Bayköp Qosşığwlov kim ?
Qosşığwlovtar äulettiñ negizin salğan Baymwqambet Qaraötkeldiñ kedey-jataqtarınıñ arasınan köterilgen jetim jigit eken deydi. Qaraötkeldiñ qazağı da, orısı da qayrımdılığına, qarapayımdılığına qaray Baymwqambet demey Bayköp atandırğan köpestiñ HH ğasırdıñ basında qalanıñ ortalığında kämpit-toqaş fabrikası, üş dükeni, Keruen sarayda (Gostinıy dvor) birneşe lapkeleri bolğanı aqiqat. Baykop alğaşqı bette Qızıljar arqılı tatar, orıs saudagerlerimen baylanıs jasap, keyin kele iri saudağa özi de aralasqan.
Qosşığwlovtar turalı jazğan ölketanuşılar men tarihşılar onı tatar dep jazadı. Tatarlardıñ, äsirese Sibir tatarlarınıñ, Esil öñirine erteden kele bastağanı anıq. Äz Täuke hannıñ zamanında qazirgi Küygenjar mañında Sibir tatarları kelip sauda jürgizetin orındarı bolğan. Odan da erterek zamanda Köşim hannıñ özi, onıñ balaları Esil-Nwra boyına jii keledi eken. Olar kelgende jäy kelmey jandarına sauda adamdarın da ertip jüretini belgili. Özge tatarlarğa qarağanda Sibir tatarlarınıñ qazaqqa bir atası jaqın ekeni de belgili, biraq Qosşığwlovtıñ Sibir tatarı emes ekeni anıq. Bayköp Qosşığwlov Esil boyın erteden mekendegen Arğın işinde Altay degen rudan, onıñ işinde Alsay atalatın tarmağınan. Baykop ot basın biletin adamdar onıñ alğan äyeliniñ atı Mädina edi deydi. Mädinanıñ törkini Nwra boyındağı Bayatar degen ata. Keybir ölketanuşılar Mädina tatardıñ qızı, bayatar tatardan qazaqqa kelip siñgen deydi, bwl şaruağa bizdiñ şatağımız joq. Biz üşin eñ bastısı Bayköp Qosşığwlovtıñ qazaq ekendigi.

Qosşığwlovtar äuleti
Bayköp pen Mädinadan altı wl, Rayhan attı bir qız tuğan eken. Bwlardıñ bäri de osı Qaraötkel qalasında äkeleriniñ mañında qızmet etken. Üyleri äkeleriniñ fabrikasınıñ mañında qaz-qatar ornalasqan. Eger siz qalanıñ Jaqıp Omarov köşesimen jürseñiz Aqmolanıñ eski äkimşilik ğimarattarın köresiz. 1958 jılı qwrılısı ayaqtalğan eki qabattı üyde qalalıq atqaru komiteti, tıñ ölkesiniñ partiya komiteti jäne auıl şaruaşalıq basqarması t.b. ornalasqan. Osı qwrılısqa qarama-qarsı Astana qalalıq sotı ornalasqan ğimarat twr. Odan Respublikağa qaray jürseñiz Jastar sarayın köresiz. Atı atalğan ğimarattardıñ bäri de 1950 jıldan bastap payda boldı, oğan deyin bwl jer qazaq-tatar köpesteriniñ eki qabattı üyleri ornalasqan qazirgi «Şwbar» siyaqtı qalanıñ bay audanı bolatın.
Qosşığwlovtardıñ qara şañırağında 1975 jılğa deyin Aqmola oblıstıq sotı otırdı. Sot özge jerge qonıs audarğannan keyin, Jastar sarayın salamız degen sıltaumen bwl jerdegi köpes üyleri qiratıldı. Qazirgi Abay men Respublikanıñ qiılısında sovet zamanında Gorsovet otırğan üyde Uäli Qosşığwlovtıñ otbası meken etti. Sovet zamanında Nasos zavodı dep ataq alğan möltek audanda Mwqan Qosşığwlovtıñ ot basınıñ ülken ağaş üyi boldı. Qosşığwlovtardıñ Abay men Respublikanıñ qiılısında qızıl kirpişten salınğan (bwrıñğı Lenin köşesi 77 üy) eki qabat ataqtı kämpit-toqaş fabrikası Celiogradta Twrmıstıq üy (Dom bıta) jäne Mäskeu qonaq üylerin salğan kezde 1975 jıldarı qiratılıp, ornı bir zaman bos twrdı. Osı fabrikadan bastap Sovet kezeñindegi Nasosnaya zavodına deyin Qosşığwlovtardıñ üyleri bolatın. Qosşığwlovtardıñ tağı biri Nürkey kämpit-toqaş fabrikasınıñ özinde meken etti deydi biletinder… Altı ağayınnıñ işinde erkesi osı Nürkey bolğan, onıñ karta qwmarpazdığı äñgimeleri bar, qazirgi küni şın-ötirigin anıqtau öte qiın.

