ondıq, bestik qana emes, alğaşqı üş orınnıñ birine şıqqan siyaqtı. Sebep, saldarı qanday bolsa da, bärin tügel jasırıp qalu mümkin emes, sızdıqtap baspasözge ötip ketedi. Orısşası anıq: «samoubiystvo», nemese halıqaralıq «suicid». Qazaq tiliniñ tazalığı üşin küresker «til janaşırları» bütkil tehnikalıq, ğılımi, sayasi jäne äleumettik terminderdiñ bärin «qazaqşalap», elu jılda arılmas bılıq botqa jasadı, sondıqtan eşbir jat sözge orın joq, orısşadan tikeley audaramız. «Samoubiystvo» – «özin-özi öltiru» boladı eken, tım dökir, bizdiñ bügingi şat-şadıman ömirimizge üylespeydi, sondıqtan sıpayıraq anıqtama izdeledi. Aqırı taptıq – bwl tötenşe päleket krepostnik-qwldıq zamanınan beri üyrenşikti qalıpqa tüsken orıs jwrtınıñ bayırğı tilinde «nalojit' na sebya ruki» dep ataladı eken, qazaqşağa naqpa-naq audara salamız: «özine qol jwmsau», «özine-özi qol salu» bolıp şığadı. Män-mağınası tüsinikti siyaqtı. Tiesili derekterge tirkelgen sebepti tüsinikti, biraq qazaq tiliniñ oralımına mülde qayşı, teris qwrılım. «Qol jwmsau» – qaşanda wrıp-soğu mağınasın bergen. Mäselen, äldebir mas, nemese noyıs erkek «äyeline qol jwmsaydı». Aldağı ömirden eşqanday säule körmegen äldebir beybaq bala nemese azaptı tirşilikten tüñilgen äyel men erkek «özine-özi qol jwmsasa», köldeneñ kömeksiz, özin-özi sabağan bolıp şığadı. «Qol saludıñ» hikmeti bwdan da soraqı. Kädimgi qazaq tilinde «qol salu» – äyel zatına köñil bildiru, jay ğana aynaldıru emes, qoyınğa şaqıru, jınıstıq qatınasqa talap degen wğım beredi, ayqın orısşa naqtılasaq – «seksual'noe domogatel'stvo», europa tilderinen audarması. Al qazaqşa «özine qol saldı», – «özin-özi qozdırdı» bolıp şıqpaq. Endi qayttik? «Allañnan oybayım tınış» degendey, manağı tärki bolğan «özin-özi öltiru» qabıldanuğa tiis. Nemese jat jwrttıñ salqını, jat jwrt äkelgen zamana ıñğayı, tirşilik saltımızda bolmağan jat wğım sol ozıq halıqtar lwğatı boyınşa, «suicid» atalsın. Ömirde kündelikti bolıp jatqan jağday jäne jıl ötken sayın bes, on payızdan köterilip keledi, tilimizge tezinen siñisip ketpek. Qaytkende de, däp qazirgi «jalpı jwrt baylıqqa bökken, bar jağınan birdey jetilgen» kezimizde bwl swmdıqtıñ özinen de, sözinen de qwtılu tım qiın bolıp twr.
«Mayor». HİH ğasırdağı otarlıq zamanğa, ädebiet tarihına qatıstı zertteu eñbekterde qoldanılıp jatır. Köp bilgenniñ bir paydası. Dulat aqınnıñ tolğaularında: «Mayırdıñ alsa bwyrığın, – Borbayğa qısıp qwyrığın, – El pısığı jortadı», – degen sözder bar edi. «Abay jolı» romanında da äldeneşe jerde (keyingi basılımdarda tüzetilip ketpese) «mayır» atalatın. Bügingi bilermender bwl sözdiñ tüp-törkinin naqtı tauıptı – «mayor» eken, osığan deyin tüsinbestikpen jañsaq jazılıp kelgen. Dulat – oqımağan kisi, al Äuezov… danalardıñ da qatelesetini bar. Bwl «mayır» – qazaq arasında qalıptasqan tarihi atau ekenin bayıptauğa örkeude senim men kenen bilik bögesin jasağan. «Mayor!» Al «mayır» – patşa ökimeti ornatqan duan äkimşiliginde ağa swltannan keyingi, şın mänisinde barlıq jağdaydı baqılap, tekserip, tejep, bağıttap otıratın, orıs tekti şeneuniktiñ äskeri atağı emes, märtebesi. Äuelde äldebir mayor boluı mümkin. Odan keyin mayor ğana emes, ştabs-kapitan, bälkim, podpolkovnik, tipti, horunjiy. Qarqaralıdağı, Semey, Kökşetaudağı orıs äkimi ataulınıñ şen därejesi ärqilı boluı mümkin, biraq qazaq üşin bäri de «mayır». Osılay, tüzetusiz jazıluğa tiis.
«…Oquları». «Abay oquları», «Äuezov oquları» t.b. Osı jaqında «Tañjarıq oquları» degen taqırıpqa közim tüsti. Abay da, Äuezov te özderi oqıp jatqan joq, osı kisiler turasındağı ülgili sabaq, taldau, talqalau, tanım ğoy. Küni keşe ğana «däristeri» degen anıqtama qosılatın edi: «Abay däristeri», «Äuezov däristeri». Ayaq astınan jaña bir qisın şığarmay, osı, tilimizde birşama ornığıp barıp keyin ısırılğan, mağınası dälme-däl, äri ayqın «däristerge» qaytıp oraluımız qajet.
