Şıñğıs hannıñ türikşe söylegenine naqtı dälelder
kerey.kz
Moğwldardıñ türikşe söylegenine naqtı dälelder
1.«qwpya şejire» men «jamiğ-at -tauarih»tağı türikşe sözdermen söylemder.
«qwpya şejire» de köptegen türikşe terminder bar,oğan qosa «jamiğ- at-tauarih »ta köptegen terminder jaqşağa alınıp jazılğan.olar mına terminder:
1. iwswn-josın
2. adat-ädet
3.yasaq-jasaq
4.rwswm-bajı
5.qabwq-qabıq,jemıstıñ ne basqanıñ qabığı
6.majin-mäjın,aqımaq,esersoq
7.iwrt-jürt,meken
8.maqam-arabşa boluı mümkin,bäzä degen mağınada qoldanılğan.
9.suswnjı-susınşı ,azıq-tülik basqaruşı
10.qauım-qauım,bwqara
11.tama-askeri atau,«ökitäy jauırmaqandı tort twmen askerdıñ laşkertaması etip tağayındap iranğa jiberdi» (jamiğ-at -tauarih) ,qazaqtıñ kişi jüzindegi tama ruı osı askeri qwyeden şıqqan ru,keşıkte,qorşin,twrğaq syaqtı.
12.ayna-tötenşe senimdi ädäm,senudi köne türikşede inanu dep aytadı,qazırde qazaqtar tötenşe dwrıs degendi ayna qatesız dep aytadı.
13.bek-bek,misäli«qarasın iığdım,begı qaştı»
14.qağan-qağan,han,patşa mısalı:«qağanta kelti,äzdä yantımız»
15.batır-batır
16.wlıs-ülis,memileket
17.balıq-balıq,kone türikşe qala.aytalıq:besbalıq,wlubalıq,orda balıq.mısalı:«qamığ balıqqa tegidim» (barlıq qalağa tidım)
18.ordo-ordo,orda,hannıñ sarayı
19.dalay-däläy,teñiz ,türikşe teñiz mağınasında,mısalı:«taloyğa kiçik tegmidim» (täñizge säl jetpedim)
20.çerik-çerik
21.twmen-twmen,ön mıñ
22.kepteuil-küzetşi,ördäniñ işi -sırtın küzetuşiler,kepte degen sözden tuındağanı anıq.
23.keşik-keşki kezekşi qosın.
24.böke-baluan söziniñ köne türi,misäli«özbekter baluan degendi böke der edi» (babırnama) ,adam attarına osı söz qosarlanıp keledi,misäli: böri böke,när böke,böke batır.
25.anda-köne türikşe dos degen söz,bizdegi dos arabşa dosıd degennen kırgen.qazaqta qwda-andalı degendegi anda osı söz.misäli:«jan anda jirenşe şeşen» (şipagerlik bayannıñ mwqabasına qarañız) .
26.yasauıl-jasauıl
27.qarauıl-qarauıl,nayman mataydağı qarauıl jasıq ruınıñ tegi osı qarauıl jasaqtan kelui mümkin.
28. altın-altın
29.kümüs-kümis
30.auırjwt-auırlatu
31.qwda- qwda,qız alısqan adamdar.
32.qatwn-qatın,hannıñ äyeli,misäli türgene qatwn (ükitäy qağannıñ äyeli)
33.basqaq-basqaruşı orın.
34.kitwq-pışaq
35.tarğwtay qırıldaq-tamağı qarlığıp jwretın,qırıldap söyleytindikten osılay atanğan delinedi.
köksegu sabırıq-köp jöteletin adam bolğandıqtan osılay atanğan deydi.
36.inanış-senimdi,inäniş bwqa han.
37.bilgi-bilgi,bilimdi ,mısalı bilgi qağan.
39.tegin-tegin,misäli:«tort tegin kelti»
40.wndwr-orasan ülken saba,twğrıldıñ äjesi tatar anın öltirerde 100 wndwrğa 100 batır jasırıp aparıptı.
41.ätkül-ötkel
42.nasıl-näsil,äräb sözi boluıda mümkin.
43.wrıq-wrıq
44.qamağ-köne türikşedede qamağ,mısalı:«qamığ balıqqa tegidim» (barlıq qalağa tidım) ,mahmwt qaşqari sözdigindede:«bw ışıwq olar qamwq wnaştılar» (228-bet,1-tom)
45.mwlazım-mwlazım
46.baqsı-baqsı
47.teñri-teñiri,täñir,«üze kök teñri» (üstide kök täñiri)
48.gwrwq-tiım
49.asıl-asıl
50.mergen-mergen,köne türikşe,bül sözdiñ tübiri mir,qazaqta«mırdıñ oğınday»degen söz bar.
51.jebe-jebe
52.su-su,köne türikşedede su,asker ,jasaq mağınasında qoldanıladı,mısalı:«ekinti su ebde erti» (ekinşi asker üyde edi) ,qaşqari sözdiginde:«susı otwn orıldı» (asker ottay orıldı,1-tom,233-bet)
53.gwrwq-bäsşi,gür sozı zor mağınasında keledi,eñ zor han dep gür han deydi.
54.day-köne türikşe ülken degen söz.
55.şeşen-şeşen,täy şeşen,ülken şeşen.
56.mansap-mänsäp,tübiri män,män eñ aldı degen mağınada,qazaqtar eñ bırınşı orındağan isti män berdi deydi.söndä bwl söz eñ aldıñğı sap,qatardağı adam degen söz boladı.
57.wlıh-wlıh,wlı
58.twbarıq-qap,dağar
59.ağa-ağa
60.ini-ini
61.jarlıq-jarlıq
62.jasaq-jasaq
63.qwrıltay-qwrıltay,jiın,majılıs,kone türikşe,tübiri qwr+ıl+tay
64.äygäri-ayğır
65.qoñqatan-qoñqaq mwrındı adam,qoñqatan ruındağılar qoñqaq mwrındı bolğan.
66.şıñ-şıñ,berık,bekem,şıñdalğan.
67.timwr-temür,temir
68.isım-esim,äti-jön.
