• Ötip bara jatqan jıldıñ qoğamdıq qorıtındısın jäne bolaşaqqa sayasi joralğı jasaudı belgili sayasattanuşı Aydos Sarım mırzadan swrağan edik. Sondağı oy-tarazı topşılaudıñ toqeteri tömendegidey boldı.

– Aydos mırza, sonımen tağı da bir jıldı tügesetin kez kelip qaldı: äleumettik jelide äzil-birqaqpaylar jazıp qoyatın ädetiñiz bar edi – biılğı eñ bir qızğılıqtı jazbañızdı eske alayıqşı?
– Şının aytayın, däl qazir naqtı bir sebepti, ne oqiğanı aytudıñ özi qiın bolıp ketti. Sebebi, aşığın aytayıq, jıldan-jılğa, künnen-künge bügingi bilik özin-özi külkige aynaldırıp keledi. Biliktiñ eñ mıqtı, eñ keremet degen ideyalarınıñ özi ayaq astınan külkige, sayqımazaqqa aynalıp ketip jatqan uaqıtta ömir keşip jatqan türimiz bar. Bwnıñ barlığın şendilerimiz ädeyi istep jatır dep te ayta almaymız. Aytqandarına, istegenderine şın senetin de siyaqtı. Biraq olardıñ bolmısı, jürisi, söz saptauı, tipti tirelgen tarihi mejemiz de – külkige aynaladı da twradı. Olardıñ qasında soñğı jıldarğı äzil-sıqaq şoular men teatrlar änşeyin bolıp qaldı.
Ülken bir tarihi cikldıñ, däuirdiñ ayaqtalu kezeñinde twrmız. Bayağıda Karl Marks aytqan eken: däuir özimen küle qoştasadı dep. Bügingimiz sonıñ keri. Biraq bwnımız aşı külki. Sebebi eger bolıp jatqan jağdaydıñ barlığına aşına qarap, küyine bergen bolsaq, bizder bayağıda jındanıp keter edik. Bälkim, bwl qoğamnıñ arılıp kele jatqanınıñ belgisi de bolar. Bügingi külki qoğamdıq ağzanıñ özin-özi jındanudan, küyikten saqtanuğa-saqtauğa tırısqan reakciyası.

– 2017 jıldıñ «Jıl adamı» – qoğamğa tanımal bolğan twlğası dep kimdi aytar ediñiz?
– Men üşin «Jıl adamı» – Dimaş Qwdaybergen bauırımız! Qazaqtıñ atın, önerimen qosa älemge tanıtıp jürgen qara balamız.

– Al qoğamnıñ külkisine qalıp, anekdotqa aynalğan adam kim?
– Meni basqa mäsele tañ qaldıradı. Mısalı, qoğamda külkige aynalıp jatqan şendilerimizdiñ külkige qalayıq, mazaqqa aynalayıq dep arnayılap jasağan eşteñesi joq. Ärqaysısı da özderinşe mıqtımız, istegenimizdiñ bäri taza, jolımız anıq dep jürgen pendeler. Qastarında ertken jandayşaptarı, aqıl-keñesşileri, baspasöz hatşısı men piarşıları, internet pen äleumettik jelidegi soyıldarın soğatın itarşıları da bar. Bir adamnıñ artında jürip, imidjin jasaytın bir qora adam! Biraq olar qoğam aldına şığıp, auızdarın aşsa boldı – Asqar Naymantaev, Twrsınbek Qabatov siyaqtı satirikter «siırdan ser'eznıy», kösemsöz aytatın akademik bolıp şığatın jağdayğa jettik. Bwl ne qwbılıs?

– Şınımen de qızıq: ertede äjem aytuşı edi – kişi däretin keri sındıratın saytandar qaptadı dep! Sonıñ kebin kidik…
– Meniñ bayağıda aytqan bir sözim bar edi: bilik aqıldı boluı mümkin, qatal boluı mümkin, tipti äzäzil boluı da mümkin, biraq bilik külkili bolmauı tiis dep. Qazaqta mıqtı sözder köp qoy: «Külseñ – şalğa kül» dep jatadı…

– Iä, jeli bitken «şal» taqırıbın şañ-tozañ qıldı…
– Bügingi bilik zaman köşinen qalıp keledi. Mısalı, prezident Nazarbaev sözsiz tarihta qalğısı bar. Özin ğalamat tarihi twlğamın dep esepteydi. Biraq onıñ tarihta qalu-qalmauı, tarihtan orın alu-almauı zamandastarına baylanıstı emes, tipti orta buın – bizge de qatıstı emes. Qanşa jerden bärimiz jabılıp tırıssaq ta, prezident Nazarbaevtıñ tarihtağı ornın Täuelsizdik wrpağı – jası jiırma besten tömen wrpaq ökilderi anıqtaytın boladı.
Eñ qızığı – bügingi bilik osı wrpaqpen til tabısar emes, tipti ortaq sayasi sözdigi, qwndılıqtar sözdigi, tüsinikter jiıntığı joq. Prezidentimiz efirden aytqan anekdotqa bizder jımiyuımız ıqtimal, al jaña wrpaq: «Mınalar ne dep ketti özi?» dep, tañ qalatını anıq. Körşi Reseyge nazar audarıñızşı: Putin prezident soñğı bir-eki jılda däl osı wrpaq ökilderimen til tabısıp älek. Tipti mektep oquşılarımen kezigip, solardıñ arasında uağız jürgizuge kirisken. Bwl da köp närseni añğartadı.
Bizge wnasın-wnamasın, tarihi, sayasi, ömirlik sahnağa jaña wrpaq kele jatır. Keñestiñ soñın körip qalğan bizder özimiz jeti-segiz jılda eluge keledi ekenbiz. «Elu jılda – el jaña» degenimiz de osı bolar. Bizdiñ bilik analogtıq jüyede qalsa, jaña wrpaq sandıq jüyede ömir keşedi. Bizden joğarı wrpaq bilikti baspahananıñ keglimen ölşese, jaña wrpaq «bit», «piksel» degen ölşemdermen esepteydi. Biliktiñ külkige aynalıp jatuı da köptegen jağdayda osığan baylanıstı. Büginginiñ qayşılığı – analog jüyesindegi biliktiñ cifrlıq-sandıq jüyeni eski täsilmen basqarğısı kelgendiginde. Kiizben temirdi orauğa bolatın şığar, biraq bir-birin jalğastıra almaysıñ, kiizben bitistire almaysıñ. Qımız ben şwbattı benzobakke şelektep qwysañ da, qozğağış ot almaydı. Sol siyaqtı dünieler ğoy…