«Ortanqol». Ädebi sında «ortanqol şığarma», ädepki, ärqilı maqalalarda «ortanqol dünie» deytin bağa aytılıp jatadı. Keremet şığarma, keremet dünie emes, ortaşa, jwpını degen mağınada. Ortan qol wğımı – batıs jwrttarına kerisinşe, bizdiñ halıqta «ozıq» degen söz. Qoldıñ ortañğı, wzın sausağına teñeuden şıqqan. «Ortan qolday azamat» deydi bireudi madaqtağanda. Sonday-aq, «ortan qolday, körnekti roman». Bwl jerde bar kiltipan «ortan qol» men şınında da ortaşa «ortaqol» şatısıp, orındarı auısıp ketken. Kez kelgen jöndem sözdiñ bir qaribin özgertiñiz, ne bolıp şığar eken. Bilmestik qana emes, äuelgi bir salaqtıq nätijesi. Bizde qanşa aytsañ da qate tüzelmeydi, tirkese sozılıp, mäñgilikke deyin jalğasıp kete bermek. Osı aytılıp otırğan «ortaşa ortan qol» ğana emes, qatarlas basqa lepesimizden soñ da äldene oñalıp, jöndeledi dep oylamaymın, äyteuir bizden söz qalmasın degen dalbasa. Biraq bastap qoyğan soñ, mejeli jerimizge jeteyik.
«Susamır». Sırqat atauı retinde qoldanılıp jürgenine köp boldı. Tipti, arnayı sözdikterge enip ketken. Orısşa «saharnıy diabet» – «qant diabeti». Bizdiñ jañağa qwmar «til janaşırları» qaytkende de, tipti, orıs ta emes, arğı şet tildik «diabet» sözinen qwtılu üşin, osınday jaña termin oylap tapqan. Söytip, qazaqtıñ «susamır» deytin tamaşa bir sözi käkäy bolıp şıqtı. «Susamır» – qırat, taulı aymaqtarda ösetin, ädette tüye jeytin, därilik emi bar, hoş iis, özgeşe şöp bolsa kerek. Alataudıñ qaq ortasın oyıp alıp jatqan ataqtı Susamır jaylauı bar. Köldeneñi keybir twsta 30-40 şaqırımğa jetip, wzına boyı 150 şaqırımğa deyin sozıladı. Büginde bastan-ayaq qırğız ieliginde. Teñiz deñgeyinen eki-üş mıñ metr biikte, bizdiñ Şalköde men Qarqara siyaqtı, özgeşe qwnarlı qonıs. Bwdan jüz jetpis jıl bwrın jäne odan da arıda tügelimen bolmasa da, basım böligin qazaq jaylağan. Söz joq, sol eski zamanda şıqqan, «Susamır – eldiñ jaylauı» deytin, äuezdi, ädemi än de bar. Kenesarı hannıñ satqındıq nätijesindegi qapıl qazasınan soñ, osı aynıma qazaqtar keri sürilip, qırğızğa birjola ötipti. Sovet zamanındağı jwrtımız bwrnağı sağınış esesine, tömengi bir pwşpağın jalğa alıp, jaz aylarında erkin kösilgen. «Qant diabetiniñ» jaylauı emes, tuırılğan basqa kögimen qosa, äygili şöbi de mol bolğandıqtan, «Susamır» atanğan. Qazaqstan astanasında «Susamır köşesi» bar eken. Qant diabetikteri bas qwrağan köşe emes, tärizi, ataqtı jaylau esiminde jäne ağayındas qırğızğa qwrmet belgisi bolsa kerek.
Sonımen, ädemi «Susamır» sözin qaterli sırqat atauına köşiru – «wltşıldıq» tanımnıñ kezekti bir soraqı körinisi boldı. Al şındığında, bwl derttiñ qazaqşa atauı bar edi – «susaq». Negizgi bir belgisi – tınımsız şölirkeu, sudı mölşersiz köp işu desek, «susaq» – «suğa qwmar» degen söz, malğa beyim, maldı jaqsı köretin balanıñ «malsaq» atanatın jorasımen. Bwl sözdi maqwl körmeseñiz – «qant diabeti». Medicina termini. Qaytkende de «susamır» emes.
«Tolağay tabıs». Qate wğınılıp, jurnalister tarabınan jappay qoldanısqa tüsken sözderdiñ biri. «Telegey», nemese «tolayım» sözderiniñ äserimen qabıldanğan siyaqtı. Şın mänisinde «tolağay» – «jalañaş», «tıqır» degen soz. Toponim orayında – panasız oqşau, bwta, daraqsız jadağay tau – men bilgende Arqada jäne Şığısta osınday attas eki şoqı bar. Mahambettegi «tolağay» – qazir aytılıp jürgendey, «qu bas» emes: «Temir qazıq jastanbay, – Qu tolağay bastanbay…» – mwnda «qu tolağaydıñ» «jastanuğa» qatısı joq, «şaşıñ tüskenşe», «basıñ ağarğanşa» degen mağına bermek. Qaytkende de «tolağay» – molşılıq, darqandıq belgisi emes. YAğni, «tolağay tabıs» – eşqanday dereksiz, tipti, teris mağınadağı söz.