69.käziktu-kezekti
70.sire-sarı
71.bwqauıl-bwqauıl,toynu degen mağınada (naymandar osılay deydi eken) ,bwqaday jep semiru degen söz bolsa kerek.
72.kdmätti-qımbattı
73.jarluhuşı-jarlıqşı
74.şırıntwq-şırıntwq,paraqor,şırın soruşı
75.şina-şina (şayna) qasqır,qyattardıñ bir ruı şinas atanğan,olardıñ tegi qasqır delinedi,äl osı ru tegin qasqırdan taratatın türiktiñ aşina ruı boluı mümkin,bül rudı jamwqa 70 tayqazanğa pısırıp qırğındağan.
76.bandağ-qwl,bızdegı bandı,qaraqşı osıdan şığuı mümkin.
77.bölik-bölik,bölik qosındı aytadı.
78.qağarın-qağarın,qağıp ketuşi,äldämşi,ötirikşi.
79.qazarın iqas-ıandı töte qorğaytın mıñdıq,bwl sözdiñ qay tilde ekeni anıq emes.
80.siğın-silı basşı
81.josır-namıssız,josın bwzuşı
82.trqan-tarqan,kone türikşe
83.oñ-oñ
84.qwlan-adamdı mezi qılatın söz äreketi twrpayı,jabayı adam,qazaqtar jabayı jılqı tarpañdı qwlan deydi.
85.noker-noker
86.öttigin-ot tegın,oşaq iesı,şañıraqtı basuşı
87.timwr qağalıq-temir esik äsui,temir qaqpa asuı
88.su bişı-su bası,asker bası
89.ayu ağılan-?
90.aqtaşı-hannıñ atın bağuşı
91.küren-twmen tütin jinalğan alap
92.jat-altınşı ata
93.bwğwt-jetinşi ata
94.laqap-laqap
95.twy-toy,toy toylaudağı toy
96.as-as
97.laşker-qosın
98.atba-qarastı el
99.wlwqşın şina-ölekşin qasqır,olekşın şäynä.
100.jandı şina-jandı şinä,erkek qasqır
101.näude-tarağan wrpaq
102.ırınjaq-ata-tek
103.wjın-böyjetken
104.qudağan-jas jigit
105.bwz wrwq-aqswyek,asıl wrwq
106.saqın-erkek bürkit
107.qısıq-bir qısıq,bır bölek
108.taraswn-araq
109.qaraqay-qarağay,ağaş tekti ösimdik
110.bilik-bilim
111.ebuke-ata
112.eşeke-äke,yasukeydi osılay aytqan,kone türikşede «kisi wğılınta üze eşüm bwmın qağan,estemi qağan olırmış» (kisi balasına arğı atam bwmın qağan,estemi qağan otırğan eken,bwndağı adam arabşadan kelgen söz,türikşesi kisi) .
113.tayşı-täyşi,täyji
114.inaq-jaqın dös,senimdi dos.
115.qasar-qasarısu keybir äreketi süräpil,köp qarsılasatın jırtqış añdarğa qaratıladı,qanpezer degen mağınada.
116.kürigen-hannıñ küyeu balası,twbırı kir sözi.misäli«:714-jılı jäzdätürik qağanı büg çor tağıda elşi jiberip qız ayttırudı talap etti de özin älemdegi mäñgi päk kürigen,täñirden bolmış oğwl,twrık täñiri qwtılıq qağan dep atadı».» («jüñgö tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter»,2- tom854-bet) .
117.jirgämsi künüm-jırğamaysıñba künde
118.si ürgämsi-silau,si körsetu
119.saray-saray
120.doba soqır-töbe soqır,tobesınde jalğız közi bar eken delinedi.
121.bodançar-türikşe bodan degen sözge (bodon) degen sözge şarı nemese sarı sözi jalğanu arqılı jasalğan.
122.bayswñqar-bay sözine swñqar sözi jalğanu arqılı jasalğan.
123.qabıl han-türikşe qabıl alu degendegi qabıl .
124.suğan-taypa atı,qazırgı wlı jüzdegi suandar,olar qyattıñ nirun tabınan tarağan.
125.ögedäy -ükitäy,türikşe üki qws atı,oğan tay erkeletken atau jalğanudan jasalğan.
126.joşı-jolşı,jolauşı,qonaq degen söz.
127.tolı-ayna degen söz.
128.jağatay-türikşe jağa sözine tay erkeletken atau jalğanudan jasalğan.
129.mängu-türikşe mäñgi degen söz,ükitäy hannıñ atı, «mängu dıñ mağınası-mıñjasar degen söz» (köne yuan tarihı) ,»bbbbbvvvvvbbbbbb bengu taş bedizttim » ( bilgi qağan qwlıptası)
130.timwr-temir
131.twğırıl-kerey hanı,mahmwt qaşqaridıñ aytuınşa twğırıl mıñ qazdı öltirip sonıñ birin ğana jeytin jırtqış qws.
132.bwyrıq han-bwyrıq han.
133.jalın bwqa-tatar taypasınıñ bäsşisi,temüjin ügeniñ wlı,jalın sözine bwqa jalğanu arqılı jasalğan.
134.baybwqa-tayan hannıñ atı,bay sözine bwqa sözi jalğanuda jasalğan.
135.ketbwqa-naymannıñ bätiri,küyşisi.
136.küşilik han-küşti han degen söz.
137.qwtılıq han-şıñğıshannıñ arğı ätäsi,key derekterge qwtula dep kirip jür.
138.toqta bek-merkit taypasınıñ basşısı,toqta sözine bek degen mänsäbi qosarlanğan.
139.qwba tegin-naymannıñ jırauı,qwba sözine tegin sözi jalğanudan jasalğan.
140.alaqws tegin qwri-alaqws qwstıñ atauı,oğan tekti yağıni alaqws tekti degen mağınada,al qwri altın hanı bergen mänsäp atı.
