kerey.kz TV Tarih Qazaq şejiresi
ALTAYDAĞI QAZAQ AUILI – JAÑA AUIL
kerey.kz
Altay Respublikasınıñ Qoşağaş audanı Jaña auıl qazaqtarı özge eldiñ ordasında wrpağın ösirip, wlttıq bolmısın jañğırtıp, özgelermen terezesi teñ ömir keşip otır- dep jazdı e-history.kz.
Altay Respublikası Qoşağaş audanındağı qazaqtardıñ wlttıq salt-dästürdi, ädet-ğwrıptı, til men dindi, wlttıq bolmısımızdı saqtauğa degen wmtılısı qay qazaqtıñ jüregin bolsın eljiretpey qoymaydı. «Özderin bayırğı kök türikterdiñ, wlı babalarımızdıñ qasietti qoñsı mekeninde twrıp jatırmız»,-dep ärkez wlıqtaytın Qoşağaş qazaqtarı bwl jerdi HİH ğasırdıñ ekinşi jartısınan bastap mekendep keledi.
Şüy jazığındağı qazaqtar da basınan talay näubetterdi, HİH ğasırdağı, Keñes ükimeti jäne HH ğasır basındağı türli tarihi töñkeris kezeñderin bastarınan ötkizdi. Soğan qaramay Qoşağaş qazaqtarı sol näubetterden wrpağın, dästürin joğaltpay abıroymen bügingi beybit ömirge jetkizdi. 
Şüy ölkesine qonıstanğan qazaqtar tarihı
Al, osınau ölkege qazaq ruları qay ğasırdan bastap qonıstana bastadı degenge keletin bolsaq, birneşe tarihi eñbekterdi atap ötkenimiz jön. Besaydar Alaşqızınıñ «Şüy jerindegi qazaqtar» attı maqalasında: «Taulı Altay öñiriniñ Oñtüstigi sanalatın Şüy alqabına qazaqtar HİH ğasırdıñ ayağında yağni, 1870 jılı köşip kelgen» degen derekti aytadı. Şüy ölkesinde düniege kelgen ölketanuşı Pioner Mwqtasırovtıñ «Bäyterektiñ oqşau şıqqan bwtağı» attı eñbeginde Şüy jazığına ör Altaydağı Qaratay babanıñ mekeni Şabanbaydı patşa ükimeti menşiktegennen keyin bastalğanın aytadı. «Qwljabaylar «jer qwdaydiki, su swltandiki, jağdayıma qaray köşip jüre berem» dep jürgende, qıtay men orıs patşası qazaqtıñ jerin 1864 jılı ekige bölip alğan. Atışulı jer bölisten üş jıl ötkende, aq patşa jarlıq şığarıp: «Şındığatayğa qarastı Şabanbay jaylauı – patşanıñ menşikti jeri» dep jariyalağan soñ, jersiz qalğan ata-babamız köştiñ basın Şüyge bwrğan».
2007 jılı Novosibirski qalasınan şıqqan «Taulı Altay Qazaqtarı» attı mädeni-tanımdıq enciklopediyada: «…1860 jıldıñ ayaq şeninde ör Altaydağı Qaratay atanıñ mekeni Şabanbaydı, Marqaköldi patşa ükimeti menşiktegennen keyin Şäkirttiñ atası Qaldeke, öz äkesi Abdollalar 300-400-dey tütin ağayının bastap qazirgi Qıtay jerindegi qazaqtardıñ arasına barıp Şiñgil boyın birer jıl panalaydı. Ol jerdiñ tarlığınan Moñğoliya jaqtağı qazaqtar arasına ötip, onan aynalıp Taulı Altaydağı özderi biletin Ükök dalasına körşiles Şüy özeniniñ teriskey jağasındağı jazıqqa kelip orın tebedi», – deydi.
