Шыңғыс ханның түрікше сөйлегеніне нақты дәлелдер
kerey.kz
Моғұлдардың түрікше сөйлегеніне нақты дәлелдер
1.«құпя шежіре» мен «жамиғ-ат -тауарих»тағы түрікше сөздермен сөйлемдер.
«құпя шежіре» де көптеген түрікше терминдер бар,оған қоса «жамиғ- ат-тауарих »та көптеген терминдер жақшаға алынып жазылған.олар мына терминдер:
1. иұсұн-жосын
2. адат-әдет
3.ясақ-жасақ
4.рұсұм-бажы
5.қабұқ-қабық,жемыстың не басқаның қабығы
6.мажин-мәжын,ақымақ,есерсоқ
7.иұрт-жүрт,мекен
8.мақам-арабша болуы мүмкін,бәзә деген мағынада қолданылған.
9.сусұнжы-сусыншы ,азық-түлік басқарушы
10.қауым-қауым,бұқара
11.тама-аскери атау,«өкітәй жауырмақанды торт тұмен аскердың лашкертамасы етіп тағайындап иранға жіберді» (жамиғ-ат -тауарих) ,қазақтың кіші жүзіндегі тама руы осы аскери құйеден шыққан ру,кешыкте,қоршин,тұрғақ сяқты.
12.айна-төтенше сенімді әдәм,сенуді көне түрікшеде инану деп айтады,қазырде қазақтар төтенше дұрыс дегенді айна қатесыз деп айтады.
13.бек-бек,місәлі«қарасын иығдым,бегы қашты»
14.қаған-қаған,хан,патша мысалы:«қағанта келті,әздә янтымыз»
15.батыр-батыр
16.ұлыс-үліс,мемілекет
17.балық-балық,коне түрікше қала.айталық:бесбалық,ұлубалық,орда балық.мысалы:«қамығ балыққа тегідім» (барлық қалаға тидым)
18.ордо-ордо,орда,ханның сарайы
19.далай-дәләй,теңіз ,түрікше теңіз мағынасында,мысалы:«талойға кічік тегмідім» (тәңізге сәл жетпедім)
20.черік-черік
21.тұмен-тұмен,өн мың
22.кептеуіл-күзетші,өрдәнің іші -сыртын күзетушілер,кепте деген сөзден туындағаны анық.
23.кешік-кешкі кезекші қосын.
24.бөке-балуан сөзінің көне түрі,місәлі«өзбектер балуан дегенді бөке дер еді» (бабырнама) ,адам аттарына осы сөз қосарланып келеді,місәлі: бөрі бөке,нәр бөке,бөке батыр.
25.анда-көне түрікше дос деген сөз,біздегі дос арабша досыд дегеннен кырген.қазақта құда-андалы дегендегі анда осы сөз.місәлі:«жан анда жиренше шешен» (шипагерлік баянның мұқабасына қараңыз) .
26.ясауыл-жасауыл
27.қарауыл-қарауыл,найман матайдағы қарауыл жасық руының тегі осы қарауыл жасақтан келуі мүмкін.
28. алтын-алтын
29.күмүс-күміс
30.ауыржұт-ауырлату
31.құда- құда,қыз алысқан адамдар.
32.қатұн-қатын,ханның әйелі,місәлі түргене қатұн (үкітәй қағанның әйелі)
33.басқақ-басқарушы орын.
34.китұқ-пышақ
35.тарғұтай қырылдақ-тамағы қарлығып жұретын,қырылдап сөйлейтіндіктен осылай атанған делінеді.
көксегу сабырық-көп жөтелетін адам болғандықтан осылай атанған дейді.
36.инаныш-сенімді,инәніш бұқа хан.
37.білгі-білгі,білімді ,мысалы білгі қаған.
39.тегін-тегін,місәлі:«торт тегін келті»
40.ұндұр-орасан үлкен саба,тұғрылдың әжесі татар анын өлтірерде 100 ұндұрға 100 батыр жасырып апарыпты.
41.әткүл-өткел
42.насыл-нәсіл,әрәб сөзі болуыда мүмкін.
43.ұрық-ұрық
44.қамағ-көне түрікшедеде қамағ,мысалы:«қамығ балыққа тегідім» (барлық қалаға тидым) ,махмұт қашқари сөздігіндеде:«бұ ышыұқ олар қамұқ ұнаштылар» (228-бет,1-том)
45.мұлазым-мұлазым
46.бақсы-бақсы
47.теңрі-теңірі,тәңір,«үзе көк теңрі» (үстіде көк тәңірі)
48.гұрұқ-тиым
49.асыл-асыл
50.мерген-мерген,көне түрікше,бүл сөздің түбірі мір,қазақта«мырдың оғындай»деген сөз бар.
51.жебе-жебе
52.су-су,көне түрікшедеде су,аскер ,жасақ мағынасында қолданылады,мысалы:«екінті су ебде ерті» (екінші аскер үйде еді) ,қашқари сөздігінде:«сусы отұн орылды» (аскер оттай орылды,1-том,233-бет)
53.гұрұқ-бәсші,гүр созы зор мағынасында келеді,ең зор хан деп гүр хан дейді.
54.дай-көне түрікше үлкен деген сөз.
55.шешен-шешен,тәй шешен,үлкен шешен.
56.мансап-мәнсәп,түбірі мән,мән ең алды деген мағынада,қазақтар ең бырыншы орындаған істі мән берді дейді.сөндә бұл сөз ең алдыңғы сап,қатардағы адам деген сөз болады.
57.ұлых-ұлых,ұлы
58.тұбарық-қап,дағар
59.аға-аға
60.іні-іні
61.жарлық-жарлық
62.жасақ-жасақ
63.құрылтай-құрылтай,жиын,мажылыс,коне түрікше,түбірі құр+ыл+тай
64.әйгәрі-айғыр
65.қоңқатан-қоңқақ мұрынды адам,қоңқатан руындағылар қоңқақ мұрынды болған.
66.шың-шың,берык,бекем,шыңдалған.
67.тимұр-темүр,темір
68.исым-есім,әті-жөн.