141.qyat-qyan söziniñ köpşe türi,büni raşid-adin: taudan qwlap küşpen aqqan sel dep twsındıredı,qazaqtıñ köne sözderindede qyan soqtı dep äytilädi,bes qyan attı şığarmada bolğan.oğızdarda qyan attıadamdar bolğan,qorqıt ata jırında bayborınıñ balasınıñ atı qyan saljwq bolatın.
qyat ru atı bolıp şıñğıshan osı rudan şıqqan.
142.börjegin-köne türikşe kökşil köz degen söz,moğwldar arasında kök koz,aqsarı adamdar tekti näsil sanalğan.
143.taysarı-jamwqa şeşenniñ inisi,täy sözine sarı sözi jalğanudan jasalğan.
144.itürgen-twğırıldıñ adamı,it sözine ürgen sözi jalğanudan jasalğan
145.küzgi-äynä,köne türikşedede solay.
146.külik-ataqtı ät,tülpär,köne türikşedede solay.
147.märtebe-joğarı ataq,martebe.
148.qaqa iıl-doñız jılı
149.iıl-jıl
150.tuh-tu,bayraq,kone türikşede:«twğwm mikin wrwldı» (türki tilder sözdigi,233-bet)
151.sarh ağar-sarı ağar
152.bwşiır-twtqın,qazaqta bäsire sözi jeke berilgen enşi degen mağınada,al mına bwşıir sözi jeke adamnıñ twtqındağan adamına qaratıladı.
153.wlaqay bwlaq-jer atı,bwndağı bwlaq türikşedede bwlaq.
154.bwlaq-bwlaq
155.keşikten-keşki qorğauşı jasaq
156.qanaq-qonalqa
157.käkül-kekil
158.iıl swd-iildı,bağındı
159.basamıs kärd-erekşe ıqılas
160.borı-qasqır,borı.
161.barıs iılı-barıs jılı
162.mülik-mülik
163.bwlğaq-bwlğaq,ışkı bülik.
164.qırauın qırşal-tar şatqal
165.mügu tigämsi kärdi-mwqwm…dı qırdı (söylemniñ key jerleri öşken) ,bwgu=mwqwm
166.ieti-jeti
167.ieti twğılıq-jeti tule
168.ubwr jırtay-bir türli qızıl tüsti jemis.
169.altay-altay
170.yailaq-jäyläu
171.qıslaq-qıstau
172.kisi-kisi
173.taypa-taypa
174.kök ertis-kök ertis
175.qaraqwrım-qaraqwrım qalası,bwl qazaqtağı qaraqwrım yağıni qalıñ top degen mağınada.
176.aruğwn-orhwn özeni
177.kerulen-kerulen özeni
178.aunan-onon özeni
179.mwran-özen,bälkim qidan tilinen auısqan boluı mümkin.
180.bwywr-nur-bwywr nur köli,nur sözi nu yağıni ormanı bitik ösken jer degenge qaratılsa kerek.
181.qwlın-qwlın köli
182.barğwjın toqım-barqılardıñ jeri degen söz,toqwm ertoqımnıñ toqımı degenmen mändes boluı mümkin.
183.bwrqan-haldwn-bwrqan qaldwn tauı
184.asıri jiılqw-äsire jılqı,jıldam jılqı
185.jilqw-jılqı
186.jeki böri-jeki borı atanğan şıñğıshannıñ jüyrik atı.
187.käse-kese,şini
188.kis-kıse,qoramsaq
189.qwrıltay-qwrıltay
190.anqu qaqıju-anan qaşqandar
191.qa irgämsi qardan-bwl türikşe dep tüsindirilgen,iirgämsi-jırğau degen söz.
192.manqol-aldıñğı qol,aldıñğı qosın.
193.jadamsı qardan-qar jaudıratın siqır,nayman bwyrıq han men oyrat qwtwqa bektiñ qar jaudıratın siqırı bar eken.
194.aral-aral
195.qanı-şatır
196.çıdamsı-şıdau
197.çıdamsı qwnan-bärine şıdayma?
198.darqan-emin erkın,darqan
199.dilamsı-tileu
200.bügire kegere-bwğıra kenere
201.swñqar-swñqar
202.otıramsı-ot jağu
203.bar-bar,barşa
204.bar sarısı rwdqanı-bar sarısın qwndırmañdar! (üş özenniñ boyına bar sarısın qondırmañdar)
205.twqjamsı kärde bigärdidän-bwl sözdi eşkim tüsindre almağan,äsılgı meñzegeni han äkeme qızımet qılıñdar!degen söz eken (temüjinniñ twğırılğa elşi jibergende elşiniñ altın men qwsarğa aytqan sözi)
206.yasäk-zäñ,yasäk zañı
207. qwlwqine iıl-tışqan jılı
208.mängäl-atoyşı
209.jañ i säg kärde-itşe talasu,bwndağı jañ soğıs,i ittı körsetedi.
210.qol-ortalıq
211.yasamsı-jasadı
212.qwl jamsı kärd-basşığa qwrmet etip iılıp qolın süyu.
213.qwl-qol
214.jamsı- jeu
215.wlaq-türikşede jük artatın nemese minetin maldı aytadı.
216.ugir iılı-ögiz jılı
217.ugir -ögiz
218.twsamsı-twsau,basqaru,bwğaulau
219.qws alamsı-qws aulau
220.qws-qws
221.alamsı-alu,aulau
222.swñqari sarı-sarı swñqarmen (qırğız basşısı sarı swñqarmen keldi)
223.si-si,silau
224.si ürgämsi-si körsetu
225.oljamsı-oljalau
226.swrğamsı-qalasa,kerek qılsa
227.küş-küş
228.küş dadan-adaldıqpen küş qosam (jebeniñ şıñğıshanğa aytqanı)
229.qoyın-qoy
230.taz-tas
231.qidan tazı-qidan tası
232.bauırşı-serık,jaqın adam
233.baslamsı-bästäu,ertu
234.yailamsı -jäyläu,jäyläp qalu
235.üljäy-olja
236.han balıq-han qalası
237.tägär-dağar,astıqtıñ birligi
238.tañswqa-tañsıq zat,asıl,qımbat dünie
239.jem mwran-jem özeni
240.qws-qos,qosu
241.qwsıqol-qosındı çerık,qosındı asker
242.bwğıtaq-qalıñdıqqa wsınatın,tağatın bwyım
243.emil-emil özeni
244.yasa-zañ,josın
245.ayın-qağida
246.aubas-auğın,bosqın
247.manjalıq-zeñbirek tektes atqış qaru
248.güläm-qwlım
249.türgu-köne türikşe azıq degen söz.
