Мәселен, Ә әрпін білдіру үшін латынша «А» әрпінің жоғарғы оң жақ тұсына үтір қою (мендегі компта сол үтірді жоғары қою мүмкіндігі болмағандықтан осылай сөзбен жазуға тура келіп отыр–Авт), Ғ әрпі үшін латынша G әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, И әрпі үшін латынша I әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, Ө әрпі үшін латынша O әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, Ш әрпі үшін латынша S әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, Ү әрпі үшін латынша U әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, У әрпі үшін латынша Y әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою – сөздерді оқуды қиындатады. Жыпырлаған үтірлер көзге оғаш көрінеді әрі орын алып кетеді.

Сондықтан неғұрлым кәсіби мамандар дайындаған А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты ұсынған нұсқа көкейге қонады. Қазақша Ә әрпін еш именбестен латын әріптерінің қатарына қосуға болады. Мұндай тәжірибе әзірбайжанның латындық әліппесінде бар. Қазақи әріптердің үстіндегі қос ноқат қиындықсыз оқылады. Осы нұсқада әсіресе У әрпінің латынша W әрпімен берілгені өте орынды болған. Сондай-ақ таза практикалық тұрғыдан Ұ мен Ү әріптерінің латынша белгілерінің орнын (24,25) ауыстырған жөн сияқты.

Әрі бұл нұсқада арнайы орфографиялық Ережемен реттелетін КІРМЕ ТАҢБАЛАР да қамтылған. Жалпы «Торғай сойдыртсаң да қасапшыға сойғыз» демекші, ұлттық әліпби қалыптастыру сияқты маңызды істе мамандар даярлаған нұсқаның артықшылығы көзге ұрып тұр.
Өз басым бұл тақырыпта соңғы сөзді солар айтуға тиіс деп есептеймін.

Марат Токашбаевтың facebook парақшасынан алынды

СОҢҒЫ НҰСҚА ТУРАЛЫ

Бұдан бұрын латын алфавитінің бірінші варианты Парламентте таныстырылғаннан кейін, өз ойларымды ФБ парақшамда жазған едім. Енді екінші варианты жарық көріпті. Қазанның 9 күні мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік тілді латын әліпбиіне көшіру жобасы бойынша жұмыс тобының мүшелерін қабылдап, осы екінші нұсқамен танысқаны белгілі. “Көпшіліктің пікірімен санасып, қорытынды жасағандарыңыз дұрыс болды. Латын графикасына әбден қалыптасқан екі диаграф қана бар. Қалған қазақтың төл дыбыстарының бәрі апостолмен береміз. Соған тоқтаймыз. Бұл әлемдік тәжірибеде бар. Осы ұстаным бізді алға жетелейді”,-деді Елбасы. Демек, бұл дегеніміз Елбасының пернетақтадағы 26 әріпті пайдалану жөніндегі ойының әлі өзгермегенін көрсетеді. Қазір әлеуметтің пікірі де осы екінші жобаның аясына тоқайласып отыр. Көбінің пікірі бұл жоба алдыңғы жобаға қарағанда едәуір кемелді дегенге саяды. Бірақ өз басым мұны толығымен көкейге қонымды деп айта алмаймын. Демек, қоғам болып Елбасының ойын дұрыс іске асыра алмай келеміз. Жобаның одан ары жетілдіруді және өзгертуді қажет ететін тұстары жеткілікті екен.
Ақыры клавиатураны (пернетақтаны) негізге алған екеміз, ондайда қазақ әріптерінің проблемасын пернетатақтаның мүмкіндігі мен қазақ тілінің өз заңдылығына, фонетикалық ерекшеліктеріне сүйеніп шешуіміз керек. Демек, ұлттық төл дыбыстарды бейнелеуде апострофпен қатар басқа да әдіс-амалдарды қолдануға тура келетін сияқты. Әрине, апостроф керек. Онсыз болмайды. Мен оны бұдан екі жыл бұрын Еуразиялық университеттегі болған талқылауда осы саланы компьютерлік тұрғыдан зерттеп жүрген проф. А. Шәріпбаевке де айтқанмын. Бірақ ол апострофтан ат тонын ала қашқан еді. Біздің де ойымызша апостроф өте қажетті тұстарда ғана керек. Сонымен қабат, диаграфтан да қашуға болмайды. «Ң» секілді бірді-екілі әріпті диаграфпен белгілеуге болады (ng). Қазақы әріптерді бөлек таңба ретінде ғана апострофпен белгілеп, тіліміздің сингармонизм заңына сүйеніп, жазу жазғанда олардың бәрін жапырлатып қоя беруден сақ болуға тиіспіз. Мысалы, «Asem» деп жазған кезде «A»-ның шекесіне ноқат қоюдың еш қажеті жоқ. «Е» тұрған жерде «а» өздігінен «ә» болып кетеді. «Ornek», «orik» дегенде де солай, «і» бар жерде «o»-ның шекесіне ноқат қойылмайды. Демек:
1- Апостроф;
2- Диаграф;
3- Сингармонизм
Осы үшеуінің үйлесімді функциясы арқылы өзімізге қолайлы алфавит жасап шығуымызға әбден болады.
Соңғы нұсқаны қарап отырып, кейбір латын әріптерінің ізім-ғайым жоқ болып кеткеніне де қайран қалдым. Өзі пернетақтадағы әріп жетпей жатқанда бұл жобада «Х» пен «W»-ды қайда жібергенін білмеймін. «W»-дың орны қазіргі қолданыстағы «У». Ендеше дайын алфавитті жоғалтып, оның орнына опострофы бар «У’»-ды қоюдың қажеті қанша? Бұл екі әріптен қашқанша, «Q»-ді «қ», «у»-ды «ы» етіп алудан қашсақ болмай ма?! Енді олардың қатарына «у’» (крилицадағы «у» таңбасы) және қаптаған апострофтар қосылса, біздің жазуымыздың сиқы қандай болады? Көркемдік дегеннен жұрдай айқыш-ұйқыш, арасы селдіреген шимай болып шығады. Соңғы екі жобаны қарап көзім жеткені мұнда жазудың көркемдігі, сиымдылығы, терілім проблемасы ескерілмеген. Тек дыбысты таңбалаумен ғана шектелген. Бұлай болмайды. Жазу бір ұлттың көркемдік ойлау жүйесінің сыртқы көрінісі. Ол көркем әрі көңілге қонымды болу керек. Басқа жұрттың, елдің көзімен қарағанда да, жазғанда да көркем түсуі тиіс. Оны дұрыс қалыптастыра алмасақ ертең зардабы ауыр болады.

Тұрсынхан Зәкенұлы