Sovet ükimeti jäne Qosşığwlovtar
Baymwqambettiñ özi 1918 jılı azamat soğısınıñ kezinde holera auruınan qaytıs bolğanı turalı aytıladı. Aq qaşıp, qızıl quğan auır kezeñde eldi bauday tüsirgen neşe türli jwqpalı aurular qaptap ketti. Biletin adamdar Baymwqambet Qaraötkeldegi eski mwsılman ziratına jerlengen edi deydi. Äkesi qaytıs bolğan soñ bwl äulettiñ şaruaşılıq jwmıstarına Bayköptiñ ülken wlı Qwrmanğali basşılıq jasadı. Bwl adamğa adami qasietterin saqtauğa auır soqqan, qazaq balasınıñ basına zwlmat töñgen zaman edi. Sovet ükimeti ornay sala Qaraötkeldiñ qoñdı adamdarınıñ bärine de qos-qostap nalog salına bastadı, ol bol'şevikterdiñ tilinde kontribuciya dep ataladı. Sovet ükimetine bağınğısı kelmegenderdiñ üstinen qılmıstıq ister qozğalıp jattı. Qosşığwlovtar sonda da berilmey 1920 jılı bol'şevikter jağıp jibergen Qaraötkeldegi eski meşitti qayta qalpına keltirdi. Qızıl kirpişten qalanğan meşit bwrıñğıdan da ädemi bolıp şığa keldi, osı sebepterden bolar 1920 jılı Qwrmanğalidıñ ülken wlı Hasen wstalıp köp jıldarğa sottalıp kete bardı. 1927-1928 jıldarı Sovet ükimeti küşine kire bastağanda kämpeske degen şıqtı, şarua baqqan eldiñ jağdayı künnen künge qiınday berdi. 1928 jılı Qosşığwlovtardıñ kämpit-toqaş fabrikası tekseriske tüsip, onıñ iesi nalogtan qaştı, öndiristen tüsetin kirisin tügel körsetpedi dep ayıptaldı. Şın mäninde bwl kezde Qwrmanğalidıñ fabrikasında bar-joğı jeti jwmısşı ğana qalğan edi. Aqırı 1929 jılı fabrikanı ükimet memleket menşigine alıp tındı da bükil şaruaşılıq siır qwyımşaqtanıp barıp jabıldı. Özderiniñ kün körip otırğan käsipterinen ayrılğan Qosşığwlovtar äuleti azıp-tozıp Qaraötkelden iz jasırıp, jan-jaqqa ketuge mäjbür boldı.

Bwl äulet turalı azdağan jazbalar
Qosşığwlovtar turalı azdap jazılıp jür. Osılardıñ işinde «Info-Ces» gazetinde jariyalanğan Erlan Küzekbaevtıñ maqalası erekşe qwndı, bwl äulet turalı derekti dünieler men fotosuretter Marat Äbsemetovtıñ Astana tarihına arnalğan al'bom-kitabında bar, tayada ğana «Törtinşi bilik» gazetinde Jankeldi Şımşıqovtıñ «Täulsizdik ruhı-tarihi ädilettilik arqılı ğana köteriledi» degen maqalasında Qosşığwlovtardıñ maqtan etuge bolatın äulet delingen. Rasında da Reseydiñ resmi derekteriniñ işinde de, qazaqtıñ auız eki äñgimesinde de bwl äulet turalı derek kezdesedi. Biraq jergilikti basşılıq, qoğamdıq pikir Qaraötkelge eñbekteri siñgen, Sovet däuirinde jazıqsız japa şekken, qalanıñ tarihınan attarı küşpen öşiriligen osınau äuletke bir nazar audarmay twr. Astanadağı mıñğa jaqın köşeniñ bireuiniñ atın osı äuletke beruge boladı dep esepteymiz. Qaraötkel zamanında qazirgi «Sine Tempore» mañdayşasında «Qosşığwlov dükeni» degen jazu kirillica jäne arab äripterimen jazılıp elge bwl jerdiñ iesi kim ekenin badıraytıp bildirip twrdı. Köpten kütken täuelsizdik kelgen uaqıtta bizdiñ osı «Sine tempore» mañdayşasına qaytadan «Qosşığwlov dükeni» dep jazıp qoyuğa erligimizdiñ, sanamızdıñ jetpegenine tañ qalamın.