250.swrğamsı-swrau,swraqqa alu
251.qarur-qaru
252.ua türkän da bar inaqi mwğwl ügüle ra ua käkül saqtan-ol türikterdiñ barın jinap moğwl ülgisimen kekil saqtadı (qaltırdı)
253.inaqi-jinau
254.ügüle-ülgi
255.saqtan-saqtau ,qaldıru
256.bar türgu birwn amadan-bwrın azıqtarın alıp şıqtı (şıñğıshan askerı qalağa kiruden bwrın )
257.birwn-bwrın
258.äläpe-bağu,alpeşteu
259.kük-kök
260.kük tamğa-kök tañba
261.al-qızıl,alqızıl
262.al tamğa-qızıl tañba
263.mängiläy-atoyşı qosındar
264.bılat-şığıs,şığıs jaq
265.şwlbwr-şılbır
266.satır-şatır
267.qale-qala (parısşa boluı mümkin)
268.jirge-şırğa
269.sügirämsi-swradı
270.jamsı-jaqtı,qılığı jaqtı
271.tamaç jamıs-türikşe işki talas degen söz
272.şığauıl-şığauıl,hannıñ däl esigindegi kwzetşı,hanğa kezigetin adam şığauılğa belgi körsetip barıp kiretin bolğan.
273.şäsme-kişkentäy bwlaq,şäşpa bwlaq,şäşılğan bwlaq
274.qıslamsı-qıstamaq
275.isıramsı-asırau,qorğau.
276.yamsı-tärtip
277.wrtaq-saudager
278.qaba-altın kiim
279.sılan-salğan,salıp qoyğan.
280.aş sılan-as salğan
281.wstwmsı-oşpendi
282-künä-künä
283.şırıq-quanış,qazaqta şırıqtı bwrzdı deydi bwl quanıştı tınıştıqtı bwrzdı degen söz.
284.basmıs-bastıqtıru,janıştau
285.swswn-susın
286.süküsün-orınbasar asker bası
287.bwqauıl-bwqauıl
288.qağur-ara,qağıp tüsirgiş
289.baqşı-mwğalım,wstaz
290.qosaqol-ekıden,qos-qostan
291.zat-zat
292.büzürüg zat-aqswyek äuleti,ädette hanzada han zäti,bek zada bek zatı degennen şıqqan.
293.aşwq-asıq,mısalı qoydıñ asığı
294.altwn aşwq-altın asıq
295.qouırqan-qorğan
296.merkitün zarimw wlıs tayqal qorğağa qorqalazı üy-merkittiñ jarım wlısı tayqal qorğanına barıp qorğandı
297.zarım-jarım
298.qorqalazı-qorğandı
299.wlıh tah-wlıtau
300.tah-tau
301.bala- bala
302.jarğışı-zañşı
303.qwrsau-bwğau-ajırğı
304.yasmısi-jasadı
305.kinüm-kütüm
306.köpşür-mal bajısı
307.bayan tam-bayan beketi
308.auzan-şeber
309.sirıq ordw-sarı orda,altın orda
310.tüzgu-köşken elge beretin erulık,qonaqqa beretin as.
311.aulam-aulam-üzdiksiz.
312.qaraşu-qaraşa ,qara halıq
313.ardaqu-ardaqtı
314.asılat-süyeniş
315.mal-mal,aqşa
316.baljın aral-jer atı
317.mänen twdın-qazırde qazaqta mänen attas adamdar bar,twdın türikterdiñ basıp alğan eldi basqaruğa jiberetin adamı.
318.sarıger-jer atı,twbırı sarı sözi.
319.ölgey bwlaq-jer atı
320.erke qara-kerey twğırıl hannıñ inisi,erke sözinä qara jalğanuı arqılı jasalğan.
321.auıl-auıl
322.sartauıl-sart auıldarı,sart elderi
323.ile-ile özeni
324.twğıla özeni-tula ozenı,tulağan özen degen sözden şıqqan bolsa kerek.
325.tüñke suatı-qazaqta äli ormandı,qamıstı jerdi tüñke deydi
326.tüñkelik bwlaq-jer atı
327.bodançar moñqaq-bodanşar mañqa,bodanşardan mañqa köp aqqan bolsa kerek,özide älsiz bolğan,sondıqtan ağaları älsiz boqmwrın neme dep eşteme bermey qoyıptı.
328.qwtwqtı mwñger-qwttı mwñger degen söz.
329.señgir bwlaq-bälkim zeñgir bwlaq bölär,biikten qwlap aqqan boluı kerek,äl señgir sözide qazaqqa jat emes.
330.kükür-susın qwyatın torsıq
331.edege-etegi
332.örmegeti-qazırgı altaymen mwñğwlya şekarasındağı örmegeyti asuı bolsa kerek
333.qwttıbay-qazırgı qwtıbı audanı
334.mazar-mazar
335.ququ-qu,aqqu
336.sındwq-sandıq
337.qonşı-qoyşı
338.amual-baylıq
339.mışalıq-qajettı
340.wlaq-wlıh,wlı
341.qwrşu-qoramsaq
342.jöuingär-sol qanat,qidanşadan kirgen söz boluı mümkin.
343.ağruq-auraq
344.sirgün-mas bolu
345.büzrüg-bwzu
346.qamlamsı-qamdanu
347.tarğamsı-tarau,tarap ketu
348.däpter-däpter,kitäp
349.bitçik-jäzu,bitçik
350.twrqaq u çerik su astın batıl kärd-twrqaqtardı çeriktermen qatar soğısqa şığudan toqtattı.
351.twrqaq-toruılşı qosın.
352.mänküläy küyamisi-aldıñğı şepte jüru,küyamisi küyu degen söz.
353.ayra-ayran
354.qwmwz-qımız
355.äsir-jasır,twtqındau.
