Köz qaras Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

ABILAY HANNIÑ TEGİ JÄNE TUĞAN-ÖLGEN JILDARI

kerey.kz

 |  Aug 10, 2017

  Qazaqtıñ dañqtı hanı, «üş jüzdiñ balasınıñ atın basın bir kezeñge teñegen», «on san Alaş balasın auzına qaratqan» Abılaydıñ şıqqan tegine, onıñ tuğan-ölgen jıldarına qatıstı birtalay swraqtar bar-dep jazdı  e-history.kz.                                                                                                                                                                                                                              Bwl mäsele öte mañızdı, qay memlekette de  bileuşi äuletke qatıstı düdämal swraqtar bolmağanı jön, bwl tarihşılar üşin ülken sın. Abılaydıñ atasın biz Qanişer Abılay dep bilemiz, şın mäninde ol äuelde Jolbarıs Abılay atanğanı anıq. Qanişer atanuı 1718 jılı Qayıptı öltirgennen keyin. Qazaq handığınıñ işki jäne sırtqı sayasi ömirinde äjepteuir orın alatın, ieliginde Türkistan öñiriniñ birtalay qalaşıqtarı bar swltandardıñ biri eken. Onıñ nasabı Joşı twqımınan, yağni qazaq handarı şıqqan altın özekpen jalğasadı. Qazaq handığın qwruşılardıñ biri Orıs (Ormanbet) han şöberesi Kişi Jänibektiñ toğız wlı bolğan, sonıñ biri Jädik. Jädiktiñ wlı Şığaydan bastap Qazaq handığınıñ ülken handarı osı Jädik twqımınan saylanıp otırdı. Şığaydan Esim, odan Salqam Jäñgir, odan Äz Täuke men Uäli-Baqı. Osı Uäli-Baqı derekterde «Abaq», «Aula» ataularımen kezdesedi de bizdiñ tarihşılardı şatastıradı. Uäli-Baqı Äz Täuke hanmen ağalı-inili tuıs, äkeleri bir,  anaları bölek. Mäşhür «Salqam Jäñgirdiñ ekinşi qatını-Ğayşa hanım-Qatağannıñ hanı Twrsınnıñ qızı. Mwnan tuğan –Uälibaqı» deydi. Uäli-Baqıdan «Qanişer» atanğan Abılay swltan, odan Körkem Uäli, odan Äbilmanswr, yağni özimizdiñ Abılay tuadı.                                                                                                                                            Jolbarıs Abılaydıñ Qanişer atanuı                                                                                                                                                                                  Jolbarıs Abılaydıñ Qayıp handı öltiruine ne sebep boldı ? Qayıp ta Esim hannıñ twqımı. Nasabı: Esim han, odan Sırdaq swltan, odan Qısırau-Datqı, odan Qayıp han. Qayıp han Äz Täukeniñ janında jürip köterilgen swltandardıñ biri.  1715 jıldıñ jazında Äz Täuke han qaytıs bolğanı derekterden belgili. Osıdan keyin wlı hanğa as berilip, el ağaları endi ülken handıqqa Qayıptı dwrıs köredi. Qazaq mwragerlik tärtibi boyınşa bilik ağadan inige ötedi. 1715 jılı Reseyge, Türkiyağa, Bwharğa attanğan qazaq elşileri Qazaq ordasında han tağına Qayıptıñ otırğanın rastaydı. Qayıp keñse basqaru, elşilik  jwmısına jaqsı, biraq äskeri iske jetik  bolmağan siyaqtı.  Qayıp özine jüktelgen mindetti orınday almadı, bilik jüyesi älsiredi. 1717 jılı Ayagöz özeni boyında Qayıp han men Äbilqayır swltan otız mıñ qoldı bastap barıp qalmaqtan oñbay jeñildi. Qayıp Türkistanğa eki nökerimen qaşıp keldi, odan keyin qalmaqtar dändep Arıs, Bögen, Şayan özenderine deyin kelip qazaqtı tağı da  jauladı. Keybir derekterge qarağanda han biligin bosatıp alğan Qayıp Resey kömegine arqa süyenbekşi boladı. 