Qosşığwlovtardıñ kämpit-toqaş fabrigi

Astana jwrtşılığı Qosşığwlovtar turalı köbirek mälimet ala bersin degen oymen osı äulet turalı birneşe derekterdi asa qızıqtı dep tanıstırğandı jön körip otırmız.
Birinşiden, joğarıda atı atalğan «Qosşığwlovtardıñ kämpit-toqaş» fabrikası qazaq jerindegi alğaşqı dayın önim şığaratın käsiporındardıñ biri. Men osı fabrikadan şıqqan şokoladtardı, mwz kämpitterdi (mämpäsi), peçen'eniñ san aluan türlerin, zefirdiñ dämin tatqan qariyalardı kördim, onı aytasız Qosşığwlovtar fabrikasınıñ önimderi patşa sarayınıñ dastarhanınıñ sänin keltirgen. Qaraötkeldiñ ortasında at şaptırım jerge ornalasqan eki qabattı, qızıl kirpişten salınğan Qosşığwlovtardıñ fabrikası qala jwrtınıñ, äsirese qazaq azamattarınıñ maqtanışı boldı. Tek qana maqtanış emes bwl fabrika qazaq balaların käsipke tärbieleytin, eñbekke baulıytın, kedey azamattarğa kün köris tauıp beretin ortalıqqa aynaldı. Olar fabrikamen de şektelmedi, sol kezeñde qazaq jerine jaña enip jatqan şeteldik «Zinger», «Salamandra», «YAkor'» siyaqtı iri kompaniyalarmen odaqtastı, olardıñ öndiristerine kapital saldı. 1929 jılı Sovet ükimeti käsiporındı tartıp alğan soñ Qwrmanğali Qosşığwlov bir-eki stanogın alıp Janaarqağa barıp kün körmek boldı. Elge aştıq engende qaydağı kämpit pen toqaş, amal joq jan saqtap Täşkentke ketti. Bir eskertetin mäsele alasapıran zamanda Qaraötkeldiñ käsipkerleriniñ birneşeui solay qaray bağıt alğanı belgili. Qwrmanğalidıñ kämpit şığaratın stanokteri Jañaarqadan Qarağandığa alıp kelinip, jergilikti konditer fabrikası aşılğan uaqıtta soğan qızmet etui mümkin be degen swraq tuındaydı. Bwl swraqqa ölketanuşılar jauap bere jatar.

Qosşığwlovtardıñ qazaq meşitin jañğırtuı
Osı äulettiñ erligi dep men olardıñ 1920 jılı janıp ketken eski meşitti qayta qalpına keltiruge asa küş salğanın aytar edim. Aqmola tarihi-ölketanu mwrajayınıñ qorında saqtalğan estelikterdiñ birinde «Rasskazıvayut, çto Kosşegulovı vlojili bol'şuyu çast' deneg v stroitel'stvo kamennoy meçeti, na meste sgorevşey k tomu vremeni derevyannoy (v rayone voenokomata)» degen mälimetter bar. Rasında da qızıl kirpişten qalanğan, eñseli jaña meşit bwrıñğadan da körkem bolıp şıqqanı aqiqat. Eski meşittiñ orının qazirgi Imanov köşesinen izdeu kerek, osı jerdegi (Imanova 4) köp qabattı üy sol meşittiñ ornına köterilgen. Keñes ükimeti mwndaydı keşirmeytini belgili. 1920 jıldarı bastalğan quğın men konfiskaciyağa Qosşığwlovtar birinşi bolıp ilikti.

