جازۋىما ەشقانداي بوگەت بولماسا دا، تىنىشتىق كەرەك بولعاننان كەيىن پراگادا تۇراتىن ۇلىمنىڭ قولىنا كەتتىم. ول جاققا بارعاننان كەيىن ۇلكەن جۇمىستى باستاۋ كەرەك بولدى. جەتى كۇننەن كەيىن-اق جازۋعا وتىردىم. الدىمەن ءبىر شاعىن اڭگىمە جازدىم. سودان كەيىن «جارماق» دەگەن كولەمى ۇلكەن بولماسا دا، سالماعى اۋىر رومان جازدىم. وتە تەز جازىلدى. 18 كۇندە جازىپ ءبىتىردىم. ءبىر توپ اڭگىمە جازدىم. سودان كەيىن «شىڭعىس حانعا» وتىردىم. شىڭعىس حاندى جازۋىمنىڭ كوپ سەبەبى بار. ايتىلماعان ءسوز قالعان جوق، ءبارىن ايتقانبىز. مەنىڭ «التىن داپتەر» دەيتىن ستۋدەنت كەزدە باستاعان ۇلكەن داپتەرىم بولدى. سونىڭ ىشىندە بولاشاقتا جازاتىن بارلىق شىعارمالارىمنىڭ سيۋجەتى، سۇلباسى ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىلعان. سونىڭ ىشىندە، مىسالى، «الاساپىراننىڭ» سۇلباسى بار، ودان 15, 20, 25 جىل وتكەننەن كەيىن جازىلعان شىعارمالار بار. قولما-قول جازىلعان شىعارمالار دا بار. بىراق، سونىڭ ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ سۇلباسى جوق. ويتكەنى، سوۆەت زامانىندا شىڭعىس حاننىڭ اتىن اتاماۋ كەرەك بولدى. اتايتىن بولساڭ، تەك جامانداۋ كەرەك. شىڭعىس حان – بۇكىل الەمگە تانىلعان تۇلعا. ۇلى تۇلعا، ۇلى قولباسى. ۇلى مەملەكەت، ۇلى يمپەريا قۇرعان ادام. ونى تسەزارمەن دە، ناپولەونمەن دە، اتيللامەن دە سالىستىرۋعا بولمايدى. ول بارىنەن جوعارى. شىڭعىس حان قازاقتىڭ ۇعىمىندا اۋليە، ۇلى حان. اڭىز بويىنشا، ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان جارالعان. ءوزىنىڭ اسىل تۋمىسىن دالەلدەۋ ءۇشىن حالىقتىڭ الدىندا شەشەسى «ساداعىڭدى كۇننىڭ ساۋلەسىنە ءىلدىر» دەيدى. كيىز ۇيدە شاڭىراقتان ءتۇسىپ تۇرعان ساۋلەگە ساداعىن اتقاندا، جەبەسى سول ساۋلەگە ءىلىنىپ تۇرىپ قالدى دەسەدى. ال قالعان بيلىككە تالاسقان شىڭعىستىڭ تۋىستارىنىڭ وقتارى ىلىنبەيدى. «ساداعىن ساعىمعا ىلدىرگەن شىڭعىس حان» دەپ ايتاتىنى سودان. بۇل، ارينە، اڭىز. بىراق، شىڭعىس حانعا دەگەن سەنىمنىڭ كورىنىسى.

«شىڭعىستان تۋعان حاندار-اي…»

700-800 جىل بويى، ونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى قۇرىلعان زاماننان باستاپ شىڭعىس حان اۋليە بولدى. قازتۋعان جىراۋدىڭ اتىنان ايتىلعان مۇرات اقىننىڭ زارىن ماقالالارىمدا تالاي رەت ايتىپ كەلتىرگەنمىن:

ويىل دا قيىل، جەم، ساعىز،

قايران سالانىڭ جاتقان اڭعارى-اي.

اق شالمالى پىرلەردىڭ

مەشىتكە جاققان شامدارى-اي!

كاپىردەن تەڭدىك الۋعا،

قايتىپ تا كەلەر دەيمىسىڭ،

مۇسىلماننىڭ بالاسى،

شىڭعىستان تۋعان حاندار-اي…

مۇرات – ازاتتىق جىرشىسى، وتارشىلدىققا قارسى ولەڭدەر شىعارعان. عاسىردىڭ باسىندا حالىق كوسەمى، اعارتۋشى عۇمار قاراش ايتادى:

شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل،

قاراقىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل،

ەرەگەسكەن دۇشپان-جاۋىن قۋعان ەل

ەمەس پە ەدىڭ – جۇرتىم ساعان نە بولدى؟!..

«ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر تۋمايدى»

وسى ءسوزدى ءدال قازىر ايتۋعا بولادى. ال ماعجان «ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر تۋمايدى» دەگەن. شاكارىم، سۇلتانماحمۇت، ابايلار «قازاق رۋلارى شىڭعىس حانعا ءوزى قوسىلدى» دەپ ايتقان. ورىس سوۆەت يدەولوگياسى كەلىپ جەتكەنگە دەيىن بۇكىل قازاق شىڭعىس حاندى قۇرمەتتەگەن، قادىر تۇتقان. ال ودان كەيىن ۇلتتىق سانامىزدان ايىرىلعانىمىز سونشالىق، ورىستىڭ يدەولوگياسىمەن، ورىس بولعاندا ۇلكەن عىلىمنىڭ يدەولوگياسىمەن عانا ەمەس، مەكتەپ وقۋلىعى دارەجەسىندەگى شوۆينيستىك يدەولوگيامەن ابدەن ميىمىز ۋلانعان. شىڭعىس حاندى ءالى كۇنگە جاۋىز دەپ جۇرگەندەر سول سانادان ءالى ارىلا الماي وتىر. قازاقتىڭ جاعدايى تۇسىنىكتى. 70 جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق ساناسىنان، ءداستۇر-سالتىنان ايىرىلدى. قىمىز ءىشۋدى، قۇرت قايناتۋدى ۇمىتىپ، بارىنان ايىرىلدى. ول تۇسىنىكتى جاعداي، يدەولوگيا سولاي بولدى. قازاققا كىنا قويماي-اق قويايىق. ال ارعى جاقتا – قىتايدا ءبىر جارىم ميلليون قازاق وتىر. ەلىمىز بار، جۇرتىمىز بار دەپ كوڭىلگە مەدەۋ تۇتاتىن ەدىم. ولاردىڭ قازىرگى زامانداعى سايتتارى – «كۇلتەگىن» مەن «سەن – قازاقتى» قاراپ وتىرامىن. قىتايداعى قازاق سوۆەت يدەولوگياسىنان تىس بولدى. ونىڭ ۇستىنە، قىتاي يدەولوگياسى بويىنشا، شىڭعىس حان ۇلى مەملەكەتتى نەگىزدەۋشى ادام. شىڭعىس حان باستادى، ال شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي ءبىرجولاتا بەكىتتى. سوندا سول جاقتاعى قازاق نەگە شىڭعىس حاندى بالاعاتتاپ جاتادى؟ مۇنداعىلار جاۋىز دەپ سىپايى ايتسا، ونداعىلار تۇگىن قالدىرماي، ارام قالماق، پالەن-تۇگەن دەپ بالاعاتتايدى، ونىڭ ىشىندە «نەگە جازادى؟» دەپ مەن دە كەتىپ جاتامىن. قايران قالاتىن نارسە. سوۆەت يدەولوگياسىنان تىس بولدى، قىتايدىڭ بۇگىنگى يدەولوگياسىندا دا شىڭعىس حان جامان دەگەن نارسە جوق. سوندا قايدان كەلدى بۇل؟ انىعىن ايتۋ كەرەك، بۇل ەلدىڭ، حالىقتىڭ ازىپ-توزىپ، ۇلتتىق سانادان ءبىرجولا دەرلىك ايىرىلعانىنىڭ كورىنىسى. بىراق، باسقا حالقىمىز جوق، وسى حالىقتىڭ ساناسى اشىلۋ كەرەك، وسى حالىقتىڭ ىشىندە ساناسى جوعارى ازاماتتار بار، جاستار دا كوپ، ارعى بەتتە دە ازشىلىق بولسا دا سونداي ازاماتتار بار، سولار ءتۇسىنۋى كەرەك. شىڭعىس حاندى قانشا جامانداعانمەن، جامان بوپ قالمايدى. بۇكىل دۇنيەجۇزى مويىنداپ وتىر. شىڭعىس حان جونىندە نەشە مىڭ ماقالا، زەرتتەۋ، جۇزدەگەن كىتاپ جازىلعان.اعىلشىن جازدى، فرانتسۋز جازدى، نەمىس جازدى، امەريكان جازدى، جاپون جازدى. شىڭعىس حاندى جاپون وزىنە تارتادى، قىتاي وزىنە تارتادى، قازىر ورىستار شىڭعىس حاندى سلاۆيان بولدى دەپ وزىنە تارتىپ جاتىر. ال شىن مۇراگەرى، شىن ۇرپاعى بولا تۇرا، ءبىز ودان قاشىپ قۇتىلا الماي جاتىرمىز. قانشاما كىتاپ جازىلسا دا، اينالىپ كەلگەندە شىڭعىس حان ءالى جوق. شىڭعىس حاندى ۇلى قولباسى، داناگوي ساياساتكەر، ۇلى يمپەريا قۇرعان دەيدى. شىڭعىس حاننىڭ جاساعان ىستەرى كەيىنگى زامانعا جالعاستى دەيدى. حالىقتاردىڭ اراسىنداعى قاتىناس، دىنگە كوزقاراس تۋراسىندا، حالىقارالىق قۇقىقتار سالاسىندا شىڭعىس حاننىڭ اشقان جاڭالىقتارى وتە كوپ. ەۋروپا سوعان ەندى جەتىپ جاتىر، ايتپەسە جەتپەي دە قالىپ جاتقان جايلار بار.