Älimsaqtan kök türikterdiñ atamekeni bolğan Şüy ölkesi qazaqtarğa jaylı jaylau, torqalı topıraqqa aynaldı. Osı Şüy alqabında alğaşqı qazaq auıldarı otauın tikti. İrgesin bekitti. Bwrındarı Jazotır jaylauı ğana qazaq auılı retinde atalıp kelse, 80-90 jıldarı Qoşağaş audanında alğaşqı jaña qazaq auılı boy köterdi. Bwl auıldıñ atı – «Aqtal» ataldı. Jaña auıldıñ boy köteruine qazirgi Qoşağaş audanınıñ äkimi Äuelhan Jatqanbaev bas bolıp, özi sol auıldıñ alğaşqı basşısı boldı.
Alğaşqı qazaq auılı – Aqtal
Aqtal auılı 1986 jılı 5 mamırda irgesin qaladı. Alğaş qazıq qağılıp, qwrılıs josparındağı 5 üy salındı. Keñes ükimetiniñ şalğay audanında, infraqwrılımnan jıraq qalğan Qoşağaştağı qazaq auılın twrğızuğa qwrılıs otryadtarı irgedegi Moñğoliyanıñ Bay-Ölke aymağınan kelgen. Olar bwl ölkedegi qazaq ağayındardıñ qwttı qonısın salıp, mektep qwrılısına da qol üşin sozğan. Biraq keyin Aqtal auılınıñ astınan su şığıp, mazası ketken halıqtı bügingi audan äkimi el eñsesi tiktegen uaqıtta «Jaña auıl» irgesine köşirdi. Osılayşa endigi qazaq auılınıñ irgesi «Jañaauılda» tülendi. Aqtaldıñ barlıq halqı osı auılğa köşirilip, apattı jağdaydan aman qalğan. Jerden qayta-qayta su şığıp, sazğa batqan auıldı qır jaqqa, Monğoliyağa ötetin ülken joldıñ üstine ornalastırğan Äuelhan ağanıñ köregendigine auıl twrğındarı äli de auzınana tastamaytındarın bayqadıq. 30 jıldan astam tarihı bar «Jaña auıl» uaqıt köşinen qalmay, körkeyip, örkendegenin köz kördi. Bizde Altay ekspediciyası ayasında «Jaña auıldıñ» tülengenin kördik. Kire berisine dombıra beynelenip, «qoş keldiñizder» degen qazaqşa jazu alıstan köz tartadı. Ötken-ketkenge dastarhanı jayılıp, susını dayın twratın auıldıñ berekesi sezilip twradı eken..jpg)
Altay qazaqtarınıñ muzeyi
«Şüy qazaqtarı toqsanşı jıldarı, el esin jiğan uaqıtta «Jaña auıl» boy köterip bükil respublikanı dür silkindirdi» deydi auıl twrğındarı. 1990 jıldan bastap Jaña auılda audan boyınşa alğaşqı meşit, qazaq mektebi qwrılısın bastağan. Respublikalıq qazaq qoğamı, Naurız meyramı da jañaauıldıqtardıñ bastamasımen iske alğaş ret asırılğan.
Osı jwmıstardıñ bası-qasında qazirgi audan äkimi Äuelhan Jazitwlı Jatqanbaev är kez qoldau körsetip, ağayındarına barlıq mümkindikti jasap bergen. Osınıñ arqasında qazaqtıñ bayırğı qoñsı mekeni «Jaña auıl» auılında ornalasqan «Altay qazaqtarınıñ muzeyi» aşıldı. Wlttıq qwndılıqtarımız ben jädigerlerimizdiñ ortalığına arnalğan mädeni oşaqqa Qoşağaşqa at basın bwrğan turister men qazaqtardıñ soqpay ketpeytini anıq.