1716 jılı Tobıl qalasına kelgen Qayıp hannıñ elşileri Baydäulet pen Bekbolat eger orıs äskerleri qoldasa 30 mıñ äskermen qalmaqtı şabuğa dayın ekenin jetkizedi. Meniñ oyımşa osı kezdesuden keyin Türkistanğa kelgen Nikita Belousov elşiligi Qayıptı kömektiñ bolatınına ümittendirgen siyaqtı. Basqaşa Qayıptıñ 1717 jılı qalmaqtı Jetisudan bastap şappay, Balqaştı aynalıp barıp Ayagöz tübinen izdeui tüsiniksiz bolıp qala bermek.                                                                                           Ekinşiden qalmaqpen soğıstağı jeñilisterden keyin eldiñ birazı Qayıptı tastap Türkistannan Arqağa qaray köşedi. Bwl da qazaq dästürinde bar. Elmen sanaspağan handardı tastap köşip ketu bwrın da bolğan, biraq bwl jolı Qayıp Qazan gubernatorı Petr Saltıkovqa «ot takogo kalmıckogo razoreniya ostal'nıe uhodcı prijalis' k Vaşemu vladeniyu, i oni bednıe i ubogie lyudi…popadutsya k vam v ruki, i ih prikajite kaznit' smertiyu bez ostatku…» dep jazadı. Ärine, bwl hattardıñ mazmwnı han sarayındağı adamdar arqılı Qayıpqa narazı topqa birden jetkeni anıq. Osılayşa 1718 jılı Jolbarıs Abılay Orta jüz batırlarınıñ qoldauımen Qayıptı öltiredi de «Qanişer Abılay» atanadı. Ekeuiniñ arasında bas arazdıq bwrın bolmağan. 1717 jılı Türkistanğa Qazannan kelgen F.Jilin bastağan elşilik Abılay swltannıñ üstinen  arız jazğanda «Qarnaq qalasında Qayıp hannıñ inisi Abılay swltan üş mıltıqtı oq därisimen alıp qoydı» deydi.  Qarnaq qalaşığında Türkistanğa kelgen elşilikterdiñ adamdarı ornalasadı. Türkistan men Qarnaq arası 25 şaqırımday. Qazaq sayasi ömirinde öz hanın öltiru öte sirek bolatın oqiğa, köşip ketu t.b. bolğan. Sol sebepti Qanişer Abılayğa Sırdaq swltannan taraytın töreler de, Salqam Jäñgirdiñ özge twqımı da t.b. narazı boladı. Qazaq ortasında bwdan äri qalu qauipti bolğandıqtan Qanişer Abılay öziniñ janındağı töleñgitterimen, ot basın alıp Ürgenişke qaray ketedi.                                                                                                                                                                             Oraz atalıq jäne Abılay                                                                                                                                                                                      Ürgenişte bolğan bir qırğınnıñ kezinde Qanişer Abılay äuleti tügel opat bolıp tek Äbilmanswr degen wlı ğana ğana Oraz atalıqtıñ janqiyarlığı arqasında aman qaldı degen äñgime belgili. On eki jasar Äbilmanswrdı Türkistanğa qayta alıp kelgen Oraz atalıq kim ? Oraz atalıq Qanişer Abılay twsınan bastap osı äuletke qızmet jasağan twlğalardıñ biri.  Men Kökşetau mañında eski sözden habarı bar qariyalarmen osı taqırıpta äñgimelestim, bäri de Oraz atalıqtı «jaugerşilikte Abılaydı jeroşaqqa tığıp aman alıp qalğan»  deydi. Qazaqtıñ tarihi romandarında Oraz atalıqtı Abılay öltirgen-mıs degen äñgime bar, bwl eşqanday şındıqqa say kelmeydi.                                                                                                                                                                                                     «Atalıq» degen söz sol zamanda    biik lauazım, memlekettik qızmetker. Şeşip aytsaq, atalıq -handardıñ aqılşısı, elşilik qızmet atqaruşı, hanzadalardıñ tärbieşisi. Özi üşin janın qiıp, etekten qan keşip Ürgeniştegi qırğınnan alıp qaşıp kelgen qamqorın, aqılşısın Äbilmanswr qalay öltiredi ? Bwl jazuşılardıñ keyde bir qiyalğa berilip, küşti obraz jasau maqsatınan şıqqan joramal. Oraz atalıq jası jetip Kökşetauda, han ordası atanğan Qızılağaştan 15 şaqırım jerde öz auılında, bala-şağasınıñ aldında qaytıs boladı. Ertede ol jer «Orazbwlaq», «Atalıqtıñ auılı» atalğan eken, qazirgi uaqıtta «Qarabauır» atanadı. İzdegen adam bolsa Burabaydan tım alıs emes, taudıñ teriskey jağına assañız 20-25 şaqırım. Abılaydıñ twqımı «Babamnıñ auılı», «Babamnıñ jwrağatı» dep asa qasterlese kerek. Bwl sıy Abılay twsınan bastalıp Keñes ükimeti ornağanğa deyin jalğasqan.                                                                                              