Keruen saraydı salu
1890 jılı Qaraötkeldiñ tura ortasında qazına qarjısına «Keruen saray», orısşa «Gostinıy dvor» (keyde «zelenıe ryadı» delinedi, düken esikteri jasıl boyamen boyalğan sebepti) bir qabattı eki korpustan qwralağan sauda ğimaratı payda boldı. Eger salıstıra qarasaq elge äseri qazirgi «Han şatırı» siyaqtı bolsa kerek. Keruen sarayda 72 iri düken jäne 10 wsaq sauda lavkaları aşıldı, bwl kezde qala saudasınıñ işki aynalımı 1,5 million rubl'ge jetken edi. Keruen saraydıñ aldında attar men tüyelerdi baylaytın kerme ornatıldı. Şoyın bağanalarğa süyengen künqağarlar, kirillica men arab jazuımen jazılğan düken atauları, jarnamalar Keruen saraydıñ kire berisine körik berip twrdı. Sovet zamanında bwl ğimarat CUM ataldı, qazir täuelizdik kezeñinde «Sine Tempore» ataladı.
Qosşığwlovtardıñ bwdan basqa da üş ülken dükeni boldı. Jergilikti qazaqtar «Tas dükeni» deytin ataqtı sauda orını osı Bayköp Qosşığwlovtardan qalğan eskertkiş.

Qwrmanğali Qosşığwlovtıñ Qaraötkelge alğaşqı avtonı alıp kelui
Qaraötkeldegi alğaşqı avtomobil' söz bolğanda köbinese V.M.Kubrin atı ataladı. A.F.Dubickiy V.M.Kubrinmen qatar alğaşqı avtomobil'derdiñ birine ie bolğan fotograf K.P.Şahov dep jazadı. Al osı avtomobil'derdiñ Qaraötkelge qalay kelgenin, onı kim alıp kelgenin eşqaysı da atay qoymaydı. Tek qana soñğı jıldarı «Info-Ces» aptalığında jariyalanğan Erlan Küzekbaevtıñ maqalasında V.M.Kubrinniñ avtomobilin Qwrmanğali Qosşığwlov äkeldi degen mälimet bar.
Qwrmanğali Sankt-Peterburgtegi uçetno-kooperativnıy institutınıñ sauda ekonomikası mamandığı boyınşa oqıdı. Bwl jağınan biz Qwrmanğali Qosşığwlovtı qazaqtıñ alğaşqı joğarı bilimdi ekonomist mamandarınıñ qatarına qosuğa tolıq qwqığımız bar. wrmanğali avtomobil'di alğaş ret Sankt-Peterburgte köredi. Ol kezde Reseydiñ Mäskeu men Sankt-Peterburg siyaqtı qalalarınıñ özinde avtokölik tañsıq bolatın. Qwrmanğali özi siyaqtı talaptı studenttermen birge avtomobil'di jürgizudi birinşi üyrenuşilerdiñ işinde boldı, kuälikti de sol kezde alğan boluı kerek. Tağı bir eskertetin mäsele Qwrmanğali biz siyaqtı avtomobil'diñ rulin wstağanğa mäz bolğan joq, ol onıñ qalay jüretinin, tetikterin qalay jöndeu kerek ekenin zerttedi. Osınıñ däleli student kezinde-aq Qwrmanğalidıñ Reseydegi alğaşqı avtojarıstarğa qatısqandığı jäne bäygege tigilgen amerikan avtoköligin wtıp aluı.
Qwrmanğali 1900 jıldardıñ basında Qaraötkelge Sankt-Peterburgten avtomobil'ge minip keldi dep eske aladı onıñ bauırı Bekmwhambet. Bwl jwrt keremet tañ qalğan oqiğa boldı. Qazirgi küni biz bireu Ayğa barıp, sol jaqtan lunohodqa minip keldi degenge qalay tañ qalsaq, bwl da solay bolğan bolar. Amerikan avtosına qızığuşılardıñ işinde qalanıñ eñ bay adamdarınıñ biri Vasiliy Matveeviç Kubrin de bar edi. Qwrmanğali qalanıñ bay jäne ıqpaldı azamatınıñ ötinişin jerde qaldırğan joq, avtomobil'di sattı, sonımen birge endi avtomobil' satu şaruasın wyımdastıruğa kirisip ketti. Avtomobil' mäselesi oñay bolmaytın, alğaşqı bette tek satu ğana emes, sonımen birge avtombil'de jürgizudi üyretu de, onıñ jöndeu jwmıstarı da Qwrmanğalidıñ moynında boldı. Qaraötkelge Sankt-Peterburg pen Mäskeuden avtomobil'di jetkizu de oyınşıq bolmağan şığar. Bwl mäseleniñ qızıq-şıjığın şet elderden avtomobil' alıp, onı bizge satıp jürgen «Astana-Motors» iesi Nwrlan Smağwlovtan anıqtağan jön bolar.
Qwrmanğali Qosşığwlov avtomobil' satumen şektelgen joq, ol 1913 jılı qazaq jerinde twñğış avtomobil' şığaratın zauıt salu isine kiristi. Osı jılı onıñ şaqıruımen Germaniyadan bir top injenerler men qwrılısşılar kelip bolaşaq zauıttıñ qwrılısına qatıstı mäseleler talqığa tüsti.
Qosşığwlovtar äuletiniñ bir ökili Bekmwhambet öziniñ estelikterinde nemis injenerleri tolıp jatqan çertejdermen kelgenin, olardıñ keybireuiniñ wzındığı 1,5 metr, eni 1 metr, qalıñdığı 30 santimetr kitapşa türinde bolğanın, osını körip öziniñ tañ qalğanın aytadı.
Qwrmanğalidı biletin adamdar onıñ keyin qartayğan uaqıtta da, Sovet ükimetinen jasırınıp qaşıp-pısıp jürse de tehnika körse közi jaynap ketetinin, onıñ qolına tüsken tehnikanıñ jañarıp qalatının, önertapqış bolğanın aytadı. Osınday adamdardıñ bağın baylağan Sovet ükimeti endi qazaqtı tehnikağa jolatsın ba, biz qazir ğana Qwrmanğali jürip ötken joldıñ basında twrmız