356.kükätäs-emşektes ağayın
357.emtidu gümuine bw keleli-endi kömuge bwl kelsin.
bwndağı 400ge juıq türik sözderi,ädäm ättäri,jer attarı,twrmıstıq,askeri ataular,qimıldıq etıstıkter,tuıstıq ataular…dıñ bäri ne üşin türikşe boladı?al askeri,ataular keybir twrmıstıq ataular kirme söz deyik al onda tuıstıq ataular ata-ake,ağa,inı kirme söz boluı mümkin be? oğan qosa qimıldıq etistikterdiñ (jasau,tıleu,jäylau,qıstau,bastıru,asırau…) ,mergilge qatıstı sözderdiñ kirme söz boluı mümkin be? mümkin emes.
demek moğwldar dausız türde türikşe söylegen.
eskere keterligi «qwpya şejire » men «jamiğ-at-tauarih »tağı adam attarı jäne basqada sözder äuelgi qalıbınan öreskel bwzılğan.ana tilden mına tilge qotarılu barısında köp ozgeristerge wşırağan.
2. şıñğıs hannıñ mörindegi söz
pelliö qalıptağan nwsqası:
«Möngke tngri-yin – kücün-dür yeke mongol – ulus-un dalai-in – qanu jarl ıl bola – ırgün-dür kürbäsü – büsirätüdüı ayutuaı»
kirill-orıs jazuı boyınşa tränskriptsieyasi:
«möngke tängriin küçün-dwr, ieke mongğol ulusun dalayin hanu jarlğ il bolğa irgün-dwr kürbäsü büsirätügüy ayutuğay».
mwhtar mağauiınnıñ audarğanı:
«mäñgi tañırınıñ küşimen eke moğwl wlısı dalay-hanınıñ jarlığı. el bolğan jwrt, köriñder, bas wrıñdar, aydınıñdar».
möñke-mänke=mängu yağıni mäñgi degen söz.
täñir -täñir
küşün- küşi
eke-qwrmet mağınasındağı söz,üli degen mağınanıda bildiredi, «qorqıt ata kitäbindä» han eke,dep qoldanılğan.
mwğwl-manguıl,monğol,1206-jılı qabıldanğan wlıstıq atau
wlıs-ülis,memileket.
dalay-dalay,talay,talwy ,teñiz ,türikşe teñiz mağınasında,mısalı:«taloyğa kiçik tegmidim» (täñizge säl jetpedim)
han-han,qağan
jarlıq-jarlıq
el bolğanı-el bolğanıñ degen söz.
ergün-ergen degen söz.
dür-dür köne jıraulıq jırlarda köp kezıgedı,aqtanberdı ,şälkizdiñ jırlarında köp.
körbäsu-bwğan köp bas qatırudıñ jaqetı joq,kormeseñ degen söz.
büsiretugey-joğarıdada bwşir söziniñ twtqındau,twtqın degen söz ekeni körsetildi,söndä bwl twtqındauğa jaulauğa,jaulamaqqa degen söz boladı.
ayu tuğay-bwl ayu tuğay nemese ayı tusın degen söz.
tügel söylemdi jinasaq:
mängi täñirdiñ küşimen,eke mängüil wlısınıñ teñiz hanınan jarlıq,el bolğanıñ eriñder,körmeseñ (bas tartsañ) jaulap aludıñ ayı tusın!
degen söz boladı.
3. abdulla hannıñ kümis belgisindegi jazu
abdullanıñ bwyrıq kumis belgisi.
reseydiñ sänkt-peterburg qalasınıñ ermitäjin muzeynde.
belgidegi jazuda : “monhe tngri-in hüçwn dür ehe su jali-in igegen-dwr abdulla-in jrlg hen ülü bwşirehw hümwwn aldahu whehw” (möngölşäsi “monh tengerin hüçind, ih su zalin iveeld äbdullägin zärlig, ül bişreh hün aldah, wheh”) .
abdulla degen ögödey hanıñ kişi wlı (ögödeydiñ balası melik, meliktiñ balası tohu, tohudıñ balası abdulla) ğoy.
bwl kümis belgini 1845 jılı denepr özeniñ boyınan tapqan .
bwndağı monhe tañırinın küşün dür-mäñgi täñirdiñ küşimen degen söz؛
eke wlı degen mağınada.al su asker degen söz,su,köne türikşedede su,asker ,jasaq mağınasında qoldanıladı,mısalı:«ekinti su ebde erti» (ekinşi asker üyde edi) ,qaşqari sözdiginde:«susı otwn orıldı» (asker ottay orıldı,1-tom,233-bet) .
jalin-jalın degen söz,ättiñ jalı,soğıs jälidegen mağınamen ädisin degen sözge keledi.
ikegen-igergen degen söz.
jrlik-jerlik,jergilikti.
han-han.
ülü-wlı
bwşirehu-bäsire etilgen,bäsip alğan,enşıge berilgen degen söz.
ıwmwwn-qauım
aldahu-aldağı
whehu-wqığı
jinaqtağanda:
mäñgi täñirdiñ küşimen,üli askeri joldı igergen ,abdulla degen jerlik han wlınıñ enşi etilgen qauım aldındağı wqığı.
degen söz boladı.
4. ğazan han mörindegi jazu
«tengrin küşin dür,ğazan mahmwt hasanu,dale kgisik ülüg sen»
täñirdiñ küşimen,ğazan mahmwt qasan,dal kisilerdiñ wlısı sıñ.
bılayşa aytqanda:tañırdıñ küşimen ğazan mahmwt hasan däl adamzattıñ wlısısıñ! degen söz.