Abılaydıñ qamqorları                                                                                                                                                                                                                                          Qazaqtıñ auızşa dästüri Abılaydıñ «Sabalaq» atanuı turalı jas swltandı kiiminiñ jalba-jwlba, şaşı ösken, wsqını naşarlığına qarap Töle bi «Sabalaq» atağan degen joramaldı ğana biledi. Bwl tım äsirelengen, qara halıqtıñ öziniñ tüsinigine ıñğaylağan joramalı ğana.                                                                   Abılaydıñ tuğanda azan şaqırıp qoyğan atı Äbilmanswr. Resey mwrağattarında «musul'manskoe imya Abil'-Mansur» dep jazılğanı sol sebepti. Oraz atalıq Ürgeniştegi qırğınnan keyin Äbilmanswrdı Türkistanğa alıp kelgenin joğarıda ayttıq. Ärine, atalıq hanzadanıñ qauipsizdigin oylaydı, sol sebepti onı törelerdiñ qolına emes, qara qazaqtıñ basşı azamattarınıñ biri Töle bige aparıp tapsıradı. Qazaqta ertede kek qaytaru degen jazılmağan ereje bolğan, töre twqımdarı arasında ol ereje tipti qatal ekeni anıq. Töle bi hanzadanı jaularınan jasırıp elden alısqa- tüyeşileri men jılqışılarına qosıp jiberedi. Ol kezeñde jılqışılıq qazaqtıñ jauıngerlik mektebi esebinde. «Sabalaq» Äbilmanswrdıñ osı kezeñde alğan jasırın laqab  atı. Qanişer Abılaydan qalğan jalğız twyaqtı saqtaudıñ basqa amalı bolmağan siyaqtı. M-J. Köpeywlı şejiresine qarağanda Äbilmanswr turalı bas qolbasşı Bögenbay batır men Bwqar jırau da bilgen. Ekeui de sol zamannıñ öte iri twlğaları. Bögenbay äkesi Aqşa batır Täuke han kezinde bas qolbasşılılq qılğan. «Abılay han» dastanında «Bir küni jılqı işinde otır edi, Eki baran, bir qızıl attı keldi, Söytse olar –Qanjığalı qart Bögenbay, Kelipti Töle bidiñ auılın swray» delinedi. Töle bi Äbilmanswrdı maqtap «qas töreniñ qalıbı eken, patşa izetti eken» dep qazaqtıñ üş kemeñgeri jas hanzadanıñ odan äri tärbiesimen aynalısadı. Bwl 1724 jılı bolğan oqiğa, qazaqtıñ birligi bwzılıp, jan-jaqtan antalağan jau qasqırday tartıp jatqan «Aqtaban şwbırındı-Alqaköl swlama» zamanı. Qazaq memleketiniñ bolaşağın oylağan azamattar töre twqımınan eldiñ basın qwrap, üş jüzdiñ atınıñ basın bir kezeñge jetkizetin twlğa izdeydi. Äbilmanswr el aldındağı jauaptılıqtı on eki jasınan bastap arqalap östi deuge boladı.                         Töle biden keyin Abılayğa qamqorlıq jasağan Däuletbay turalı orıs-qıtay  derekterinde eşqanday mälimet joq.  Qazaq şejiresi bolsa «Aqtaban şwbırındıdan» keyin Abılaydıñ kelip panalaytın osı baydıñ atın birde «Däuletkeldi», birde «Däuletbay» deydi. Abılaydıñ qamqorınıñ atı Däuletkeldi emes, Däuletbay, wrpağı Jaman Jañğıztaudıñ  baurayında Ösken degen auılda twradı. Däuletbay işinde atalarınan az maz söz wstap qalğan Qalitay degen aqsaqaldıñ äñgimesine qarağanda «Abılay han Töle bidiñ qolında jeti jıl meken etken, sodan bir närseden seziktenip osı jaqqa qaşadı. Arqağa kelgende Däuletbaydıñ bas jılqışısına kezdesip, senderge jwmıs isteyik dep