«Türki». Qazaq baspasözi men kitaptarda soñğı jiırma-otız jılda «türkiler», «türki halıqtarı», «Türki qağanatı» deytin ataulı sözder keñinen qoldanılıp jür. Qazaq tiliniñ işki üylesimi boyınşa, «türki» deytin sözdiñ eşbir oğaşı joq, biraq bwl – zat esim emes, sın esim – «qazaqı» degen tärizdi; adami, käsibi, ğılımi – bäri bir orayda. Sondıqtan «türki» – mülde basqaşa wğım bermek. (Osığan qaraylas «türki» bar – yağni «türik tili».) Tarihi twrğıda negizi joq, teris qana emes, qisınsız: «qazaq» etnonimin «qazıqa», nemese «qızaq» dep türlendirgen siyaqtı. «Türki» deytin halıq ta, «Türki qağanatı» deytin memleket te bolmağan, sonday-aq, bügingi, tüp negizi birles, tilderi üyles, ağayın jwrttardıñ ortaq atauı da «türki» emes. Bwl jer astınan jik şıqqan barlıq «türkiniñ» aqiqat tübiri – «türik». Orta ğasırlar tarihında jarım älemge qanat jayğan, qwdiret-küşi keneusiz «Wlı Türik qağanatı» boldı, memleketke wyıtqı, negizgi halıq – «türik» atandı. «Men – Täñiri tekti, Täñiri sıpattı türik Bilge-qağan… Türik jwrtım üşin tünde wyıqtamadım, kündiz otırmadım…» Bwl halıq tarihtıñ kelesi kezeñinde bükil Euraziya qwrılığına taraldı. Wrpaqtarı uaqıt oza kele ärqilı atalğanımen, bäri de türik jwrağatı bolıp qala berdi. «Türik halıqtarı» deytin ortaq atau – Europa ğılımında, bar tarihta birjola qalıptastı (orısşa – äuelde «tatarskie narodı i plemena», keyinirek Batıs äserimen «tureckie narodı»). Ejelgi tarihtı kämil tanığan qazaq ziyalıları da XX ğasırdıñ basında osı «türik» etnonimin jañadan jañğırtıp, jalpığa ortaq «türik halıqtarı» atauın qatarğa qosadı. Qaytadan tu kötergen Alaş memleketiniñ gimni: «Arğı atam – er türik, – Biz qazaq elimiz!» – dep jariyalağan. Bwdan soñ: «Ejelden er türik, – Oq tesken etimiz, – Qasqarıp, qaytpağan, – Eş jaudan betimiz!..» – dep şalqidı. Alaş ardageri Älihan Bökeyhan qaşanda: «Bizdiñ türik tekti qazaq halqı…» – dep jazadı. Az-mwz keyinirek Mwstafa Şoqay bauırlas, tuıstas bütkil «türik halqına» jar saladı, onıñ işinde jigerli, jañaşıl «türik jastarına» wran tastaydı. Osı eki aralıqtağı Swltanmahmwt, tuğan jwrtı, onıñ ötkendegi tarihı men öz twsındağı ahualın salğastıra kele: «Bwlardıñ türik edi arğı zatı, – Älemdi titiretken saltanatı, – Büginde azıp, tozıp, külki bolğan, – Bwlar da sol türiktiñ jwrağatı!» – dep küyingen – jüz jıl ötse de, äuelgi küşinde twrğan lepes. Qaytkende de – türik, türik jäne türik halıqtarı! Tek biz ğana emes. Resey şeginde otarlıq kün keşken bwlğar (qazan tatarları) men başqwrt, jäne Qırım tübegin, Qapqazdıñ qırqası men qaptal etegin qonıstanğan ağayındar, tipti şıbaş pen saqa-yakutke deyin tügeldey ejelgi «türik» negizine den qoyıptı. Al Birinşi Jihan soğısınan soñ Ejelgi Osman imperiyasınıñ tüpki qonısında qayta qwrılğan memleket – Ata-Türiktiñ basşılıq, nwsqauımen «Türkie», «Turk jumhuriyatı», yağni Türik respublikası dep resmi türde atala bastağan. Endi Resey imperiyası şeginde kommunistik qızıl orıs ökimi birjola ornıqqan kezde, dağdılı «türik» etnonimi eki tarmaqqa ajıratıladı: Anadolı türigi – «turok», «turki», al qalğan barlıq türik qauımınıñ atauı – «tyurki», «tyurkskie narodı» bolıp özgertildi. Bwl jiktelu – 1926 jılı Bakude ötkerilgen, tilge, mädenietke qatıstı köptegen mäseleler oñımen şeşilip, latın jazuına jappay köşu turalı qarar qabıldanğan aytulı oqiğa – «Bükilodaqtıq Birinşi türkologiya qwrıltayında» («Pervıy Vsesoyuznıy Tyurkologiçeskiy s'ezd») resmi türde qabıldanğan bolatın. Älbette, joğarğı ökimet nwsqauı äri däp osı kezde ayırım eleusiz köringen, öytkeni, osı «tyurk» halıqtarınıñ barlığınıñ öz tilderinde atalu da, jazılu da biregey – «turk», «türik» bolıp qala bermek. Jäne däp solay jalğastı. Bizdiñ qazaq ğılımında da, şamamen 1970 jıldarğa deyin «türik halıqtarı» dep jazılıp keldi, al ötken tarihtağı wlı memleket eşbir bwrmasız, «Türik qağanatı» ataldı. Alayda sovettik orıs sayasatında «Pantürkizm» deytin üreyli wğım bar, birte-birte qazaqtağı «türik halıqtarı» tüp negizinen aulaqtap, «türki halıqtarına» aynala bastadı. Aqırı, mine, äli de bwğaulı bastıñ sayasattan tısqarı erikti auız zamanında, manağı jasandı «tyurk» jobasımen, ejelgi «türik» etnonimi mülde qatardan şığarılğan eken: «türik» – ol Türkiya halqına ğana tiesili, al qalğan jwrt, onıñ işinde qazaq ta «türki» bolğanı maqwl. Osı oraymen jalbağay jazarmandar Ejelgi Wlı Türik qağanatınıñ bar tarihta twrğan, äli de teriske bwzılmağan özindik atauına deyin özgertip saldı: «Türki qağanatı». Danalıqtıñ erekşe ülgisi. Şındığında, bwrnağı, qağanat atalğan memleket bügingi Türik respublikasınan şalğay, alıs bir qiırda jatır ğoy. «Türik» dep tanıluı qisınsız, «Türki» dep, naqtı ayğaqtağan jön. Östip, bwl «Türki qağanatı» ağımdağı baspasöz betinen ozıp, birte-birte qazirgi tarihşılarımızdıñ «ğılımi» eñbekterine köşe bastaptı. Esebi, osınday qisıq pen qıñır bar tarapta qatarğa qosıldı, ejelgi tarihi ataudı ığıstırıp şığardı degen söz. Endi qarañız. Joğarıda aytqanımızday; «Qazıqa handığı», «Qızaq Ordası» degen jañaşa atauğa toqtau mümkin be. Mümkin eken. Türik qağanatın «Türki qağanatı» dep otırmız ğoy. Ayırımı qanşa. Joq, mwnday bwralqı ataular osı qalpında qaluğa tiis emes. Erte me, keş pe, tüzetilui şart.