69.кәзікту-кезекті
70.сире-сары
71.бұқауыл-бұқауыл,тойну деген мағынада (наймандар осылай дейді екен) ,бұқадай жеп семіру деген сөз болса керек.
72.кдмәтти-қымбатты
73.жарлухушы-жарлықшы
74.шырынтұқ-шырынтұқ,парақор,шырын сорушы
75.шина-шина (шайна) қасқыр,қяттардың бір руы шинас атанған,олардың тегі қасқыр делінеді,әл осы ру тегін қасқырдан тарататын түріктің ашина руы болуы мүмкін,бүл руды жамұқа 70 тайқазанға пысырып қырғындаған.
76.бандағ-құл,быздегы банды,қарақшы осыдан шығуы мүмкін.
77.бөлік-бөлік,бөлік қосынды айтады.
78.қағарын-қағарын,қағып кетуші,әлдәмші,өтірікші.
79.қазарын иқас-ыанды төте қорғайтын мыңдық,бұл сөздің қай тілде екені анық емес.
80.сиғын-силы басшы
81.жосыр-намыссыз,жосын бұзушы
82.трқан-тарқан,коне түрікше
83.оң-оң
84.құлан-адамды мезі қылатын сөз әрекеті тұрпайы,жабайы адам,қазақтар жабайы жылқы тарпаңды құлан дейді.
85.нокер-нокер
86.өттигін-от тегын,ошақ иесы,шаңырақты басушы
87.тимұр қағалық-темір есік әсуі,темір қақпа асуы
88.су бишы-су басы,аскер басы
89.аю ағылан-?
90.ақташы-ханның атын бағушы
91.күрен-тұмен түтін жиналған алап
92.жат-алтыншы ата
93.бұғұт-жетінші ата
94.лақап-лақап
95.тұй-той,той тойлаудағы той
96.ас-ас
97.лашкер-қосын
98.атба-қарасты ел
99.ұлұқшын шина-өлекшін қасқыр,олекшын шәйнә.
100.жанды шина-жанды шинә,еркек қасқыр
101.нәуде-тараған ұрпақ
102.ырынжақ-ата-тек
103.ұжын-бөйжеткен
104.қудаған-жас жігіт
105.бұз ұрұқ-ақсұйек,асыл ұрұқ
106.сақын-еркек бүркіт
107.қысық-бір қысық,быр бөлек
108.тарасұн-арақ
109.қарақай-қарағай,ағаш текті өсімдік
110.білік-білім
111.ебуке-ата
112.ешеке-әке,ясукейді осылай айтқан,коне түрікшеде «кісі ұғылынта үзе ешүм бұмын қаған,естеми қаған олырмыш» (кісі баласына арғы атам бұмын қаған,естеми қаған отырған екен,бұндағы адам арабшадан келген сөз,түрікшесі кісі) .
113.тайшы-тәйші,тәйжі
114.инақ-жақын дөс,сенімді дос.
115.қасар-қасарысу кейбір әрекеті сүрәпіл,көп қарсыласатын жыртқыш аңдарға қаратылады,қанпезер деген мағынада.
116.күріген-ханның күйеу баласы,тұбыры кір сөзі.місәлі«:714-жылы жәздәтүрік қағаны бүг чор тағыда елші жіберіп қыз айттыруды талап етті де өзін әлемдегі мәңгі пәк күріген,тәңірден болмыш оғұл,тұрык тәңірі құтылық қаған деп атады».» («жүңгө тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер»,2- том854-бет) .
117.жиргәмсі күнүм-жырғамайсыңба күнде
118.си үргәмсі-силау,си көрсету
119.сарай-сарай
120.доба соқыр-төбе соқыр,тобесынде жалғыз көзі бар екен делінеді.
121.боданчар-түрікше бодан деген сөзге (бодон) деген сөзге шары немесе сары сөзі жалғану арқылы жасалған.
122.байсұңқар-бай сөзіне сұңқар сөзі жалғану арқылы жасалған.
123.қабыл хан-түрікше қабыл алу дегендегі қабыл .
124.суған-тайпа аты,қазыргы ұлы жүздегі суандар,олар қяттың нирун табынан тараған.
125.өгедәй -үкітәй,түрікше үкі құс аты,оған тай еркелеткен атау жалғанудан жасалған.
126.жошы-жолшы,жолаушы,қонақ деген сөз.
127.толы-айна деген сөз.
128.жағатай-түрікше жаға сөзіне тай еркелеткен атау жалғанудан жасалған.
129.мәнгу-түрікше мәңгі деген сөз,үкітәй ханның аты, «мәнгу дың мағынасы-мыңжасар деген сөз» (көне юан тарихы) ,»bbbbbvvvvvbbbbbb бенгу таш бедізттім » ( білгі қаған құлыптасы)
130.тимұр-темір
131.тұғырыл-керей ханы,махмұт қашқаридың айтуынша тұғырыл мың қазды өлтіріп соның бірін ғана жейтін жыртқыш құс.
132.бұйрық хан-бұйрық хан.
133.жалын бұқа-татар тайпасының бәсшісі,темүжін үгенің ұлы,жалын сөзіне бұқа жалғану арқылы жасалған.
134.байбұқа-таян ханның аты,бай сөзіне бұқа сөзі жалғануда жасалған.
135.кетбұқа-найманның бәтірі,күйшісі.
136.күшілік хан-күшті хан деген сөз.
137.құтылық хан-шыңғысханның арғы әтәсі,кей деректерге құтула деп кіріп жүр.
138.тоқта бек-меркіт тайпасының басшысы,тоқта сөзіне бек деген мәнсәбі қосарланған.
139.құба тегін-найманның жырауы,құба сөзіне тегін сөзі жалғанудан жасалған.
140.алақұс тегін құри-алақұс құстың атауы,оған текті яғыни алақұс текті деген мағынада,ал құри алтын ханы берген мәнсәп аты.