شىڭعىس حاننىڭ بەينەسىن جاڭادان جاساۋ كەرەك

شىن مانىندە، شىڭعىس حاننىڭ بەينەسى، شىن تاريحي تۇلعاسى ءالى اشىلعان جوق. سونىمەن قاتار، شىڭعىس حانعا قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەر بۇرمالانادى، ناقتى جەرىنە جەتپەي ايتىلادى. ويتكەنى، قالاي دەگەنمەن، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ جۇرتى ەمەس، جات جۇرت، جاۋلاسقان جۇرت. مونعول اعايىندارعا بۇل رەتتە ريزا بولۋ كەرەك. ولار سوۆەت زامانىندا دا، يدەولوگيا زامانىندا دا شىڭعىس حاننان ەشقاشان ايىرىلعان جوق. ول كەزدە اقتاۋ ءۇشىن شىڭعىس حاننىڭ موڭعولدىڭ مەملەكەتىن قۇرعان اۋەلدەگى قىزمەتى دۇرىس بولدى، كەيىنگى كەزدەگى جاۋلاۋشىلىعى تەرىس بولدى دەپ ەكىجاقتى ەتىپ شىعاردى. شىڭعىس حاننىڭ 800 جىلدىعىن تويلادى. سول تويدى ۇيىمداستىرعان، ەسكەرتكىش قويعان مونعوليانىڭ كومپارتياسىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى قۋدالانىپ، اقىرى ازاپتالىپ ءولتىرىلدى. بىراق، ءبارىبىر اينىعان جوق. ولار – بىرجاقتى. شىڭعىس حاندى تەك مونعول دەپ قارايدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شىڭعىس حانعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبارى جەر استىندا جاتقان جوق. حالىقارالىق تىلدەرگە اۋدارىلعان، ونىڭ ىشىندە ورىس تىلىنە تۇگەلدەي دەرلىك اۋدارىلعان. شىڭعىس حاننىڭ بەينەسىن جاڭادان جاساۋ كەرەك. بولدى! ارادا جازعان راشيد-ءاد-دين، ءجۇزجاني، جۇۆەيني بار، قىتاي دەرەكتەرى بار، تاعى باسقا ەۋروپانىڭ دەرەكتەرى بار. بارلىعىن دا جيناقتاپ، قاراپ كەلگەندە، شىڭعىس حاننىڭ باسقا بەينەسى شىعادى. اسىلىق ايتقانىم ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ ەڭ تولىق، ەڭ ناقتى، ەڭ ءادىل باعاسىن ايعاقتايتىن، شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل عۇمىربايانىن تولىق قامتيتىن، سول شىڭعىس حان عانا ەمەس، ءحىىى عاسىرداعى بۇكىل تۇرىك قاۋىمىنىڭ، ورتالىق ازيانىڭ تاريحىن ايقىندايتىن كىتاپ جازدىم دەپ ويلايمىن. انىق اقيقاتى سول. ءۇش كىتاپ ءبىتتى. ءۇشىنشى كىتاپتىڭ كۇنى كەشە عانا العاشقى داناسى شىقتى. بىرەر ايدىڭ ىشىندە تارالىپ، ساتۋعا ءتۇسۋ كەرەك. الدا ءتورتىنشى كىتاپ قالدى. ءتاڭىرى قۋات بەرسە، ءبىر جارىم، ەكى جىلدىڭ ىشىندە ونى دا ءبىتىرىپ قالامىز.