Ötken mıñ jarım jıldıq tarihta – «türik», «Türik qağanatı», keyingi bes ğasırda araları ajırap, ärqaysısı öz derbestigin tapqan qauım jwrttıñ ortaq atauı – «türik halıqtarı». Eger Osman imperiyasındağı jwrtşılıq özderiniñ arğı babalarınıñ esimin saqtap qalsa (şın mänisinde alğaşqı prezident Mwstafa Kemal qalpına keltirse), bwl – tek qana süyinişti jağday, wlttıq sananıñ biik körinisi, al «türik halıqtarı» deytin anıqtama – seni Türkiyamen qosaqtap, Resey siyaqtı basıbaylı qwlğa aynaldırıp jibermeydi. Azıp-tozudıñ eñ swmdıq belgisi – ata-anañnan bezu desek, tüp tamırın teriske şığarğan, tuğan halqınıñ ejelgi atauınan jerip, arğı tarihtağı wlı imperiyasınıñ esimine deyin özgertken ğalamattı qalay bağalauğa boladı? Teksizdik, wltsızdıq dep qazbalamay, eñ jeñil, bergi sebebin aytayıq – qara tanımağan sauatsızdıq ataladı.
Mwhtar MAĞAUIN
Kökek, 2016,
Amerika Qwrama Ştattarınan.
«Tuılğan» men «ölingen» (3-bölim)
«Wlıs». Bügingi qazaq baspasözi men sayasi ömirdegi eñ bir bwzılğan, bwrmalanğan, keri mağına, basqaşa wğımğa köşirilgen sözderdiñ biri. «Wlıs» – neşeme ğasırlıq ğwmırı bar tarihi atau, Köne Türik zamanınan keşegi künge jalğasqan, bügin de äuelgi mağınasın joymağan, «memleket», «handıq», auızeki til, ädepki jağdayda – «bütkil halıq» degen söz. Şıñğıs han imperiyası «Eke Moğwl Wlısı», yağni Wlı Moğwl memleketi dep ataldı. Qadımnan beri, naurız küngi eñ bastı tilek – «Wlıs oñ bolsın!» yağni el-jwrtımız aman bolsın, mereyli bolsın! Adam men tabiğat, jer älemniñ jañaru, jañğıruı esepti köktem merekesiniñ bayırğı qazaqtağı özindik atauı – «Wlıstıñ wlı küni», yağni memlekettik, bükilhalıqtıq mereke. Endi kelip… «wlttar men wlıstar…» Netken «wlıs» desek, Qazaqstan Respublikasında twratın basqa da halıqtardıñ diasporaları eken. «Diaspora» dep, öz atauımen aytıp qalsaq, «bizdiñ egemen elimizde birligi jarasıp, tatu-tätti, şat-şadıman tirşilik keşip jatqan» basqa wlt ökilderin kemsitu bolıp körinbek. Sondıqtan, tarihi tanımı kemşin, bilim-sauatı tömen äldebir joğarı därejeli şeneunik, nemese sol şeneunikke aqıl qosqan tarihşı, älde til mamanı, özine beymälim ğana emes, mülde tüsiniksiz, äytkenmen auız toltırıp aytarlıq «wlıs» degen sözdi wsınğan. Sonımen, Qazaqstanda twratın, äuelde jüz otız, keyinde jüz qırıq, qazirde, bälkim, jüz elu, jüz jetpis «wlt pen wlıs» boldıq ta şıqtıq. «Wltımız», tärizi, jalğız qazaq emes, sanı birşama tolımdı, ayrıqşa qwrmetti tağı birneşe halıq: orıs, ukrain, belarus', özbek, tatar, türik, wyğır, al «wlısımız» – bwlar da erekşe sıylı, äytkenmen jiın sanı bir, eki-üş, bes-altı, on şaqtı kisilik: eskimos, çukça, yukagir, nganasan, nivh, nanay, odan ozsa jetpis-seksenge jetken, tipti, eki-üş jüz, bes-altı jüz kisiden qwralatın tağı qanşama – sanamalap kelgende jüzden astam halıq ökilderi. Sonda eki çukça men üş nivh ta «wlıs» bolıp şığadı eken. Ärine, respublikanıñ teñ qwqıqtı azamatı, biraq «wlıs» tügili, ataulı, derbes qauım emes, şıqqan tegi sonday da sonday, jekelegen kisiler. Kerek deseñiz, eki millionnan astam orıs pen eki jüz mıñ wyğır da «wlıs» bola almaydı. «Wlıs», bügingi Qazaq Wlısı – Qazaqstan şegindegi on jeti million – barlıq jwrttıñ jiıntıq atauı boluğa tiis. Al jañağı, eki kisilik, elu kisilik, assa birer, bes-on mıñdıq şağın toptarğa telingen «wlıs» märtebesi, söz joq, bizdiñ danagöy ökimetimizdiñ tikeley wsınısı bolmasa da, barmaq basqan maqwlınan soñ ğana resmi türde qabıldandı. Eger osı, qazaqqa jat, qalğan jwrttıñ bärine basıbaylı, internacional ökimetimiz «diaspora» atauınan şoşınsa, «wlttar men halıqtar» dep aytuı kerek edi. Öytkeni bes-on kisiniñ özi belgili bir halıq ökili. Söytip, kemi mıñ-mıñ jarım jıldıq tarihı bar, qasterli «Wlıs» sözin el-jwrtımızben birge qwrdımğa jöneltpek ekenbiz. Mwnı az deseñiz, osı jaqında, ağımdağı baspasöz betinde äldebir bilimpaz «oblıs» söziniñ ornına «wlıs» sözin qoldanu kerek degen wsınıs jasaptı. Ötip ketse tañı joq. Bügingi üş kisi, bes kisilik därejeden köterilip, twtas bir aymaqtıñ atauına jetemiz.
Qalay tartsañız da, ejelgi «Wlıs» söziniñ bayırğı jäne ädebi qalıbı eşqaşan özgermeydi, bwl taraptağı dalbağay şeşimder – sovet zamanında tıyım salınğan «alaş» atauı siyaqtı, qayta tirilmek. Bizdiki – bügingi soraqı jağdaydıñ bet perdesin aşıp körsetu talabı ğana.