141.қят-қян сөзінің көпше түрі,бүні рашид-адин: таудан құлап күшпен аққан сел деп тұсындыреды,қазақтың көне сөздеріндеде қян соқты деп әйтіләді,бес қян атты шығармада болған.оғыздарда қян аттыадамдар болған,қорқыт ата жырында байборының баласының аты қян салжұқ болатын.
қят ру аты болып шыңғысхан осы рудан шыққан.
142.бөржегін-көне түрікше көкшіл көз деген сөз,моғұлдар арасында көк коз,ақсары адамдар текті нәсіл саналған.
143.тайсары-жамұқа шешеннің інісі,тәй сөзіне сары сөзі жалғанудан жасалған.
144.итүрген-тұғырылдың адамы,ит сөзіне үрген сөзі жалғанудан жасалған
145.күзгі-әйнә,көне түрікшедеде солай.
146.күлік-атақты әт,түлпәр,көне түрікшедеде солай.
147.мәртебе-жоғары атақ,мартебе.
148.қақа иыл-доңыз жылы
149.иыл-жыл
150.тух-ту,байрақ,коне түрікшеде:«тұғұм мікін ұрұлды» (түркі тілдер сөздігі,233-бет)
151.сарх ағар-сары ағар
152.бұшиыр-тұтқын,қазақта бәсіре сөзі жеке берілген енші деген мағынада,ал мына бұшыир сөзі жеке адамның тұтқындаған адамына қаратылады.
153.ұлақай бұлақ-жер аты,бұндағы бұлақ түрікшедеде бұлақ.
154.бұлақ-бұлақ
155.кешіктен-кешкі қорғаушы жасақ
156.қанақ-қоналқа
157.кәкүл-кекіл
158.иыл сұд-иілды,бағынды
159.басамыс кәрд-ерекше ықылас
160.боры-қасқыр,боры.
161.барыс иылы-барыс жылы
162.мүлік-мүлік
163.бұлғақ-бұлғақ,ышкы бүлік.
164.қырауын қыршал-тар шатқал
165.мүгу тігәмсі кәрді-мұқұм…ды қырды (сөйлемнің кей жерлері өшкен) ,бұгу=мұқұм
166.иеті-жеті
167.иеті тұғылық-жеті туле
168.убұр жыртай-бір түрлі қызыл түсті жеміс.
169.алтай-алтай
170.яилақ-жәйләу
171.қыслақ-қыстау
172.кісі-кісі
173.тайпа-тайпа
174.көк ертіс-көк ертіс
175.қарақұрым-қарақұрым қаласы,бұл қазақтағы қарақұрым яғыни қалың топ деген мағынада.
176.аруғұн-орхұн өзені
177.керулен-керулен өзені
178.аунан-онон өзені
179.мұран-өзен,бәлкім қидан тілінен ауысқан болуы мүмкін.
180.бұйұр-нур-бұйұр нур көлі,нур сөзі ну яғыни орманы бітік өскен жер дегенге қаратылса керек.
181.құлын-құлын көлі
182.барғұжын тоқым-барқылардың жері деген сөз,тоқұм ертоқымның тоқымы дегенмен мәндес болуы мүмкін.
183.бұрқан-халдұн-бұрқан қалдұн тауы
184.асыри жиылқұ-әсіре жылқы,жылдам жылқы
185.жилқұ-жылқы
186.жекі бөрі-жекі боры атанған шыңғысханның жүйрік аты.
187.кәсе-кесе,шіні
188.кіс-кысе,қорамсақ
189.құрылтай-құрылтай
190.анқу қақыжу-анан қашқандар
191.қа иргәмсі қардан-бұл түрікше деп түсіндірілген,иіргәмсі-жырғау деген сөз.
192.манқол-алдыңғы қол,алдыңғы қосын.
193.жадамсы қардан-қар жаудыратын сиқыр,найман бұйрық хан мен ойрат құтұқа бектің қар жаудыратын сиқыры бар екен.
194.арал-арал
195.қаны-шатыр
196.чыдамсы-шыдау
197.чыдамсы құнан-бәріне шыдайма?
198.дарқан-емін еркын,дарқан
199.диламсы-тілеу
200.бүгіре кегере-бұғыра кенере
201.сұңқар-сұңқар
202.отырамсы-от жағу
203.бар-бар,барша
204.бар сарысы рұдқаны-бар сарысын құндырмаңдар! (үш өзеннің бойына бар сарысын қондырмаңдар)
205.тұқжамсы кәрде бигәрдідән-бұл сөзді ешкім түсіндре алмаған,әсылгы меңзегені хан әкеме қызымет қылыңдар!деген сөз екен (темүжіннің тұғырылға елші жібергенде елшінің алтын мен құсарға айтқан сөзі)
206.ясәк-зәң,ясәк заңы
207. құлұқине иыл-тышқан жылы
208.мәнгәл-атойшы
209.жаң и сәг кәрде-итше таласу,бұндағы жаң соғыс,и итты көрсетеді.
210.қол-орталық
211.ясамсы-жасады
212.құл жамсы кәрд-басшыға құрмет етіп иылып қолын сүю.
213.құл-қол
214.жамсы- жеу
215.ұлақ-түрікшеде жүк артатын немесе мінетін малды айтады.
216.угір иылы-өгіз жылы
217.угір -өгіз
218.тұсамсы-тұсау,басқару,бұғаулау
219.құс аламсы-құс аулау
220.құс-құс
221.аламсы-алу,аулау
222.сұңқари сары-сары сұңқармен (қырғыз басшысы сары сұңқармен келді)
223.си-си,силау
224.си үргәмсі-си көрсету
225.олжамсы-олжалау
226.сұрғамсы-қаласа,керек қылса
227.күш-күш
228.күш дадан-адалдықпен күш қосам (жебенің шыңғысханға айтқаны)
229.қойын-қой
230.таз-тас
231.қидан тазы-қидан тасы
232.бауыршы-серык,жақын адам
233.басламсы-бәстәу,ерту
234.яиламсы -жәйләу,жәйләп қалу
235.үлжәй-олжа
236.хан балық-хан қаласы
237.тәгәр-дағар,астықтың бірлігі
238.таңсұқа-таңсық зат,асыл,қымбат дүние
239.жем мұран-жем өзені
240.құс-қос,қосу
241.құсықол-қосынды черык,қосынды аскер
242.бұғытақ-қалыңдыққа ұсынатын,тағатын бұйым
243.еміл-еміл өзені
244.яса-заң,жосын
245.айын-қағида
246.аубас-ауғын,босқын
247.манжалық-зеңбірек тектес атқыш қару
248.гүләм-құлым
249.түргу-көне түрікше азық деген сөз.