5. yuan handığınıñ memileket atauı
① 正式称呼为“大元大蒙古国”（蒙古语：ᠳᠠᠢ
ᠦᠨ
ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠦᠯᠦᠰ，鲍培转写：Dai Ön Yeqe Mongɣul Ulus，西里尔字母：Day Ön' Ih Möngöl Uls ），此名称见于1362年的《追封西宁王忻都碑》[2]。其中“Dai Ön”系汉语“大元”的蒙古语音译，“Yeqe”是蒙古语“大”的意思[10]，“Mongɣul”是“蒙古”的意思[11]，“Ulus”是“国家”的意思。[3][12]。
türikşesi:täy oñ eke moğwl wlısı.
bwndağı tay türikşe ülken degen söz,eke wlı degen söz.
sonda qazaqşalasaq:alıp oñ wlı moğwl wlısı
alıp wlı moğwl wlısınıñ oñı,alıp wlı mwğwl wlısınıñ oñ qanatı degen söz.
② “被称为大元的大蒙古国”（蒙古语：ᠳᠠᠢ ᠦᠨ
ᠺᠡᠮᠡᠺᠦ
ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠦᠯᠦᠰ，鲍培转写：Dai Ön qemeqü Yeqe Mongɣol Ulus，西里尔字母：Day Ön' hemeh Ih Möngöl Uls），其中“qemeqü”是一个书面语联动词，是“说”、“据说”的意思[13]。此名称见于1338年的《达鲁花赤竹温台碑》[2]。
türikşesi:
tay oñ qamağw eke moğwl wlısı
bwnda qamwq köne tüikşede barşa,barlıq degendi bıldıredı.mahmwt qaşqaridıñ «türik tilder sözdigi»inde «bw ışığ olar qamwq wnaştılar» (228-bet,1- tom) degen söz bar,mağınası «bwl ıstı olar tügel wnattı» degen söz.
al qazırgı qazaqşa boyınşa:
ülken oñnıñ barşa wlı mwğwl wlısı degen söz boladı.
demek barşa wlı mwğwl wlısınıñ ülken oñ qanatı degen söz.
③“大元国”，蒙古语写作“ᠳᠠᠢ
ᠦᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（鲍培转写：Dai Ön Ulus，西里尔：Day Ön' Uls）或者“ᠶᠡᠬᠡ
ᠦᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（鲍培转写：Yeqe Ön Ulus，西里尔：Ih Ön' Uls）。其中“Dai Ön”是汉语“大元”一词的在当时蒙古语中的音译。但现今中、蒙两国学者多使用与现代汉语“元”字发音更相近的“ᠶᠤᠸᠠᠨ”（YUan'）一词来替换原有的“ᠦᠨ”（Ön'），将元朝称为“ᠶᠤᠸᠠᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（YUan' uls），或者“ᠶᠡᠬᠡ
ᠶᠤᠸᠠᠨ
ᠦᠯᠦᠰ”（Ih YUan' uls）
türikşe: tay oñ wlıs
qazaqşası:wlken oñ wlıs
demek yuan memileketiniñ memileket atı barşa wlı mwğwldardıñ oñ wlısı boladı.
al qamwğ sözi mwñğwlşada barşa degen wğım bildirmeydi,äl ekeni ih deydı,qamwq olardıñ tilinde aytu,aytadı degendi bildiredi eken,äl bwl bwndağı söylemniñ mağınasına say kelmeydi.
ol boyınşa bolğanda: ülken oñ dep atalatın wlı moğwl wlısı.
bwndağı wlıs köne 8-ğasırdağı türik bitiktästärindä bar türik sözi.
6. raşid -adin derekterinde
«işjüzinde, mañğwl – erte zamannan, tek, twtas türiktiñ bır böligi gäne bolatın. olarğa tañırdıñ meyiri tüskendikten, dalın aytqanda: şıñğıshan men onıñ äuleti mañğwl wlısın qwrğandıqtan osılay boldı. onıñ üstine, olardıñ ozı de köptegen tarmaqtarğa bölinetin. öte-möte, şamamen 300 jıldan bwrın omır sürgen alan-qauadan beri, olardan osıp-öngen tağı bır sala qalıptastı. osı rular narın dep atalıp, qwrmetke bölendi. barşa rular mañğwl atala bastadı. (166-bet) asılı, barı birdey mañğwl atala bermeytin.
öytkeni olardıñ keskin-kelbeti, boy-twrqı, atı-jönderi, tılı, ğwrıp-ädeti, omır saltı tügeldey wqsas edi»bwnda aytılğanı qyat ruları,al özgeleri turalı:
«qazır mañğwl atalıp jürgen türik ruları*. ertede bwl rulardıñ arbırınıñ jeke-jeke menşikti atı bar bolatın. oz noqtağaları, ämirleri bar edi. ar qaysısı bır talay tarmaqtarğa, rularğa bölinetin. aytalıq: jalayır, oyrat, tatar qatarlı rular.
olardıñ jwrtı bır bolğandıqtan, maqamı (dyalektisi) da birdey bolıp keledi. olardıñ twrı men tılı mañğwldıq erekşelikke ie. mañğwldar – oz zamanında türiktiñ bır bwtağı ğana bolatın. al, qazır olardıñ bağı jandı, desi jwrdı jäne wlılıqqa jetti. sondıqtan, basqa türikter de solardıñ atımen tanıluda.»
bwnda jäläyir,tätär,merkit,öyrät qatarlı rular tanıstırılğan.bwnda jäläyir,tätär,merkitterdiñ şıñğıshan bastağan mwğwl qyattarmen bir tilde söylegeni aqiqat.tatar turasında:
«türik tilder sözdiginde »:
«tatar – türki halıqtarınıñ biri» (mahmwt qaşqari,”twrık tilder sözdigi”)
«ötukän —tatar dalasındağı jer. wyğır eline jaqın» (mahmwt qaşqari,”twrık tilder sözdigi”)
bwdan tatarlardıñ türik ekendiginen kwmandanuğa bolmaydı.al oyratqa kelgende olardıñ tili basqa türikterden özgeşerek degen,misäli:
«twmen-oyrattar mañğwl tilinde söylegenmen, oz änätilderiniñ basqa mañğwl tilderinen azdı-köpti parqı bar. aytalıq, basqalar pışaqtı «kesugi» (kıtug – kesugi) dese, olar «hutga» (hd' – hwdğa) * deydi. tağısın-tağı osınday tolıp jatqan wqsamaytın sözder barşılıq».
keyingi jäne qazırgı oyrat qidan tekti ,qidan tildi halıq,desede qidan men halhağa qarağanda türikke beyimirek,bül wzaq uaqıt eñ batısta jasap türiktermen irgeles twrğandığınan ekendigi kümänsiz.demek oyrattar qidan tildı,bıraq türik äserinen köp wşırap nedäuir därejede türiktengen halıq.