Altay qazaqtarınıñ muzeyi Gorno-Altaysk qalasındağı etnograf, kompozitor, ağartuşı A.V. Anohin atındağı «El muzeyiniñ» filialı. Muzey qızmetkeri Tileubek Köşerhan bizdi de kütip alıp, muzeydegi jädigerlermen özi tanıstırdı. Mwrajay 1999 jılı 31 şildede Resey qazaqtarınıñ qwrıltayı küni esigin ayqara aşqan. Sodan beri şüy qazaqtarınıñ tarihın däripteude mañızdı qızmet atqarıp keledi. Mwrajayğa arğı ata-babamızdan kele jatqan dästürli bwyımdardıñ barlığı qoyılğan.
«Maqsatımız keleşek wrpaqqa wlttıq önerimiz ben mädenietimiz jaylı mağlwmat berip, olarğa tälim-tärbie beru boldı. Büginde muzeydegi eksponattar sanı üş mıñnan asadı. Mwrajay qızmetkerleri mektepterge barıp, qosımşa däris oqidı. Balalar özderiniñ wlttıq baylığın wmıtpay, onı jalğastıratın deñgeyde bolu negizgi mindet bolıp esepteledi», – deydi T. Köşerhan ağamız muzey zaldarın tanıstıru barısında.
Auızbirşiligi men birligi wyığan jañauıldıqtardıñ wlttıq bolmısımızdı jañğırtıp, dästürimizdi wlıqtap otırğanın köz kördi. Oğan biz mwrajayğa bas swqqanda kuä boldıq. Jañaauıldağı mwrajay qızmetkeri Tileubek Köşerhan ağamızdıñ aytuınşa, muzey eksponattarın özderin jinap, halıq bolıp qwndı jädigerlerdiñ sanın arttırıp, jañğırtıp otırğan. «Bwl muzey eksponattarın Altay qazaqtarı özderi jinap, jiıstırdı.
Tipti qwrılısın alğaş ret qazirgi audan äkimi bastama köterip, Moñğoliyadan kelgen ağayın-bauırlarımız Ätimhan, Nwrdıhan Riyanwldarınıñ şeberligimen jasaldı. Olar osında eki jılday twrıp, muzeydiñ işin sändep bezendirip, halıq kädesine jaratıp ketti»,-deydi muzey qızmetkeri. Altay qazaqtarı mwrajayın aralap körgenimizde ädebiet bölimderi men tarihımızdan orın alğan batır babalarımızğa arnalğan jeke bölmeleri bizdi bir quantıp tastadı.
M. Äuezov pen Abay Qwnanbaev şığarmaları, körkem suretti portretteri, Oralhan Bökey men Asqar Altaydıñ kitaptarı zal körmelerinen orın tepken. Batır babamız Qarakerey Qabanbay bastap, Şüy qazaqtarınan şıqqan Sovet Odağınıñ batırı Eleuisov Jänibekke deyin tarihtarı jazılıp qoyılğanday körme zaldarı kömkerilgen.
Wlttıq kiimder men mädeni-ruhani twrmıstıq keşenderi zalı ötken ketkenimizden habar berip, eskini jañğırtıp, jañanı tolıqtırıp twrğanday äserge böleydi. Bir auıldıñ, altaydağı qazaqtar tarihın osı muzeyge bas swqqannan-aq tolıq bilip şığuğa jeter aqparattıñ tolıqqanı kimdi de bolsın quantarı anıq.
Eñ bastısı Altay Respublikasınıñ Qoşağaş audanı Jaña auıl qazaqtarı özge eldiñ ordasında wrpağın ösirip, wlttıq bolmısın jañğırtıp, özgelermen terezesi teñ ömir keşip otır. Jeti atağa deyin qız alıspay, dästürimizdi joğaltpay, islam dinine qwşaq jayıp otırğan ağayındarımızdıñ közderindegi mwñdı oqi almay bizde Jaña auıl twrğındarımen qoştasqan bolatınbız. Degenmen «Jaña auıl» jañarğan qazaqtıñ etno auılı ekeni anıq.
Altınbek QWMIRZAQWLI
e-history.kz
Suretter äleuettik jeliden alındı
Pikir qaldıru