250.сұрғамсы-сұрау,сұраққа алу
251.қарур-қару
252.уа түркән да бар инақи мұғұл үгүле ра уа кәкүл сақтан-ол түріктердің барын жинап моғұл үлгісімен кекіл сақтады (қалтырды)
253.инақи-жинау
254.үгүле-үлгі
255.сақтан-сақтау ,қалдыру
256.бар түргу бирұн амадан-бұрын азықтарын алып шықты (шыңғысхан аскеры қалаға кіруден бұрын )
257.бирұн-бұрын
258.әләпе-бағу,алпештеу
259.күк-көк
260.күк тамға-көк таңба
261.ал-қызыл,алқызыл
262.ал тамға-қызыл таңба
263.мәнгіләй-атойшы қосындар
264.былат-шығыс,шығыс жақ
265.шұлбұр-шылбыр
266.сатыр-шатыр
267.қале-қала (парысша болуы мүмкін)
268.жірге-шырға
269.сүгірәмсі-сұрады
270.жамсы-жақты,қылығы жақты
271.тамач жамыс-түрікше ішкі талас деген сөз
272.шығауыл-шығауыл,ханның дәл есігіндегі кұзетшы,ханға кезігетін адам шығауылға белгі көрсетіп барып кіретін болған.
273.шәсме-кішкентәй бұлақ,шәшпа бұлақ,шәшылған бұлақ
274.қысламсы-қыстамақ
275.исырамсы-асырау,қорғау.
276.ямсы-тәртіп
277.ұртақ-саудагер
278.қаба-алтын киім
279.сылан-салған,салып қойған.
280.аш сылан-ас салған
281.ұстұмсы-ошпенді
282-күнә-күнә
283.шырық-қуаныш,қазақта шырықты бұрзды дейді бұл қуанышты тыныштықты бұрзды деген сөз.
284.басмыс-бастықтыру,жаныштау
285.сұсұн-сусын
286.сүкүсүн-орынбасар аскер басы
287.бұқауыл-бұқауыл
288.қағур-ара,қағып түсіргіш
289.бақшы-мұғалым,ұстаз
290.қосақол-екыден,қос-қостан
291.зат-зат
292.бүзүрүг зат-ақсұйек әулеті,әдетте ханзада хан зәті,бек зада бек заты дегеннен шыққан.
293.ашұқ-асық,мысалы қойдың асығы
294.алтұн ашұқ-алтын асық
295.қоуырқан-қорған
296.меркітүн заримұ ұлыс тайқал қорғаға қорқалазы үй-меркіттің жарым ұлысы тайқал қорғанына барып қорғанды
297.зарым-жарым
298.қорқалазы-қорғанды
299.ұлых тах-ұлытау
300.тах-тау
301.бала- бала
302.жарғышы-заңшы
303.құрсау-бұғау-ажырғы
304.ясмыси-жасады
305.кінүм-күтүм
306.көпшүр-мал бажысы
307.баян там-баян бекеті
308.аузан-шебер
309.сирық ордұ-сары орда,алтын орда
310.түзгу-көшкен елге беретін ерулык,қонаққа беретін ас.
311.аулам-аулам-үздіксіз.
312.қарашу-қараша ,қара халық
313.ардақу-ардақты
314.асылат-сүйеніш
315.мал-мал,ақша
316.балжын арал-жер аты
317.мәнен тұдын-қазырде қазақта мәнен аттас адамдар бар,тұдын түріктердің басып алған елді басқаруға жіберетін адамы.
318.сарыгер-жер аты,тұбыры сары сөзі.
319.өлгей бұлақ-жер аты
320.ерке қара-керей тұғырыл ханның інісі,ерке сөзінә қара жалғануы арқылы жасалған.
321.ауыл-ауыл
322.сартауыл-сарт ауылдары,сарт елдері
323.іле-іле өзені
324.тұғыла өзені-тула озены,тулаған өзен деген сөзден шыққан болса керек.
325.түңке суаты-қазақта әлі орманды,қамысты жерді түңке дейді
326.түңкелік бұлақ-жер аты
327.боданчар моңқақ-боданшар маңқа,боданшардан маңқа көп аққан болса керек,өзіде әлсіз болған,сондықтан ағалары әлсіз боқмұрын неме деп ештеме бермей қойыпты.
328.құтұқты мұңгер-құтты мұңгер деген сөз.
329.сеңгір бұлақ-бәлкім зеңгір бұлақ бөләр,биіктен құлап аққан болуы керек,әл сеңгір сөзіде қазаққа жат емес.
330.күкүр-сусын құятын торсық
331.едеге-етегі
332.өрмегеті-қазыргы алтаймен мұңғұля шекарасындағы өрмегейті асуы болса керек
333.құттыбай-қазыргы құтыбы ауданы
334.мазар-мазар
335.қуқу-қу,аққу
336.сындұқ-сандық
337.қоншы-қойшы
338.амуал-байлық
339.мышалық-қажетты
340.ұлақ-ұлых,ұлы
341.құршу-қорамсақ
342.жөуінгәр-сол қанат,қиданшадан кірген сөз болуы мүмкін.
343.ағруқ-аурақ
344.сіргүн-мас болу
345.бүзрүг-бұзу
346.қамламсы-қамдану
347.тарғамсы-тарау,тарап кету
348.дәптер-дәптер,кітәп
349.бітчік-жәзу,бітчік
350.тұрқақ у черік су астын батыл кәрд-тұрқақтарды черіктермен қатар соғысқа шығудан тоқтатты.
351.тұрқақ-торуылшы қосын.
352.мәнкүләй күямісі-алдыңғы шепте жүру,күямісі күю деген сөз.