. al onan qwlday:
«öz noqtağaları bolğan türik ruları. bwlardıñ joğarıda aytqan türik-mañğwl rularımen tike şejirelik qatınası jäne tike tuıstıq baylanısı joq. alayda nasılı solarmen bır, tılı solarmen wqsas.»
bwndağılar kereyt,nayman,qıpşaq,qarlıq,qañlı,oñğıt,wyğwr qatarlı rular.al kereyttermen naymandar tike olarmen qonıstas bolğandıqtan onıñ tiliniñ bölek boluı mümkinde emes edı,şıñğıshan kerey nemese naymanmen eşqaşan tilmäş arqılı söylespegen,äsirese odaqtası ökil äkesi oñ hanmen jaqın boluı üşin eki tildegi eki halıq boluı qanday aqılğa syadı?
al onsızda kerey ,nayman,oñğıttardıñ türikşe söyleytindigi qazba däleldermen däleldenip bolğan.
naymandardıñ abaqan özeni boyınağı açuradan tabılğan orhwn jazuı jazılğan tasqa nayman eliniñ tarihı jazılğan: «el wlısı inanh bilgi (bwqa han) oğılı atı_ köş orı oğılan,eratıñız örebek,eliñiz wşwn qazğanu…
yabığa tegimiş sutegi ieti bıñ oğılan erti» dep jazılğan,bwl qazırgı qazaq tilinde:el wlığı inanh bilgi bwqa han, wlınıñ atı köş orı oğılan,er atıñız örebek,eliñiz üşin küresip jauıña tisken askerleriñniñ tegi jeti mıñ wlan edi degen söz, bwl naymandardıñ türki tilinde söylegendiginiñ dausız däleli .
bwğan qarasaq nayman tili türkilerdiñ oğız dyalekitine juıq,onsızda naymandar moyınçur bitiktäsindä aytılatın segiz oğızdar ğoy.
kereylerden qalğan orhwn jazuı bar qwlıptastağı:«altın ilgek kiseni bilimge bwğwndım» degen söz olardıñ türki tilinde söylegendiginiñ dausız däleli .
sonda şıñğıshan osı taypalarmen qalay söylesedi? ärine twrıkşe.şığısında tatar,jalayır türik,söltüstiginde merkit türik,öñtüstikgi men batısındağı kerey men nayman türik sonda qalıñ türiktiñ arasındağı qyat qalay türik bolmasın?
7.äbılğazı batır hannıñ şığarmasındağı qayşılıq.
«mwhammed payğambardıñ dinine qarsıbır kisi bar edi,söl kelip,ükidäy qağanğa:«tündebirtüs kordım,şıñğıs han mağan wkıdayğa äyt,müsilmändärdiöltirsin dedi» deydi.ükidäy oğan:«bwlsozdı şıñğıs hanözı ayttı mä,älde tilmäş ayttı ma?» dep swradı.ana kisi:«hannıñözı ayttı» dedi.ödän keyin ol kisiden:«sen moğoltılın biletin be ediñ?» dep swradı,ol:«bilmeymin»dep jauap berdi.söndä ükidäy qağan:«bwl kisi jalğan aytıp twr,şıñğıs han moğol tilinen basqatıl bilmeytin edi,minä kisini öltiriñder» dep bwyrıq berdi.» (türik şejiresinen)
bwnda şıñğıshannıñ tek bir tilde söylegenin biluge boladı.odan basqa til bilmegen,änä tili mwğwl türikşesi.
äbılğazı özi bir jılı qalmaqtıñ arasında boldım,sonda moğoldıñ ädep -ğwrpın,tılın jaqsı igerdım deydi.
al özi moğwlmen özge türikterdiñ bayanında oyrattı türik wrpaqtarınıñ arasına qosqan,al qalmaq oyrat bir halıq,sonda qalayşa türik oyrattan moğwl tilin üyrenedi?öndä qay jerdiñ qalmağı ekeni anıq körsetilmegen bälkim ssonıñ aldında ğana edilge ötken torğauıttarma älde altaydağı dörbitter ne odan bergi çorıstarma ol jağı aytılmağan.sonda ol moğwl wrqına jatqızğan qoñırat,merkıtten nege moğwl tili men ğwrpın üyrenbey türik wrpağı oyrattan üyrenedi?
tağı bir mümkindik: ol kezde tek oyrat qana emes altaydağı altay,tolengıt,tıۈa,wrañqay,şor,qakastarda oyrattarmen qatar qalmaq atanğan,balkım äbılğazı osı siläm dinine kirmegen ata dini täñir dininde qalğan köne türikşe söyleytinderden moğwlşa üyrendi ma?
al ol eñbegin raşid-adinnıñ jazğanına negizdelgenin aytqan,al raşid adin oyrattardıñ tili basqa moğwldardan özgeşe qayta kerey,näymändär moğwldarmen bir tilde söylegenin aytadı.
al äbılğazı şığarmasın«türik şejiresi» dep qoyğan,raşid-adin moğwldardı türiktiñ bir tabı retinde qarağanı syaqtı,äbılğazıda moğoldardı osılay qarasa kerek,äl twrıkşe,moğwlşa degende müldem böten til retinde emes qayta türik dep moğwldarğa jatpaytın özge türik wlıstarınıñ tilin,äl moğwl tili dep mwğwl türikteri söyleytin türikşeniñ bir dyalekitin aytsa kerek.bwğan tağı orta azyağa kelgen moğwldardıñ mwsılman dinin qabıldağanı,oğan qosa jerlik parıs tildilermen jerlik türikterdiñ ıqpalına wşırauında oylastıru kerek.sondıqtanda hyuadağı az moğwl moğwlşa nı wmıtqan,al onı äbılğazı altaydağı köne türikterden qayta üyrendi desek dwrıs bolatın syaqtı.