«Halif». Arab halifatınıñ äskeri, sayasi-äkimşilik basşısı, «patşa», «han», «qağan», «korol'» esebindegi, keyinde äkimşilik qana emes, jümlä mwsılman älemindegi (bügingi Rim papası siyaqtı) dini-ruhani kösem atauın qazir osılay jazatın boldıq: «halif». Tağı da köp bilgenniñ keseli, biz ıqpalınan şığa almay otırğan orıs äseri. Arabtıñ özindegi atau twlğası – «halifa». Osığan oray, arğı-bergi qazaq ädebietinde, HİH ğasırda ayrıqşa damığan, roman keyipti, qissa, hikayat atalatın özgeşe ülgili epostıq jırlarda – «halifa». «Sol Masğwt halifağa uäzir boptı», – dep jazğan Abay. Öleñ-jırlar men şığıstıq ertegiler «halifa Haron-Räşid» zamanı turalı tolğaydı. Özimiz de talay ret «halifa» dep jazdıq. Bizdiñ aldımızda jäne twsımızda tügeldey «halifa». Esebi, halıq tiline de, ädebi nwsqalarğa da engen, äbden qalıptasqan atau. Endi eki jüz jıldan soñ, «egemendik» kezinde orıs äserimen «halif» dep jazsaq, bwl – jay ğana jañsaq emes, wlttıq ädebiet ülgilerinen taqır-taza beyhabarlıq, qazaqşa jaza otırıp, qazaq tilin bilmegen dümşelik dep qana bağalanuğa tiis.
«Hanım». «Halif»ten ötken soraqı jağday. «Hanım» – bwrnağı handıq zamanda öz twlğasındağı, keyingi ädebi qoldanısta jäne de mağınası özgermegen sayasi-etnografiyalıq atau – «hannıñ äyeli», «patşayım» degen söz. Al qazir kez kelgen äyel zatı «hanım» atalatın boldı. Bälkim, qay-qaysı da bwrınğı «hanımğa» teñdes, tipti, artıqşa bolar, biraq neşe qayıra aytqanımızday, är närseniñ özine ğana tän atauı bar, mäselen, terekti – emen, jılqını – tüye dep tanımaytınımız siyaqtı. «Hanım» – äuelgi de, qazirgi de naqtı mağınası – «hannıñ qatını», bügingi mayısqaq tilge köşirsek, «hannıñ jwbayı» degen söz. Onda qazaq jerin qaptap ketken äldeneşe million «hanım» qaydan şıqtı – eşqanday jwmbağı joq: orısta – «damı i gospoda», ağılşında «ledi… djentl'men». Osığan säykes, er kisilerimiz eşqanday talassız – «mırza» bolıp şıqtı, al äyel zatı… «äyelder» desek, söket körinedi, «qatındar» desek – swmdıq, bwdan göri köteriñki söz qaperge kelmegen, aqırı aspandap, «hanımğa» jettik. Şınında, bayırğı qazaq tilinde balama söz bar edi – «ayım» degen. Bizge qarağanda zerdesi twnıq qırğız birden taptı «mırzalar men ayımdar!» Sonımen, erte me, keş pe, «mırzalardan» soñ «ayımdar» twruğa tiis. Nemese, qazirgi äyeldi aldığa şığaratın mädenietimiz boyınşa, «ayımdar men mırzalar». Bwl «ayım» bizdiñ bügingi tilimizge de jat emes – «törağamen» sıñarlas «törayım» bar ğoy. Endi, reti kelip qalğan soñ ayta keteyik, sovet zamanında tilimizden alastalğan «qatın» – «tärbieli» kisi şoşınarday twrpayı söz emes, äyel zatına qwrmettiñ ayrıqşa körinisi. Äuel basta, Ejelgi Türik, odan soñğı Qıpşaq pen Horezm, Şıñğıs han wlısı, tipti, keyingi Osman imperiyasınıñ özinde «qatın» – «imperatrica» degen söz. Wlı qağan Şıñğıstıñ qanşama qwması, yağni nekesiz äyeli bolsa, twraqtı tösektes, tañdama beseui ğana «qatın» atanğan. Swltan gäremderinde äldeneşe jüz qwma men qızmetşi känizak bar, al nekeli «qatın» («qadın») sanı törteuden aspağan. Keyinde, imperiyalar ıdırap, han men qara teñespese de, zaman özgergen kezde ärbir qaraşı (ayttıq, «qaraşa» emes) erkek öziniñ naqsüyerin «sen han qosağınan kem emessiñ» dep erkeletip, «qatın» atay bastağan, aqırı, naqtı küyeui bar, twrmıstan ötken wrğaşı ataulı tügel «qatın» bolıp şıqtı. Sovettik jınıs teñdigi kezeñinde adamzattıñ ekinşi jarımın öz nıspısı boyınşa, «qatın» atau kemşilik sanalıp, ilkide azdı-köpti qoldanısqa ene bastağan ğarabi «äyel» sözi qalıpqa tüsti. Şın mänisinde joğarı emes, kemşin atau. Alayda, ädebiet pen baspasözde, auızeki tilde tübegeyli ornığıp ketken sözdiñ äuelgi mağınasına silteme jasap jatu – orınsız, kez kelgen til qandayma sözdi özine siñirgen jağdayda, bastapqı mänisi ayna-qatesiz saqtala bermeydi, mäsele – osı tildegi tüpkilikti qalıptasqan wğımında qabıldauımız kerek. Qazaq tilindegi «äyel» de öte äsem, tereñ mağınalı söz. Qoldanıstan şetteu orınsız jäne mümkin de emes. Tek bayağı qwrmetti «qatındı» mülde wmıtıp ketpesek bolğanı. «Äyeldiñ» küñ emesi siyaqtı, bwl «qatın» da patşayım emes. Ekeui özara sinonim retinde, qatarlas jüre beruge tiis. Al bügingi qaptağan «hanım» – özderine layıqtı «ayım» märtebesine köşkeni jön.
«Şariat». Egemen bolğalı, jañadan eşteñe tappağanımız twrıptı, barımızdan ayırılıp jatırmız. «Şariat» – älde orıstan auıstı, älde kädimgi dümşelik körinisi. Qazaqta barlıq zaman, barşa ädebiette – «şariğat». Jüz san mısal keltiruge boladı. Ğarabı nwsqada «i» men «a» aralığında kömeylik «ayn» dıbısı bar, qazaq qaşanda wyañ dauıssız «ğ» arqılı bergen – «şariğat». Sonday-aq, «ğalım», «ğwlama», tağı basqa da üyles dıbıstı sözder.