kelisken eken». Däuletbaydıñ auılına Abılaydı kim bağıttağanı aqsaqaldarğa belgisiz, bizdiñ biletinimiz 1731 jılı jas töreniñ Sarıarqağa kelgeni ğana. Al endi Däuletbaydıñ özine kelsek ol Qarauıl işinde Jaqsılıq  degen atadan, bir qwlaq Qaldaman degen batırdıñ balası. Qaldamannıñ «bir qwlaq» atalatın sebebi, ol zamanda qazaq jılqını Ombı jaqta Ülken Qara oy, Kişi Qara oy degen  jerlerge qıstatadı eken deydi aqsaqaldar. Sol jaqta jılqı qıstatıp jürgende  ülken bir töbeles bolıp, töbeles üstinde Qaldamannıñ malaqayı wşıp ketip, sodan bir qwlağı üsip ketken, «bir qwlaq» atanatanı sol sebepten-mıs. Bolsa bolar dedik, qazaqtıñ ol zamanda İbir-Sibirdiñ işine endey kirip, Qwlındıda jılqısın emin-erkin jaylatatını tarihi şındıq. Ol zamanda qazaqtıñ soğıssız, töbelessiz jürmeytini de jasırın emes. Qoyşıbay degen aqsaqaldıñ aytuınşa Birqwlaq Qaldaman Qara oyda bir bay jesir äyelge ayaq salıp, odan bir wl tuıp, sol bala keyin äkesin izdep keledi. Bäybişe jatsınbay «däuletim keldi» dep qarsı alıp, sodan Däuletbay atanıp ketken–mıs. «Osı Däuletbayğa zamanında jeti mıñ jılqı bitken eken. Jaman Jañğıztau mañında Sasıqköl degen köl bar, sol kölge Qamsaqtıdan şıqqan Qarasay qwyadı. Jılqını suaruğa alıp kelip, Sasıqkölge japqanda bir tesik qalsa bay: «Äy, balalar, bir üyir jılqı joq» deydi eken. Jılqını osılay tügendeydi. Abılay kelgen soñ baydıñ auılına wrı da timedi, malğa mal, janğa jan qosıldı, ırıs bolıp keldi. Bir küni Däuletbay tañerteñ auılınan attanıp şığıp jılqınıñ qosına kelse Abılay wyıqtap jatır eken, eki qolı eki jaqta, eki ayaq eki jaqta, dünieniñ tört bwrışın tiregendey jatır. Däuletbay oyatpaydı, biraq işinen mınau dünieniñ tört bwrışın alamın dep jatır eken dep ırım qıladı. Sodan Däuletbay Abılaydı üyine şaqıradı, üstinde tüye jün şekpeni bar Abılay keledi. Otır degende, baydıñ janına barıp otıradı. Eki közi janıp, janındağılardan aruağı artıp, mısı basıp ketedi.  Sodan Däuletbay jas bozbalanıñ tegin emesin sezip, toy jasap, qatın alıp berip, otau qılıp şığaradı, bas jılqışı boladı. Abılay Däuletbaydıñ jılqısınan tañdap boz şwbar ayğırdı minedi. Bwl ayğırdıñ qasieti jekpe-jekte iesine kömektesip qarsılasın omırauımen perip qwlatadı eken. Bwl şaması Şoqan Abılaydıñ alğaşqı jauınger atı dep sipattaytın ataqtı «Jalın qwyrıq» bolsa kerek.                                                                                                                                                                                                         Äbilmanswrdıñ Abılay atanuı                                                                                                                                                                                               Osı eki ortada qazaq pen qalmaq janjaldasıp, üş jüzden qol jinalıp, Abılay da soyılın süyretip baradı. Maydan dalasında qalmaqtıñ Şarış degen batırı qazaqtıñ eki batırın birinen soñ birin öltirip, qazaq dağdarıp twr eken. Abılay astında ayğırı, qolında soyılı bar, kele qalmaqqa qarsı şauıp, Şarıştı attan tüsiredi. Sol jerde atığay Jäpek batır bar eken, Abılaydıñ astına aq kigiz tösep qarsı aladı». Mine,  bwrıñğıdan qalğan käri qwlaqtardıñ sözi osı. Tarihşılar men ädebietşilerdiñ köpşiligi Äbilmanswrdıñ «Abılay» atın aluı Añıraqay şayqasınan keyin boldı degen pikirdi wstanadı. Bwl jerde bir gäp bar. Bügingi künge deyin Añıraqay şayqasınıñ qay jılı bolğanı anıqtalğan joq. «Añıraqay» sözi toponim esebinde