Qosşı auılı
Aqmolanıñ bay-köpesteri negizgi kaptitalın qırdıñ qazağınıñ arqasında mal saudasınan alğan, äuel basta qarapayım şaruaşılıq adamdarı nemese wsaq alıpsatarlar bolatın. Qosşığwlovtar da kedeylengen qazaqtardıñ arasınan şıqtı. Olar özderiniñ et tiriliginiñ Qaraötkeldiñ bay köpesterdiñ arasına qosıldı. Şaruaşılıqtan qol üzbegen Qaraötkel köpesteriniñ qala mañında mal ösiretin, egin men bau-baqşa salatın qosımşa şaruaşılıqtarı boldı. Orısşa bwl qaladan tıs tirşilikti «zaimka» deydi, keyde «daça» dep ataydı. Mısalı Kubrinderdiñ daçası qazirgi Köktal ıqşam audanı ornalasqan jerde boldı. Keñes zamanında bwl şaruaşılıq «Kirov sovhozı» dep ataldı. Qosşığwlovtardıñ qosalqı şaruaşılığı qazirgi Qosşı atalğan auıl.

Mwsılman mektebi
Qosşığwlovtardıñ qoldauımen salınğan Mwsılman jastarınıñ mektebin atap ötu kerek. Bwl mekteptiñ qwrılısı äli de saqtalğan, qazir Bökeyhanov köşesiniñ Abaymen qiılısatın twsında Kazkommercbanktiñ qosalqı şaruaşılığı ornalasqan. Mektep tolıqtay Qosşığwlovtardıñ qarajatına salınğan, onıñ mwğalimderi men şäkirtteri de Qosşığwlovtardan jalaqı jäne şäkirt stipendiyasın alıp otırğan. Tağı bir ayta ketetin mäsele Qosşığwlovtardıñ Qaraötkelde tatar jäne qazaq jastarı qwrğan drama üyirmesine jasağan kömegi. Onı mına surette däleldep twrğan joq pa ?

HH ğasırdıñ basında Resey imperiyası Europalıq ülgige tüsip, qauırt dami bastadı. Qosşığwlovtar osı dübirli jarısqa tüsken qazaqi otbası bolatın. Tek ökiştisi 1914 jılı bastalğan Birinşi dünie jüzilik soğıs, ile şala bwrq etip vulkanday atılğan orıs revolyuciyaları, oğan erip kelgen joqşılıq, bostandıq dep atqa minip alğan krepostnoy şaruanıñ nadandığı, orıs bol'şeivkteri wyımdastırğan repressiyalar qazaqtıñ jas käsipkerleriniñ bükil josparınıñ tas talqanın şığardı.

Jambıl Artıkbaev  facebook paraqşasınan