«وتىراردى قيراتتى» دەگەن ورىنسىز ءسوز

شىڭعىس حان «وتىراردى قيراتتى» دەگەنگە بايلانىستى تالاي رەت ايتتىم دا، جازدىم دا. وتىرار قاراحان اۋلەتىنىڭ قۇرامىنداعى شاعىن عانا مەملەكەت-قالا بولعان. يلەك حانداردىڭ باسى، سۇلتانداردىڭ سۇلتانى دەگەن وسمان سامارقاندا وتىرعان، وسماننىڭ ءىنىسى قادىر فەرعانانى بيلەگەن، سوسىن كىشى قالالاردا كىشى تۋىستارى بولعان. وسماننىڭ نەمەرە ءىنىسى ءتاج-ءاد-دين بىلگە حان وتىراردى بيلەپ وتىرعان. 1210 جىلى پارسى پاتشاسى حورەزمشاح الاددين مۇحاممەد سامارقاندى باسىپ الادى. ءتاج-ءاد-دين بىلگە حاندى تۇتقىنعا الادى. وسماندى ءبىر جىلدان كەيىن ولتىرەدى. وتىراردى تونايدى، قانشاما حالقى قىرىلادى، قانشاماسى شەتكە قاشادى. وتىرار باي قالا، كوپەستەردىڭ بارلىعى تاتار دالاسى شىڭعىس حانعا قاراي قاشادى. وتىراردى مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنا دەيىن تاستاپ كەتەدى. ارتىنان ءتاج-ءاد-دين بىلگە حاننىڭ باسىن العان. ول تۋرالى ەكىنشى كىتاپتا تولىق جازىلعان. سودان كەيىن ءوزىنىڭ ورنىنا وتىراردى بيلەۋگە ءوزىنىڭ شەشەسىنىڭ الدە اعاسىنان، الدە ىنىسىنەن تۋعان قايىر حاندى وتىرعىزادى. ال شىڭعىس حان كەلىپ، وتىراردى ازات ەتكەن. كەرۋەننىڭ تونالۋى جانە باسقا دا تولىپ جاتقان جاعدايلار بار. بىزدە سوۆەتتىڭ تاريح عىلىمىنىڭ ازىپ-توزعانى سونشالىق، قاراقشىلاردى جاقتاي بىلەدى. تاريحشىلاردىڭ بارلىعى وتىراردا كەرۋەننىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋىن ۇلكەن جاۋىزدىق دەپ باعالاعان. ادام قايران قالاتىن جاعدايلار بولعان. مىسالى، ءوزىمىزدىڭ سارايشىق قالاسى. 1480 جىلى ەرماك سارايشىق قالاسىن باسىپ الادى. سودان قالاداعى بۇكىل حالىقتى قىرادى. ەڭ سوڭىندا التىن وردا حاندارىنىڭ كۇمبەزدەرى بار قابىردى، سۇيەكتەردى قازىپ الىپ، ءۇيىپ ورتەيدى. سونى كەزىندە يۆان گروزنىيدىڭ ءوزى ايىپتاعان. وسىنى تاجىكستاندا ءبارى جاۋىزدىق دەپ ايتادى. ال سوۆەت تاريحشىلارى دۇرىس جاسادى دەيدى. قالانى تازارتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. سول سياقتى جاعدايلار وتە كوپ.