Tizbeley berse, til mädenietine qatıstı reniş pen keyistiñ şegi joq. Osı oraydağı körneki mısal – bügingi ädebiet pen jurnalistika tilinde qalıptasqan, tipti, ilkidegi äjeptäuir jazuşılardıñ özinde wşırasatın öreskel bir qatelikke nazar audarayıq. Tabiği qazaq tilinde köptik san esimnen soñğı anıqtauış sözge köptik jalğau tirkelmeydi. Mäselen, «öz elinde twratın on bir million qazaqtar» emes, «on bir million qazaq». Bizdegi «eki jüz jiırma mıñ nemister» emes, «eki jüz jiırma mıñ nemis». Sonday-aq, «tört-bes kisiler», «qırıq-elu kisiler» emes, «tört-bes kisi», «qırıq-elu kisi»; mıñ qoy, jüz jılqı, otız siır, ondağan qwrılıs, jüzdegen zavod-fabrika, tağı osı retpen.
«Bir qayğı mıñ qayğını qozğaydı» degen. Til töñireginde uayım köp. Men qazaq tiliniñ qoldanıs ayası, bügini men bolaşağı turalı qam jemeymin. Bwrın da talay aytqam, jazğam. Bir zamanda qazaq älemdegi eñ ülken otız halıqtıñ biri boldı dedik. Sovet kezeñinde tikeley genocidke wşıradı, ädeyi wyımdastırılğan aştıqtan qırıldı, aydaldı, atıldı, jer audı, alpauıt jat jwrttar arasındağı eriksiz maydanğa tüsti, öz jerinde quğınğa wşırap, qorlıq kün keşti. Alayda, Qazaq-Ata osı swmdıqtıñ bärinen aman ötip, qazirgi de-yure, söz jüzindegi bolsa da täuelsiz zamanğa jetti jäne HH ğasırdıñ soñğı qırıq jılında eseley ösip, bügin de eptep-septep töñiregin toltırıp, älemdegi sanı köp, eñ iri alpıs halıqtıñ qatarına qosıldı. Qazir öz qonısındağı jalpı jwrttıñ kem degende jetpis payızın qwraydı, aldağı on jıldıqta jetpis bes-seksenge iek artuğa tiispiz. Jäne, maman ekspertterdiñ tüyindi pikiri boyınşa, ökimetimiz, ras, mülde basqa bir dabıramen emsep otırğan 2030 jılı – 90 payızdan asuı anıq! Al jay ğana baybalam emes, ülken qasiret bolıp twrğan orıstildilik – uaqıtşa ğana qwbılıs. Bayağıda jazğanbız, bir auız orısşa bilmegen qazaqtıñ nemereleri endi qazaq tilinen mülde maqwrım şıqsa, bügingi orıstildi qazaqtıñ nemeresi nege qazaqşa bilmeske dep.
Bwl maqala joğarğı därejeli til mädenietiniñ bir ğana tarmağı, onda da şetqaqpay mäsele – leksikalıq qordıñ bwzılıp, bwrmalanıp ketken jekelegen jağdaylarına arnaldı. Baspasöz betindegi, keybir ädebi nwsqalardağı, şalağaylıqtan sauatsızdıqqa beyim kiltipan – jekelegen bir söz, wğımdardıñ mülde basqaşa mağna alıp bara jatqan mısaldarı. Äldeqalay közimizge şalınğan erekşe soraqı jağdaylar. Bwzılğan söz, teris, basqaşa qoldanıla bastağan wğımdar men tirkester. Ayta berseñ, äñgimeniñ wşı-qiırına jetpeysiñ. Tek qana «keñes» atauınıñ özi nege twradı. Jetpis jıl boyı «sovet» bolıp edi. Şalasauat, jalğan wltşıldar men şalağay jazarmandar bir-aq künde «keñes» qılıp şığardı. «Keñes ökimeti». Öz ökimetiñ eken. Etene jaqın, tilge jağımdı söz – tuğan ökimet. «Han keñesi», «biler keñesi», «aqıl, keñes», «Keñes küyi». Osınıñ eşqaysınıñ sovet ökimetine qatınası joq edi, endi sol sovettiñ özin keñeske teñedik. Kezinde bwl turalı da jetkerip jazğanbız. Amalsızdan qaytalauğa tura keldi. Ötken jetpis jıl boyı, küni büginge deyin, arğı, bergi tarihta jer jüzi tügel «sovet» dep aytadı, jazadı. Ağılşın da, nemis pen francuz, ispan men ital'yan – barlıq Europa halıqtarı. Ağılşın, nemis, francuz, ispan, basqa da älemdik tilderdiñ ğwzırı jetpegennen emes, tarihi-sayasi termin bolğandıqtan. KSRO degen qanday söleket. «Keñestik Socialistik Respublikalar Odağı» eken. «Keñesti» qabıldayıq, onda nege «Socialistik», nege «Respublika» – «Ortaqtastıq», nemese «Äleumettik», «Qoğamdastıq» häm «Jwmhwriyat» emes pe!? Jer jihan qabıldağan, tarihqa engen, älemdik barlıq tilde qoldanısta twrğan, üreyli, qankeşti «KGB» atauı – jürekke jaqın «MQK» bolıp şıqtı. Tağı sonşama soraqı jağdaylar. Aytıp tügese almaysıñ. Täuelsizdiktiñ keude köteriñki alğaşqı jıldarı, baspasöz betinen alğaş ret «wjımşar» degen sözdi wşıratqanda, bwl ne boldı dep añırıp qalğanım bar. Tärizi, jaña zamanda jañadan köterilip, jañaşa qwrılıp jatqan äldebir qauımdastıq şığar dep oyladım. İzinşe, bälkim, birtalaydan soñ «keñşar» deytin pälege közim tüsti. Sonda ğana şatısqan miımnıñ bar talşıqtarın iske qosıp, ne keremet ekenin anıqtap edim. «Wjımşar» – kolhoz eken, «wjımdasqan şaruaşılıq», «keñşar» jöni tipti oñay – «keñes şaruaşılığı!» Danalıqtıñ şegi bar desedi, al osığan qarama-qarsı mağınadağı ğalamattıñ şegi joq eken. Bizden bwrınğılar aytqan. Söyte twra Borattıñ mazağı wlttıq namısımızdı qozdırıp, jappay aşu-ıza tuğızadı. «Keñespen», «keñşarmen» toqtasaq jön ğoy. Kündelikti twrmıstağı «äptek» pen «restoranğa» deyin qazaqşalandı – «därihana», «meyramhana»; «oyınhanamız» tağı bar – «kazino». Älemdik qoldanısta jürgen, onsız jöndem sauatıñız ne, orta mektep şeginen öte almaytın ğılımi-tehnikalıq terminder tügelge juıq «wlttıq patriot», «til janaşırlarınıñ» qorıs batpağına aralasıp, öz tilinde oqığan qazaq üşin joqqa saydı. Äzirşe sol terminder qoldanılatın «fizika», «algebra», «himiya», «matematika» deytin pän atauları ğana öz orındarında twr, küni erteñ bwlar da «ana tilimizge» qotarılıp jatuı ğajap emes, mäselen, «matematika» özinen-özi swranıp twr: «esep», älde «esep-qisap», bälkim, «sanamaq»; qalğanın qazaqşalauğa bizdiñ qauqarımız jetpese, keyingiler qisının tabadı, mümkin tauıp ta qoyğan şığar.