erteden belgili, jel añırap soğıp twratın jer. Men Añıraqay şayqasın joqqa şığarayın dep otırğan joqpın, bwl jerde  talay soğıstıñ, jaugerşiliktiñ bolğan kümänsiz, mäsele qalmaqpen bolğan şeşuşi soğıs  jäne Äbilmanswrdıñ «Abılay» atanuı turalı. Äbilmanswrdıñ qaşan Abılay atanğanın anıqtau üşin aldımen Abılaydıñ qay jılı tuğanın anıqtap almaq kerek. Eger biz Abılay 1711 jılı tudı degen ädebiette qalıptasqan joramaldı qoldasaq, onda Añıraqay soğısında jas töre 18 jasta bolmaq, al Abılay 1713 jılı tudı degen pikirdi qoldasaq, onda 16 jasta bolmaq. Qazaq derekteri Äbilmanswrdıñ «Abılay» atanuın qalmaqtıñ ataqtı qontäjisi Qaldan Serenniñ tuısı  Şarış batırmen jekpe-jekpen baylanıstıradı:                               «Jiırmağa jasıñ tolğanda,                                                                                                                                                                  Qalmaqpen soğıs bolğanda,                                                                                                                                                                                        Alğaşqı baqtı tapqanda,                                                                                                                                                                                      Şarıştıñ basın qaqqanda…». Ümbetey jırau bwl jerde «jiırmağa jasıñ tolğanda» dep naqtı uaqıt mejesin nwsqap twr. Bwqar jırau bir tolğauında  «Sen jiırma jasqa jetken soñ, Altın twğır üstinde aq swñqar qwstay tülediñ» deydi (Köpeywlı M.J. Şığarmaları. 7 t. Pavlodar,2006. -6 b.). Biz Abılay 1713 jılı tudı degen pikirdi qoldaymız, sonda onıñ Şarış batırmen jekpe-jekke şıqqan uaqıtı 1733 jıl bolmaq, yağni tura 20-ğa kelgen şağı. Bizdiñ qolımızdağı derekterge qarağanda 1733 jılı qazaq jasaqtarı Joñğariya şekarasına enip qontäjiniñ öziniñ wlısına tiisedi. Sibir şekara komandiri I.Buhgol'c 1734 jılı joğarığa tapsırğan bayandamalarında «…Kazaç'ya orda proşlogo godu napadeniem svoim na kontayşinı ulusı uçinili nemaluyu obidu» dep jazadı (Mejdunarodnıe otnoşeniya v Central'noy Azii. HUİİ-HUİİİ vv. Kn.1,M.,1989. –s.292). Eger tarihtan habarı bar adam bolsa ol 1730-1740 jıldar qalmaq-qıtay arasındağı HUİİİ ğasırdağı üşinşi soğıstıñ bolğanın biledi. Bwl birde basılıp, birde uşığıp ketetin şayqastardıñ kezinde qazaqtar da batıstan qalmaqtardı tıqsıra bastağan. 1731 jılı Şaqşaq Jänibek bastağan 6 mıñdıq qazaq äskeri derbetterdi şauıp, qalmaqtıñ qarauıl äskeri Qamar Daban (qazirgi uaqıtta Habar-Asu ataladı), Qalmaq Tolağay taularına deyin şegindi, 1732 jılı orıs elşisi P.Ugrimov qazaq jerine attanğan «qalmaq jasağınıñ tügel sonda qalğanın» bayandaydı. Osıdan qorıtındı jasasaq Bögenbay jasaqtarınıñ 1733 jılı oyrat jerine işkerneley enui jäne Qaldan Serenniñ öz wlıstarına batıl tiisui zañdı. Qalmaq qwjattarında Abılaymen jekpe-jekke şığatın Şarış batır qontäjiniñ jaqın tuısı delinedi. Osı siyaqtı tolıp jatqan qisındar bizdi Äbilmanswr-Sabalaq Abılay atanatın şayqas 1733-şi jılı boldı degen twjırımğa itermeleydi. Äbilmanswr 1733 jılğı jekpe -jekten Abılay atımen birge öz betine jeke wlıs jäne swltan atağın alıp şıqtı. Qazaqtıñ «jigittikte jannan bez de is qıl, ölseñ ölersiñ, ölmeseñ kisi bolarsıñ» degen söziniñ däleli osı. Abılayğa wlıs esebinde berilgen Kökşetau mañındağı atığay-qarauıl, kerey-uaq, qanjığalı ruları. Qazaq auızşa dästürinde «Swrasañ Abılaydıñ twrğan jerin, Han boldı 48 jıl Kökşetauda» delinetini osıdan. 