شىڭعىس حاننىڭ زەرتتەلمەگەنى سونشالىق، وتىرار، ونداعى قىرعىن ماسەلەسى جانە ودان كەيىنگى جاعدايلار دا تەرىس پايىمدا باياندالادى. مىسالى، شىڭعىس حان ونىڭ الدىندا قىتايمەن سوعىستى. سولتۇستىك قىتايدى قيراتىپ، باعىندىردى. وعان جالايىر مۇقالى-نوياندى قويدى. قىتايدى ءبىرجولا تالقانداۋ كەرەك ەدى. ەل ەسىن جيۋ كەرەك ەدى. وڭتۇستىك قىتاي تاعى تۇر. سول كەزدە مىنا جاقتان جاڭا مايدان اشۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى كەرۋەندى تونادى، ەلشىلەردى ءولتىردى. وسى تۋرالى ەكىنشى كىتاپتا ايتتىم. سوعىس جاريالاعان شىڭعىس حان ەمەس، سوعىس جاريالاعان حورەزمشاح الاددين مۇحاممەد. ال شىڭعىس حان قابىل العان. تىلەگەنىڭ سوعىس بولسا، الاسىڭ دەگەن.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ ناقتى تاريحى، شىڭعىس حاننىڭ ناقتى مۇراگەرى، ەڭ نەگىزگى مۇراگەرى – قازاق حالقى. ويتكەنى شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدە كەيىن مونعول دەپ اتالعان تاتار دالاسىنداعى 25 رۋ – تىكەلەي ءبىزدىڭ بابالارىمىز سونىڭ استىندا بولعان. سوسىن بارلىق ءداستۇر-سالتى دا مونعول ەمەس، تۇرىكتىك.شىڭعىس حاننىڭ ءمورى تۋرالى ەكىنشى كىتاپتا ارنايى تاراۋ جازدىم. ءموردىڭ بەتى تۇرىكشە جازىلعان. ونى ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. ال ەندى ويلاپ قاراڭىز، ورىس مەملەكەتىنىڭ ءمورى اعىلشىن تىلىندە، فرانتسۋز تىلىندە بولۋى مۇمكىن بە؟ انگليا كورولدىگىنىڭ ءمورى نەمىس تىلىندە بولۋى مۇمكىن بە؟ تۇرىك مەملەكەتى – تۇرىك تىلىندە. سول سياقتى تولىپ جاتقان ماسەلەلەردىڭ ءبارىن ناقتىلاۋعا تۋرا كەلدى.

ءتاڭىرى قولداپ، ءۇش كىتاپتى جازىپ شىقتىق. ەندى ءتورتىنشى كىتاپتى جازساق، شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسى ءتامام بولادى. ونىڭ ار جاعىندا تاعى باسقا اڭگىمە شىعىپ جاتاتىن بولادى.

قازاق – ۇلكەن حالىق

اۋدارۋ دەگەن – كۇردەلى ماسەلە. «اباي جولىنىڭ» ءوزى ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىستاپ اۋدارىلعان جوق. «اباي» كوركەم شىعارما بوعلاندىقتان، ونى اۋدارۋدىڭ قيىندىعى بار. ال شىڭعىس حاندى اۋدارۋ ءۇشىن تاريحتان حابارى بار، ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىن مامان كەرەك. الداعى ۋاقىتتا بولاتىن شىعار. ءدال قازىر وعان الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. ادامنىڭ عۇمىرى شەكتەۋلى. مەن قازىر 74-كە كەلدىم. جۇزگە كەلسەك تە، جازاتىن نارسەمىز تاۋسىلمايتىن سياقتى. كەزىندە اڭگىمەلەرىمدى اۋدارتا باستادىم دا، سونشالىقتى ماشاقاتى كوپ ەكەنىن بايقاپ، توقتاتىپ قويدىم. 70-جىلدىڭ اياعىندا اۋدارىلۋ كەرەكتىگىن اڭداعاننان كەيىن، كەرەك بولعاسىن اۋدارتا باستادىم. وتە كوپ ۋاقىتىم كەتتى. مىسالى، «الاساپىراننىڭ» ەكى كىتابىن ەكى-ءۇش ايدا جازدىم، ال ەكى كىتاپتى اۋدارتۋعا ەكى جىلداي كەتىپ قالدى. جولما-جول اۋدارما جاسالادى، بىردەن اۋداراتىن ادام اۋدارعاسىن تاعى قارايسىڭ. سونى زايا كەتكەن بوس ۋاقىت دەپ كەيىن جازدىم دا. ەندى ەلىمىز ورنىندا تۇراتىن بولسا، حالقىمىز امان بولاتىن بولسا، دۇنيە وڭالاتىن بولسا، ءبىز بارمىز با، جوق پا، جوقشىسى تابىلۋ كەرەك. ال كەرەك بولمايتىن بولسا، جازعان نارسە ەسكەرتكىش بولادى دا قالادى. الگى قۇرىپ كەتكەن حالىقتاردىڭ قۇردىمعا كەتكەن تىلدەرى بار عوي. سول سياقتى. بىراق، قۇدايعا شۇكىر، قازاقستان شەگىندە 11 ميلليون قازاق بار. 1 ميلليون حالىقتىڭ ءوزى جويىلۋى مۇمكىن ەمەس نارسە. قازاق – ۇلكەن حالىق. دۇنيە وڭالادى دەپ ويلايمىن.

سۋرەتتەر EL.KZ سايتىنان الىندى.