Bügingi «ozıq zaman, egemen elimizge» layıq jañalıqtı qwbılıstar öz aldına, endi ötken tarih pen ädebietti tüzete bastadıq. Mäselen, «Oktyabr' revolyuciyası» – «Qazan töñkerisi» bolıp şıqtı; «töñkerisimiz» tüsinikti, orıstardıñ özi osılay özgertipti – «perevorot» – «Oktyabr'skiy perevorot» – al «Qazannıñ» eşbir qisını joq. Ayna-qatesiz «Oktyabr' töñkerisi» boluğa tiisti. Sayasi, tarihi atau. Al bizdiñ jañaşıl, sanası joğarı qauım bärin belinen basıp jatır. Eñ soñğı mısal – «1916 jılğı Mausım jarlığı» – bar tarihta «Iyun' jarlığı» ğoy. Esep emes. Ötip ketken is, men küntizbedegi ay attarın jañğırtu – oqıs qate boldı dep sanaymın. Ras, özim on jılğa taqau jerin jerlep, suın işken çeh jwrtı da bwrnada öz tilderine ıñğaylağan eken: yanvar' – leden, aprel' – duben, may – kveten, noyabr' – listopad degendey. Jalpı, halıqaralıq terminderden qaşu – özine senimi az, wsaq halıqtarğa tän, kemşilikti sanadan tuındağan ğadet. Meyli deyik. Alayda, bwrnağı ädebi nwsqalarda, jurnalistikada, sol zamandağı resmi atau boyınşa jazıldı ğoy. Oñ ba, teris pe, tarihi qwjat ekeni öz aldına, ol kezde eşkim de «Mausım jarlığı» dep mäymöñkelep twrğan joq, ay atı orıs nwsqasında, öz qalpında ötti. Eñ keremeti – osı ispettes belsendi, jankeşti nadandıq (orısşa «voinstvuyuşie nevejestvo») ötkendegi mwralarğa da zardabın tigizip jatır. Sovet twsında jazılğan, basılğan, taralğan mätinderge «Qazan töñkerisi» degen tüzetu jasasaq ne bolıp şıqpaq. Bwl da mümkin eken. Mäselen, Mirjaqıp maqalalarındağı ay attarın bilgir redaktordıñ qalay tüzetkenin öz közimmen kördim. Mwnday öñdeuge tüsken – jalğız Jaqañ ğana bolmasa kerek. YAğni, HH ğasırdıñ bası ğana emes, odan soñğı jetpis jıl boyğı mwra ataulı tügeldey «dwrıstalıp», jañartıluı äbden ıqtimal. «Tüyeni jel şayqasa, eşkini aspanda kör» demekşi, keyingi qalamgerlerdiñ jarası tipti oñay. Naqtı bir kuälik – mına meniñ özimniñ bwrınğı-soñğı jazbalarım. Öte köp biletin, azatşıl, wltşıl redaktorlar, sayasi sauatı ğana emes, wlttıq tanımı da bizden artıq korrektorlar sırtımnan, öz qalauları boyınşa, erkin tüzetkenin jäne sol qalpında jurnalğa, kitapqa şıqqanın alğaş körgende qwtırıp kete jazdadım. Är jılda äldeneşe ret qaytalanğan jağday. Ärqaysı bir tauarih. Esime tüsse äli künge degbirimnen ayırılam. Sen tañbalağan aqiqat «sovet» ataulınıñ jappay «keñeske» aynaluı twrıptı, eşqaşan eşkim aytpağan «keñes adamdarına» wşırısqanda sabır saqtau qiın. Tüzu söziñdi qisayta bwrap jibergeni, kürdeli, qwrmalas söylemderdi bölşektep, ekpindi, qısqa söylemderdiñ arasın ilmektep qosıp qoyatını, mändi, mağınalı tınıs belgilerin, eñ ayağı jaqşanıñ aşılu, jabıluına deyin jıljıtıp, seni jaqsartu jolında jasalğan qıruar eñbekti tügendep şığu mänsiz. Öytkeni äzirge barsıñ, tirisiñ, keyingi bir basılımdarda qalpına keltirdiñ, qalğanın tüzetip, oñdap qoydıñ, ädebietşi, mwrager balaña mwqiyat tapsırdıñ. Äytkenmen, köñil alañ. Til tazalığı jolındağı küresker qauım osımen toqtasa jön ğoy. Eñ swmdığı – büginiñ twrıptı, ğwmır boyı tintinektep qwrağan barlıq jazuıñdı nendey hikmet kütip twr? Jalğız sen ğana emes, HH ğasırdağı qazaqtıñ ozıq ädebieti – Mwhtar Äuezovten bastap, İliyas Esenberlinge deyingi wlttıq mwrañ qanday kepke tüspek? Mwranı aytasıñ, bay da bağlan, oralımdı, ikemdi, äserli, mağınalı, keneusiz bay qazaq tiliniñ özi qanday qoqısqa tolmaq? Jalğız-aq aldanış qaldı. Damığan halıqtarda «ädebi til» jäne «söyleu tili» deytin eki bölek wğım bar. Bügingi künge deyin qazaqta bwl eki taraptıñ özara ayırımı bolmadı. Wlttıñ twtastığınıñ, til birliginiñ körinisi. Endi… manağı «tuılğan» men «ölingen» jäne basqa da ğajayıp, silimtik sözder sarjağal basılım, sauatsız jazarmandar ülesine ötip, ejelgi jıraular men epos, Abay men Äuezov, olarğa jalğas qazirgi jäne keyingi ülgili ädebiettiñ tili, sonşama bılıqqan wşan mwhittağı şalğay aral esebinde bolsa da, äuelgi saf taza qalpında saqtalıp qala ma degen ümit qana köñil jwbatadı. Äzirşe «tuılğandardıñ» ekpini tım qattı, qazaq ruhaniyatınıñ tört bwrışın tügel basıp baradı jäne juıq zamanda «ölinetin» türi bayqalmaydı. Äytse de, «Ümitsiz – şaytan», aldamşı emes, aqiqat bolaşaq dep seneyik. Tas ta uatıladı, tau da qwlaydı. «Tuılğan» ras bolsa, «ölinu» de kümänsiz. Öz erki, öz betimen «ölinbeydi», azdı-köpti biligi bar jalpı jwrt jappay jwmılıp, jardan qwlatıp jibermese. Erteñnen ozıp, arğı künderden bastap, aqır tübinde.