353.айра-айран
354.құмұз-қымыз
355.әсир-жасыр,тұтқындау.
356.күкәтәс-емшектес ағайын
357.емтіду гүмуіне бұ келелі-енді көмуге бұл келсін.
бұндағы 400ге жуық түрік сөздері,әдәм әттәрі,жер аттары,тұрмыстық,аскери атаулар,қимылдық етыстыктер,туыстық атаулар…дың бәрі не үшін түрікше болады?ал аскери,атаулар кейбір тұрмыстық атаулар кірме сөз дейік ал онда туыстық атаулар ата-аке,аға,іны кірме сөз болуы мүмкін бе? оған қоса қимылдық етістіктердің (жасау,тылеу,жәйлау,қыстау,бастыру,асырау…) ,мергілге қатысты сөздердің кірме сөз болуы мүмкін бе? мүмкін емес.
демек моғұлдар даусыз түрде түрікше сөйлеген.
ескере кетерлігі «құпя шежіре » мен «жамиғ-ат-тауарих »тағы адам аттары және басқада сөздер әуелгі қалыбынан өрескел бұзылған.ана тілден мына тілге қотарылу барысында көп озгерістерге ұшыраған.
2. шыңғыс ханның мөріндегі сөз
пеллиө қалыптаған нұсқасы:
«Möngke tngri-yin – kücün-dür yeke mongol – ulus-un dalai-in – qanu jarl ыl bola – ыrgün-dür kürbäsü – büsirätüdüы ayutuaы»
кирилл-орыс жазуы бойынша трәнскриптсиеясі:
«мөнгке тәнгриин күчүн-дұр, иеке монгғол улусун далайин хану жарлғ ил болға иргүн-дұр күрбәсү бүсирәтүгүй аютуғай».
мұхтар мағауиынның аударғаны:
«мәңгі таңырының күшімен еке моғұл ұлысы далай-ханының жарлығы. ел болған жұрт, көріңдер, бас ұрыңдар, айдыныңдар».
мөңке-мәнке=мәнгу яғыни мәңгі деген сөз.
тәңір -тәңір
күшүн- күші
еке-құрмет мағынасындағы сөз,үлі деген мағынаныда білдіреді, «қорқыт ата кітәбіндә» хан еке,деп қолданылған.
мұғұл-мангуыл,монғол,1206-жылы қабылданған ұлыстық атау
ұлыс-үліс,мемілекет.
далай-далай,талай,талұй ,теңіз ,түрікше теңіз мағынасында,мысалы:«талойға кічік тегмідім» (тәңізге сәл жетпедім)
хан-хан,қаған
жарлық-жарлық
ел болғаны-ел болғаның деген сөз.
ергүн-ерген деген сөз.
дүр-дүр көне жыраулық жырларда көп кезыгеды,ақтанберды ,шәлкиздің жырларында көп.
көрбәсу-бұған көп бас қатырудың жақеты жоқ,кормесең деген сөз.
бүсиретугей-жоғарыдада бұшир сөзінің тұтқындау,тұтқын деген сөз екені көрсетілді,сөндә бұл тұтқындауға жаулауға,жауламаққа деген сөз болады.
аю туғай-бұл аю туғай немесе айы тусын деген сөз.
түгел сөйлемді жинасақ:
мәнгі тәңірдің күшімен,еке мәнгүіл ұлысының теңіз ханынан жарлық,ел болғаның еріңдер,көрмесең (бас тартсаң) жаулап алудың айы тусын!
деген сөз болады.
3. абдулла ханның күміс белгісіндегі жазу
абдулланың бұйрық куміс белгісі.
ресейдің сәнкт-петербург қаласының ермитәжин музейнде.
белгідегі жазуда : “монхе тнгри-ин хүчұн дүр ехе су жали-ин игеген-дұр абдулла-ин жрлг хен үлү бұширехұ хүмұұн алдаху ұхехұ” (мөнгөлшәсі “монх тенгерин хүчинд, их су залин ивеелд әбдулләгин зәрлиг, үл бишрех хүн алдах, ұхех”) .
абдулла деген өгөдей ханың кіші ұлы (өгөдейдің баласы мелик, меліктің баласы тоху, тохудың баласы абдулла) ғой.
бұл күміс белгіні 1845 жылы денепр өзенің бойынан тапқан .
бұндағы монхе таңыринын күшүн дүр-мәңгі тәңірдің күшімен деген сөз؛
еке ұлы деген мағынада.ал су аскер деген сөз,су,көне түрікшедеде су,аскер ,жасақ мағынасында қолданылады,мысалы:«екінті су ебде ерті» (екінші аскер үйде еді) ,қашқари сөздігінде:«сусы отұн орылды» (аскер оттай орылды,1-том,233-бет) .
жалин-жалын деген сөз,әттің жалы,соғыс жәлідеген мағынамен әдісін деген сөзге келеді.
икеген-игерген деген сөз.
жрлік-жерлік,жергілікті.
хан-хан.
үлү-ұлы
бұширеху-бәсіре етілген,бәсіп алған,еншыге берілген деген сөз.
ыұмұұн-қауым
алдаху-алдағы
ұхеху-ұқығы
жинақтағанда:
мәңгі тәңірдің күшімен,үлі аскери жолды игерген ,абдулла деген жерлік хан ұлының енші етілген қауым алдындағы ұқығы.
деген сөз болады.
4. ғазан хан мөріндегі жазу
«тенгрин күшін дүр,ғазан махмұт хасану,дале кгісік үлүг сен»
тәңірдің күшімен,ғазан махмұт қасан,дал кісілердің ұлысы сың.
былайша айтқанда:таңырдың күшімен ғазан махмұт хасан дәл адамзаттың ұлысысың! деген сөз.