1740 jılı V.Urusovtıñ swrağına Abılay osı üş eldi atasa kerek: «saltan ob'yavil, nazvav tri imeyuşiesya u nego roda, is kotorıh-de v pervom semey s şest' tısyaç, vo vtorom-z desyat' tısyaç, a tret'em- s çetıre tısyaçi». Swltandıq ataqtıñ «boz bieniñ sütine şomıldırıp, aq kigizge otırğızıp» resmi bekitilui auız eki derekterge qarağanda 1734 jılı Bayanaula jerinde Sabındı köldiñ jağasında boldı. Belgili aqın, qoğam qayratkeri Oljabay Nwralıwlı «Sabalaq» attı wzaq öleñinde:                                                                                                                                                                                                                          Bayanaula Sabındı köl basında,                                                                                                                                                                                 Üş jüzge şıqtı Abılay han saylanıp.                                                                                                                                                             Mıñ jeti jüz otız törtinşi  jılında  edi,                                                                                                                                                      Üş jüzdiñ basın qosqan jiın edi,- deydi.                                                                                                                                                                                                                       Abılay hannıñ qaytıs bolğan jılına  kelsek…                                                                                 Soñğı jıldarı I.Erofeeva Abılaydıñ qaytıs bolğan jılı 1781 emes 1780 dep jañalıq aşıp jür. Resey ol kezeñde qazaq sayasatı turalı mälimetti tolıq ala almaytın. Hannıñ ölimi turalı habar da Reseyge keş jetti, al  Uälidiñ äkesiniñ tağına otırğanın orıstar Abılaydıñ ası ötkennen ğana keyin bilgen. Reseydiñ han saylau barısına aralasa almay qalğanı köp uayım bolğan, keyinnen osı mäseleni orıs komandirleri  men Sırtqı ister Kollegiyası birneşe ret talqılağanı belgili.  Sonımen qazaqtıñ wlı hanı qay jılı qaytıs bolğan ? Reseydiñ arhiv qwjattarı Abılay hannıñ 1781 jıldıñ aqpanında 68 jasında (na şezdesyat devyatom godu)  qaytıs bolğanın kuälendiredi. Bwl data qazaq auızşa tarihınıñ derekterimen de tolıq säykes. M.J.Köpeywlı jazbasına jügineyik: «Sonan soñ Abılay sol Arıstıñ boyındağı bir qorğanğa tüsip, alpıs segiz jasında, jwma küni dünieden qaytıp, sol jer osı künde «Han qorğanı» atanıptı. Süyegin teñge salıp, Türkistan şaharındağı Haziret swltan Alğarfin Äulieniñ kümbezine alıp kelip qoyıptı»(Köpeywlı M.J.Şığarmaları. 8 t.Pavlodar,2006. -194 b.). 1781 jıldıñ jazğı şilde-tamızında Abılayğa Qaraoy degen jerde as berilip, onıñ ülken wlı Uäli han saylandı. Abılaydıñ qatısuımen bolğan Sarıbel oqiğası, Samarqandqa jorıq jasamaq bolğanı, Täşkent, Şımkent, Sayramdı bağındırıp handıqtıñ qwramına qayta qosqanı, onıñ qaza boluımen tikeley baylanıstı, tolıq jazsañ bir kitap şığadı. Qısqaşa osı.                                                                                                                                                                                                                                       Jambıl ARTIQBAEV, t.ğ.d, professor

 e-history.kz