Degenmen, adam da, qoğam da eñ äueli bügingi kün ayasında ğwmır keşedi ğoy. Til bwzarlıqtan qwtıludıñ, şın mänisindegi, tım qwrsa ortaşa sauatqa jetudiñ qanday joldarı bar? Oqu, bilim, üyrenu, tağı tağılar dep bas auırtpayın. Eñ oñay jolın aytayın. Orısşa «Tolkovıy slovar'», qazaqşa «Tüsindirme sözdik» degen bar. Bir tomdıq jäne köp tomdıq. Bizdegi bir tomdıq men elde jürgende, 1999 jılı basılıp şıqtı. Sarapşı ğana emes, jartılay redaktor retinde qoljazba nwsqanıñ tolımdı bir böligin qadağalap, pikir, keñes aytuğa tartılıp edim, menimen qatar belgili jazuşı Qabdeş Jwmadilov, täjiribeli audarmaşı Niyaz Sızdıqov qatınasqan. Til bilimi institutı dayındağan edi. Qazaq tiliniñ birşama tolımdı tizbegi – 50 mıñ söz qamtılıptı. Oydan qwralmağan, qazaq ädebieti nwsqalarınan ayğaqtı mısaldar negizinde. Qayırsız «qaymanadan» bastap, birtalay sözdiñ dälme-däl, naqtı mağınasın op-oñay tabasız. Bwdan göri kürdelirek jäne artıq senimdi – on tomdıq «Tüsindirme sözdik» jäne bar. 1970–1980 jıldarda şıqqan. Ğılım Akademiyası Til bilimi institutınıñ Sözdik böliminiñ tura şirek ğasırlıq tıñğılıqtı, bajaylı jwmısınıñ nätijesi. Qazaq lingvistikasınıñ ülken mamanı, ana tiliniñ bilgiri akademik Aqmädi Isqaqovtıñ basşılığımen jüzege asırılğan. Kez kelgen atau sözdiñ naqtı anıqtaması men soğan säykes birneşe mısal – belgili ädebi nwsqalardan alınğan däyekti jäne ärqilı qoldanıs ayğaqtap körsetiledi. Bwl on tomdıq keyingi bir jıldarda tolığıp, qayıra basılıptı dep estimin. Ras bolar. Negizinen osı köptomdıqqa jügingen jön. Ol qolğa tüspese, manağı bir tomdıq twr. Bälkim, ol da jañadan basılğan şığar. Mümkindiginşe, dünieden ümitti ärbir jazarmannıñ qolında twrsa artıq emes.
Men özim Şıñğıstau, Sarı-Arqa – alaştıñ ejelgi lwğatınıñ qaymağı bwzılmağan qalıñ ortasında tuıp, östim, köz aşqan kezimnen, eskilikti ertegi, añız, köne epos, qissa-hikayat ülgilerin tıñdap, zerdeme qwyıp, öspirim şağımda halıq ädebieti nwsqaların, bwrınğı-soñğı eleuli jazuşılar şığarmaların mwqiyat oqu, aqır tübinde Türik qağanatı zamanınan bastalatın qadımi mwralardı igeru, Şağatay ädebietiniñ wlağatın bayıptau, bwrnağı aqın, jıraular şığarmaların zertteu, Ğılım Akademiyasınıñ arhivindegi qoljazba eskertkişterdi qarastıru, tipti, tuıstas tatar, qırğız, noğay, qaraqalpaq ädebietine üñilu – tınımsız, tabandı izdenis nätijesinde, ana tilim – qazaq tilin mümkin bolğan eñ joğarğı şeginde bilip şıqtım dep oylaymın, soğan qaramastan, küni büginge deyin, äldenendey kümän tuğan, tipti, anıqtay, jetkere tüskim kelgen jağdayda osı «Tüsindirme», jäne de «Aymaqtıq» häm «Sinonimder», Abay men «Abay jolı» sözdikterine jüginip otıratınım bar. Qanşa jetiktim deseñ de, qisapsız bay tuğan tiliñniñ qadir-qasietin tani tüsesiñ, barıña senimiñ artadı. Qaşanda bilmestik – eñ ülken ayıp emes, biluge wmtılmau ayıp. Manadan beri biz sanamalap ötken jañsaq qoldanıstar – tüzetilui op-oñay kinärat edi, az-maz talap qılsa. Amal joq, köpe-körneu jağdayattar töñireginde osınşama tausılıp söyleuge mäjbür boldıq.
Mwhtar Mağauin
Amerika Qwrama Ştattarınan. Kökek, 2016,
zhasalash.kz
Pikir qaldıru