5. юан хандығының мемілекет атауы
① 正式称呼为“大元大蒙古国”（蒙古语：ᠳᠠᠢ
ᠦᠨ
ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠦᠯᠦᠰ，鲍培转写：Dai Ön Yeqe Mongɣul Ulus，西里尔字母：Дай Өнь Их Мөнгөл Улс ），此名称见于1362年的《追封西宁王忻都碑》[2]。其中“Dai Ön”系汉语“大元”的蒙古语音译，“Yeqe”是蒙古语“大”的意思[10]，“Mongɣul”是“蒙古”的意思[11]，“Ulus”是“国家”的意思。[3][12]。
түрікшесі:тәй оң еке моғұл ұлысы.
бұндағы тай түрікше үлкен деген сөз,еке ұлы деген сөз.
сонда қазақшаласақ:алып оң ұлы моғұл ұлысы
алып ұлы моғұл ұлысының оңы,алып ұлы мұғұл ұлысының оң қанаты деген сөз.
② “被称为大元的大蒙古国”（蒙古语：ᠳᠠᠢ ᠦᠨ
ᠺᠡᠮᠡᠺᠦ
ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠦᠯᠦᠰ，鲍培转写：Dai Ön qemeqü Yeqe Mongɣol Ulus，西里尔字母：Дай Өнь хэмэх Их Мөнгөл Улс），其中“qemeqü”是一个书面语联动词，是“说”、“据说”的意思[13]。此名称见于1338年的《达鲁花赤竹温台碑》[2]。
түрікшесі:
тай оң қамағұ еке моғұл ұлысы
бұнда қамұқ көне түікшеде барша,барлық дегенді былдыреды.махмұт қашқаридың «түрік тілдер сөздігі»інде «бұ ышығ олар қамұқ ұнаштылар» (228-бет,1- том) деген сөз бар,мағынасы «бұл ысты олар түгел ұнатты» деген сөз.
ал қазыргы қазақша бойынша:
үлкен оңның барша ұлы мұғұл ұлысы деген сөз болады.
демек барша ұлы мұғұл ұлысының үлкен оң қанаты деген сөз.
③“大元国”，蒙古语写作“ᠳᠠᠢ
ᠦᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（鲍培转写：Dai Ön Ulus，西里尔：Дай Өнь Улс）或者“ᠶᠡᠬᠡ
ᠦᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（鲍培转写：Yeqe Ön Ulus，西里尔：Их Өнь Улс）。其中“Dai Ön”是汉语“大元”一词的在当时蒙古语中的音译。但现今中、蒙两国学者多使用与现代汉语“元”字发音更相近的“ᠶᠤᠸᠠᠨ”（Юань）一词来替换原有的“ᠦᠨ”（Өнь），将元朝称为“ᠶᠤᠸᠠᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（Юань улс），或者“ᠶᠡᠬᠡ
ᠶᠤᠸᠠᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（Их Юань улс）
түрікше: тай оң ұлыс
қазақшасы:ұлкен оң ұлыс
демек юан мемілекетінің мемілекет аты барша ұлы мұғұлдардың оң ұлысы болады.
ал қамұғ сөзі мұңғұлшада барша деген ұғым білдірмейді,әл екені их дейды,қамұқ олардың тілінде айту,айтады дегенді білдіреді екен,әл бұл бұндағы сөйлемнің мағынасына сай келмейді.
ол бойынша болғанда: үлкен оң деп аталатын ұлы моғұл ұлысы.
бұндағы ұлыс көне 8-ғасырдағы түрік бітіктәстәріндә бар түрік сөзі.
6. рашид -адин деректерінде
«ішжүзінде, маңғұл – ерте заманнан, тек, тұтас түріктің быр бөлігі гәне болатын. оларға таңырдың мейірі түскендіктен, далын айтқанда: шыңғысхан мен оның әулеті маңғұл ұлысын құрғандықтан осылай болды. оның үстіне, олардың озы де көптеген тармақтарға бөлінетін. өте-мөте, шамамен 300 жылдан бұрын омыр сүрген алан-қауадан бері, олардан осып-өнген тағы быр сала қалыптасты. осы рулар нарын деп аталып, құрметке бөленді. барша рулар маңғұл атала бастады. (166-бет) асылы, бары бірдей маңғұл атала бермейтін.
өйткені олардың кескін-келбеті, бой-тұрқы, аты-жөндері, тылы, ғұрып-әдеті, омыр салты түгелдей ұқсас еді»бұнда айтылғаны қят рулары,ал өзгелері туралы:
«қазыр маңғұл аталып жүрген түрік рулары*. ертеде бұл рулардың арбырының жеке-жеке меншікті аты бар болатын. оз ноқтағалары, әмірлері бар еді. ар қайсысы быр талай тармақтарға, руларға бөлінетін. айталық: жалайыр, ойрат, татар қатарлы рулар.
олардың жұрты быр болғандықтан, мақамы (дялектісі) да бірдей болып келеді. олардың тұры мен тылы маңғұлдық ерекшелікке ие. маңғұлдар – оз заманында түріктің быр бұтағы ғана болатын. ал, қазыр олардың бағы жанды, десі жұрды және ұлылыққа жетті. сондықтан, басқа түріктер де солардың атымен танылуда.»
бұнда жәләйір,тәтәр,меркіт,өйрәт қатарлы рулар таныстырылған.бұнда жәләйір,тәтәр,меркіттердің шыңғысхан бастаған мұғұл қяттармен бір тілде сөйлегені ақиқат.татар турасында:
«түрік тілдер сөздігінде »:
«татар – түркі халықтарының бірі» (махмұт қашқари,”тұрык тілдер сөздігі”)
«өтукән —татар даласындағы жер. ұйғыр еліне жақын» (махмұт қашқари,”тұрык тілдер сөздігі”)
бұдан татарлардың түрік екендігінен кұмандануға болмайды.ал ойратқа келгенде олардың тілі басқа түріктерден өзгешерек деген,місәлі:
«тұмен-ойраттар маңғұл тілінде сөйлегенмен, оз әнәтілдерінің басқа маңғұл тілдерінен азды-көпті парқы бар. айталық, басқалар пышақты «кесугі» (kыtug – кесугі) десе, олар «хутга» (hdъ – хұдға) * дейді. тағысын-тағы осындай толып жатқан ұқсамайтын сөздер баршылық».