7. moğwl tili qanday til?
bastabta körsetilgen terminderden j dıbısımen söylengen sözderdide i dıbısımen söylengen sözderdide jolıqtıramız.«qwpya şejire»nayman jazuımen jazılğanı anıq bolsa naymandardıñ i dyalekitmen söyleytin oğızdar ekenin ayttıq,olar saharanıñ batısında twrğan,al şığıstağı qyat,kereyt,tätär,merkitter i men emes j dyalekitimen söylese kerek.sondıqtanda osı kitäpti jazğandar eki dyalekitti aralastırıp jazğan,oñğıttardıda i men söyleytin dep kesim jasau dwrıs syaqtı.bwğan tağı bir mısal:yuan handığında nayman,oñğıt taypaları qıpşaq,arğın,qañlı,qarlıq,wyğwrlarmen wqsas tüsti közdiler yağıni ekinşi sorttı elderge jatqızılğan,al qyat,kereyt,tatar,merkıt,qoñırat,jalayır ruları birinşi sorttı elderge jatqan,sonda dyalekittik parıqqa bola analardı ekinşi sorttı halıq ettime eken? degen oy keledi.keyingi naymandar arasında bolğan«qozı körpeş bayan swlu» dastanındada j men emes qayta i men jırlanğan.al qızıq jeri mwñğwl tildi qidandar üşinşi sorttı halıq bolğan,sonda moğwldar ne üşin türikterdi özimen tildes qidandardan joğarı qoyadı? sebebi olar tilidejät halıq,moğwldar türik bolğan.
al moğwldardıñ tili 8-ğasırdağı türik tilinen parıqtaladı,i men emes qayta j men söylegen. tağı qidan sözderi aralasqan,bwnı qalay tüsindiruge boladı?
birinşi,j dyalekitimen söyleytin türikter şığıs saharadağı tatar bastağan rular deuge boladı,tatarlar küşeygende onıñ mañındağılar tatar tiliniñ äserimen j dıbısına almasqan deuge boladı,al şıñğıshan bastağan türikter kök türiktiñ tike jalğası bolsada keyin saharanıñ şığısına kelgennen keyin tatar syaqtı körşi taypalardıñ ıqpalında i dyalekitinen j dyalekitine almasuı mümkin.äl qidan sözderi 916-jıldan 1125-jılğa deyingi saharağa üstemdik qılğan qidandardıñ äserinen kirgen,desede tım zor deuge bolmaydı,odan sırt dinnii äsermäni dını wyğwr qağanatı kezinde saharağa taradı,bwl kök türikten keyin,äl moyınçor qwlıptasındağı uaqiğalar kök türik qwlağannan köp keyingi emes ekeni anıq.mani dininen keyin 11-ğasırda tarağan nistoryan dini olda azdı köpti ıqpal etedi,siläm dını taralğannan keyinde qazaq tiline zor topta arab sözderi engeni anıq.
al moğwl taypalarıınñ tili menşe qazırgı wrañqay,qakas,altay,tıۈa,şor halıqtarınıñ tiline eñ juıq boluı mümkin,endigi qerde mwğwl tarihına qatıstı jazbalardı zerttegende osı wlıttardıñ tiline süyense dwrıs bolar.
al qazaq tili moğwl tilin bir şama saqtağan,sebebı däl şıñğıshanğa jaqın rularaytalıq üysın,dulat,qatağan,bay wlı,qwralas,mañğıt,keneeester qazaqtıñ %30 ne juığın qwraydı,tağı kerey,tatar,merkıt,qoñırat,jalayırlar qosılsa,tağı täzm,,teleu syaqtı rular qosılsa qazaqtıñ %70 ine juıqtaydı.sondıqtan qazaq tili j dyalekitin negiz etip qalıptasqan,oğan i dyalekitindegi nayman,oñğıt,qıpşaq,qañlı,arğın ruları qosılıp i dyalekitiniñde zor ıqpalı bolğan,azdağan qıtay,şñrşıt syaqtı mwñğwl-twñğıs taypalarınıñda azdap äseri bar,osılarğa orta azyanıñ twtqınğa tüsken äyelderi (äsirese horezım soğısında) ınñ parıs tili,keyingi siläm dınınıñ ıqpalındağı zor toptağı sözder qosılıp qazırgı qazaq tilin qalıptastırğan,al bertingi batıstan engen termiinderde bwğan qamtıladı.
sondıqtan köptegen moğwl sözderi wmtılğan,arhayzımge aynalğan,sondıqtan bizge jat sezilui tabiği,oğan tağı qazırgı mwñğwldardıñ tiline beyimdelgen oqu täsiliniñ äserin qosıñız.osıdan barıp bizge jat seziledi.
soñında aytarımız: mwğwldar türik tekti,türik tilinde söylegen halıq ekenin qaytalay basa aytamız!
Qosımşa:
qazırgı mwñğwldardıñ tili:
qidandardıñ tilin negiz etken,qidan tilide türik tiliniñ äserine wşırağan,al oyrattardıñ tiline türikterdiñ ıqpalı ol öz aldına. keyin osı qidan tektilerdiñ qwramına qosılğan bağarın,qoralas,swnit,qatağan,jalayır,qoñırat,nayman,keşıkten,qorşin ruläri,töle wrpaqtarı qasar,belgwtey wrpaqtarı işki mwñğwl men halha mwñğwldıñ %20 ın wstauı mümkin,bül jağınanda qidan tiline köptep türik sözderi enbek.
lama dininiñ ıqpalı,lama dini men siläm dinide eki halıqtıñ tilin alşaqtata tüsken,äl sol köne türik sözderiniñ bir tobı qazırgı mwñğwldarda ana taypalarmen olardı bilegen şıñğıshan wrpaqtarı arqılı saqtalıp qana qalmastan,1940-jıldarı zerttelip mwñğwl tiline audarılğan «qwpya şejire»degi türik sözderide mwñğwl sözi retinde qaralıp qaytadan mwñğwl ädebi tiline engizilui mwmkın,bwğan köz jwmuğa kelme
Erzat Mellathanwlı
Pikir qaldıru