кейінгі және қазыргы ойрат қидан текті ,қидан тілді халық,деседе қидан мен халхаға қарағанда түрікке бейімірек,бүл ұзақ уақыт ең батыста жасап түріктермен іргелес тұрғандығынан екендігі күмәнсіз.демек ойраттар қидан тілды,бырақ түрік әсерінен көп ұшырап недәуір дәрежеде түріктенген халық.
. ал онан құлдай:
«өз ноқтағалары болған түрік рулары. бұлардың жоғарыда айтқан түрік-маңғұл руларымен тіке шежірелік қатынасы және тіке туыстық байланысы жоқ. алайда насылы солармен быр, тылы солармен ұқсас.»
бұндағылар керейт,найман,қыпшақ,қарлық,қаңлы,оңғыт,ұйғұр қатарлы рулар.ал керейттермен наймандар тіке олармен қоныстас болғандықтан оның тілінің бөлек болуы мүмкінде емес еды,шыңғысхан керей немесе найманмен ешқашан тілмәш арқылы сөйлеспеген,әсіресе одақтасы өкіл әкесі оң ханмен жақын болуы үшін екі тілдегі екі халық болуы қандай ақылға сяды?
ал онсызда керей ,найман,оңғыттардың түрікше сөйлейтіндігі қазба дәлелдермен дәлелденіп болған.
наймандардың абақан өзені бойынағы ачурадан табылған орхұн жазуы жазылған тасқа найман елінің тарихы жазылған: «ел ұлысы инанх білгі (бұқа хан) оғылы аты_ көш оры оғылан,ератыңыз өребек,еліңіз ұшұн қазғану…
ябыға тегіміш сутегі иеті бың оғылан ерті» деп жазылған,бұл қазыргы қазақ тілінде:ел ұлығы инанх білгі бұқа хан, ұлының аты көш оры оғылан,ер атыңыз өребек,еліңіз үшін күресіп жауыңа тискен аскерлеріңнің тегі жеті мың ұлан еді деген сөз, бұл наймандардың түркі тілінде сөйлегендігінің даусыз дәлелі .
бұған қарасақ найман тілі түркілердің оғыз дялекітіне жуық,онсызда наймандар мойынчур бітіктәсіндә айтылатын сегіз оғыздар ғой.
керейлерден қалған орхұн жазуы бар құлыптастағы:«алтын ілгек кісені білімге бұғұндым» деген сөз олардың түркі тілінде сөйлегендігінің даусыз дәлелі .
сонда шыңғысхан осы тайпалармен қалай сөйлеседі? әрине тұрыкше.шығысында татар,жалайыр түрік,сөлтүстігінде меркіт түрік,өңтүстікгі мен батысындағы керей мен найман түрік сонда қалың түріктің арасындағы қят қалай түрік болмасын?
7.әбылғазы батыр ханның шығармасындағы қайшылық.
«мұхаммед пайғамбардың дініне қарсыбыр кісі бар еді,сөл келіп,үкідәй қағанға:«түндебіртүс кордым,шыңғыс хан маған ұкыдайға әйт,мүсілмәндәрдіөлтірсін деді» дейді.үкідәй оған:«бұлсозды шыңғыс ханөзы айтты мә,әлде тілмәш айтты ма?» деп сұрады.ана кісі:«ханныңөзы айтты» деді.өдән кейін ол кісіден:«сен моғолтылын білетін бе едің?» деп сұрады,ол:«білмеймін»деп жауап берді.сөндә үкідәй қаған:«бұл кісі жалған айтып тұр,шыңғыс хан моғол тілінен басқатыл білмейтін еді,мінә кісіні өлтіріңдер» деп бұйрық берді.» (түрік шежіресінен)
бұнда шыңғысханның тек бір тілде сөйлегенін білуге болады.одан басқа тіл білмеген,әнә тілі мұғұл түрікшесі.
әбылғазы өзі бір жылы қалмақтың арасында болдым,сонда моғолдың әдеп -ғұрпын,тылын жақсы игердым дейді.
ал өзі моғұлмен өзге түріктердің баянында ойратты түрік ұрпақтарының арасына қосқан,ал қалмақ ойрат бір халық,сонда қалайша түрік ойраттан моғұл тілін үйренеді?өндә қай жердің қалмағы екені анық көрсетілмеген бәлкім ссоның алдында ғана еділге өткен торғауыттарма әлде алтайдағы дөрбіттер не одан бергі чорыстарма ол жағы айтылмаған.сонда ол моғұл ұрқына жатқызған қоңырат,меркыттен неге моғұл тілі мен ғұрпын үйренбей түрік ұрпағы ойраттан үйренеді?
тағы бір мүмкіндік: ол кезде тек ойрат қана емес алтайдағы алтай,толенгыт,тыۈа,ұраңқай,шор,қакастарда ойраттармен қатар қалмақ атанған,балкым әбылғазы осы сіләм дініне кірмеген ата діні тәңір дінінде қалған көне түрікше сөйлейтіндерден моғұлша үйренді ма?
ал ол еңбегін рашид-адинның жазғанына негізделгенін айтқан,ал рашид адин ойраттардың тілі басқа моғұлдардан өзгеше қайта керей,нәймәндәр моғұлдармен бір тілде сөйлегенін айтады.
ал әбылғазы шығармасын«түрік шежіресі» деп қойған,рашид-адин моғұлдарды түріктің бір табы ретінде қарағаны сяқты,әбылғазыда моғолдарды осылай қараса керек,әл тұрыкше,моғұлша дегенде мүлдем бөтен тіл ретінде емес қайта түрік деп моғұлдарға жатпайтын өзге түрік ұлыстарының тілін,әл моғұл тілі деп мұғұл түріктері сөйлейтін түрікшенің бір дялекітін айтса керек.бұған тағы орта азяға келген моғұлдардың мұсылман дінін қабылдағаны,оған қоса жерлік парыс тілділермен жерлік түріктердің ықпалына ұшырауында ойластыру керек.сондықтанда хюадағы аз моғұл моғұлша ны ұмытқан,ал оны әбылғазы алтайдағы көне түріктерден қайта үйренді десек дұрыс болатын сяқты.
7. моғұл тілі қандай тіл?
бастабта көрсетілген терминдерден ж дыбысымен сөйленген сөздердіде и дыбысымен сөйленген сөздердіде жолықтырамыз.«құпя шежіре»найман жазуымен жазылғаны анық болса наймандардың и дялекітмен сөйлейтін оғыздар екенін айттық,олар сахараның батысында тұрған,ал шығыстағы қят,керейт,тәтәр,меркіттер и мен емес ж дялекітімен сөйлесе керек.сондықтанда осы кітәпті жазғандар екі дялекітті араластырып жазған,оңғыттардыда и мен сөйлейтін деп кесім жасау дұрыс сяқты.бұған тағы бір мысал:юан хандығында найман,оңғыт тайпалары қыпшақ,арғын,қаңлы,қарлық,ұйғұрлармен ұқсас түсті көзділер яғыни екінші сортты елдерге жатқызылған,ал қят,керейт,татар,меркыт,қоңырат,жалайыр рулары бірінші сортты елдерге жатқан,сонда дялекіттік парыққа бола аналарды екінші сортты халық еттіме екен? деген ой келеді.кейінгі наймандар арасында болған«қозы көрпеш баян сұлу» дастанындада ж мен емес қайта и мен жырланған.ал қызық жері мұңғұл тілді қидандар үшінші сортты халық болған,сонда моғұлдар не үшін түріктерді өзімен тілдес қидандардан жоғары қояды? себебі олар тілідежәт халық,моғұлдар түрік болған.
ал моғұлдардың тілі 8-ғасырдағы түрік тілінен парықталады,и мен емес қайта ж мен сөйлеген. тағы қидан сөздері араласқан,бұны қалай түсіндіруге болады?
бірінші,ж дялекітімен сөйлейтін түріктер шығыс сахарадағы татар бастаған рулар деуге болады,татарлар күшейгенде оның маңындағылар татар тілінің әсерімен ж дыбысына алмасқан деуге болады,ал шыңғысхан бастаған түріктер көк түріктің тіке жалғасы болсада кейін сахараның шығысына келгеннен кейін татар сяқты көрші тайпалардың ықпалында и дялекітінен ж дялекітіне алмасуы мүмкін.әл қидан сөздері 916-жылдан 1125-жылға дейінгі сахараға үстемдік қылған қидандардың әсерінен кірген,деседе тым зор деуге болмайды,одан сырт дінніи әсермәни дыны ұйғұр қағанаты кезінде сахараға тарады,бұл көк түріктен кейін,әл мойынчор құлыптасындағы уақиғалар көк түрік құлағаннан көп кейінгі емес екені анық.мани дінинен кейін 11-ғасырда тараған нисторян діні олда азды көпті ықпал етеді,сіләм дыны таралғаннан кейінде қазақ тіліне зор топта араб сөздері енгені анық.
ал моғұл тайпаларыынң тілі менше қазыргы ұраңқай,қакас,алтай,тыۈа,шор халықтарының тіліне ең жуық болуы мүмкін,ендігі қерде мұғұл тарихына қатысты жазбаларды зерттегенде осы ұлыттардың тіліне сүйенсе дұрыс болар.
ал қазақ тілі моғұл тілін бір шама сақтаған,себебы дәл шыңғысханға жақын руларайталық үйсын,дулат,қатаған,бай ұлы,құралас,маңғыт,кенееестер қазақтың %30 не жуығын құрайды,тағы керей,татар,меркыт,қоңырат,жалайырлар қосылса,тағы тәзм,,телеу сяқты рулар қосылса қазақтың %70 іне жуықтайды.сондықтан қазақ тілі ж дялекітін негіз етіп қалыптасқан,оған и дялекітіндегі найман,оңғыт,қыпшақ,қаңлы,арғын рулары қосылып и дялекітініңде зор ықпалы болған,аздаған қытай,шңршыт сяқты мұңғұл-тұңғыс тайпаларыныңда аздап әсері бар,осыларға орта азяның тұтқынға түскен әйелдері (әсіресе хорезым соғысында) ынң парыс тілі,кейінгі сіләм дынының ықпалындағы зор топтағы сөздер қосылып қазыргы қазақ тілін қалыптастырған,ал бертінгі батыстан енген терміиндерде бұған қамтылады.
сондықтан көптеген моғұл сөздері ұмтылған,архайзымге айналған,сондықтан бізге жат сезілуі табиғи,оған тағы қазыргы мұңғұлдардың тіліне бейімделген оқу тәсілінің әсерін қосыңыз.осыдан барып бізге жат сезіледі.
соңында айтарымыз: мұғұлдар түрік текті,түрік тілінде сөйлеген халық екенін қайталай баса айтамыз!
Қосымша:
қазыргы мұңғұлдардың тілі:
қидандардың тілін негіз еткен,қидан тіліде түрік тілінің әсеріне ұшыраған,ал ойраттардың тіліне түріктердің ықпалы ол өз алдына. кейін осы қидан тектілердің құрамына қосылған бағарын,қоралас,сұнит,қатаған,жалайыр,қоңырат,найман,кешыктен,қоршин руләрі,төле ұрпақтары қасар,белгұтей ұрпақтары ішкі мұңғұл мен халха мұңғұлдың %20 ын ұстауы мүмкін,бүл жағынанда қидан тіліне көптеп түрік сөздері енбек.
лама дінінің ықпалы,лама діні мен сіләм дініде екі халықтың тілін алшақтата түскен,әл сол көне түрік сөздерінің бір тобы қазыргы мұңғұлдарда ана тайпалармен оларды билеген шыңғысхан ұрпақтары арқылы сақталып қана қалмастан,1940-жылдары зерттеліп мұңғұл тіліне аударылған «құпя шежіре»дегі түрік сөздеріде мұңғұл сөзі ретінде қаралып қайтадан мұңғұл әдеби тіліне енгізілуі мұмкын,бұған көз жұмуға келме
Ерзат Меллатханұлы
Пікір қалдыру