– Al ötip bara jatqan jıldıñ qoğam üşin eñ bir bastı jäne dürmek tudırğan qanday oqiğasın böle-jara atauğa boladı?
– Biılğı jıldıñ bastı jañalığı – Qazaqstanda mwnay däuiri ayaqtaldı. Onıñ naqtı küni de bar – 2017 jıldıñ 10 qırküyegi. Bwl kün qazaq tarihına däl osılay bolıp kiretin boladı.

– Bwl küni Qazaqstannıñ qarjısın jalmağan atışulı EKSPO ayaqtalğan joq pa edi?
– Däl solay! Bayağıda mwnaydı eksporttauşı elder wyımınıñ hatşısı Ahmed Zaki YAmani: «Tas däuiri – tas bitkendikten ayaqtalğan joq. Mwnay däuiri de mwnay bitkendikten ayaqtalmaydı» dep aytqan eken. Elimizdegi mwnay qorı äli biraz jılğa jetetin şığar. Biraq osı mwnaydıñ ekonomika men qoğamğa tigizer paydası jıldan-jılğa kemip keldi. Tipti erteñ mwnaydıñ bağası 200 dollardan asıp jığılsa da, onıñ ekonomikağa tigizer paydası, effektisi bwrınğıday bola almaydı. Osı kezge deyingi ekonomikalıq damuımızdı, ösuimizdi, salınğan joldarımız ben ğimarattarımızdı negizinen şikizattan tüsken tabıs qamtamasız etti, ekonomikanıñ bastı lokomotivi – mwnay, gaz, metaldan tüsken qarjı-qarajat boldı. Endigi uaqıttan bastap bwl jağday kürt özgerdi.
Aytpaqşı, EKSPO-nıñ bastı taqırıbı – balama energiya közderi edi ğoy? Şının aytsa, sol körmeniñ biz bayqamağan, elemegen energiya közi bar: ol – azamattardıñ boyındağı arman-mwrat, qajır-qayrat, erik-jiger. Endigide şınayı damudı, ösimdi birdeñe qamtamasız ete alar bolsa – tek osı ğana. Bilik osını tüsine almay keledi. Äli de bwrınğışa basqara beremiz, äli de äleuetimiz jetedi, birdeñe qılamız degendey işarat etedi.
Nesine, kimine senedi? Wlttıq qorğa ma? Onı äri ketkende üş jılda jep tauısamız! Küni keşe sol Wlttıq qordıñ teñ jartısın AQŞ-tıñ sotı bwğattap tastadı. Tağı bir-eki şu şıqsın – tağı birdeñege wrınamız. Sonda qwrğaq söz, kerilgen kökirek pen quıs keudeden basqa ne qaldı özi?
Qısqası, eger ağımdağı bilik tarihta qalğısı kelse, qoğamnıñ jolın aşudan basqa jolı joq! Orta jäne şağın biznesti söz jüzinde emes, is jüzinde qoldap, onıñ jolın aşıp, tazartıp, käsipkerlikke, qoğamnıñ şığarmaşılıq potencialına, äleuetine arqa süyeuden basqa eş mümkindigi joq. Eseygen qoğamdı qayta-qayta besikke bölep, bala-baqşağa tıqpalap, bwtına kolgotki kigizudiñ özi aqımaqtıq, esi auısqandıq emes pe? Basında külkili boluı mümkin, al ayağı jındıhanamen ayaqtalatın ürdis.

– Aydos, ötip bara jatqan jılda ruhani jañğıru nauqanı ülken dabıra boldı. Qoğamtanuşılar men sayasatkerlerdiñ pikirine qarağanda, wzaq wyqıda jatqan bizdiñ el üşin mwnday modernizaciya kerek eken. Degenmen, osı nauqannıñ solqıldaq sätterin, şikileu jağdayların tüstep bere alasız ba?
– Öz basım prezidenttiñ «Ruhani jañğıru: bolaşaqqa bağdar» degen maqalasın oqıp şıqqan soñ, qattı quanıp edim. Şın mänindegi strategiyalıq mañızı bar, astarı bar, jaqsılap damıtsa, qoğamğa arqa süyese, wltqa payda äkeler dünie ekeni anıq. Bwl maqala qoğamdağı köptegen dertke, köptegen daqpırtqa keşendi jauap edi. Köptegen jıldar boyı qordalanğan sayasat, ruhaniyat salalarındağı mäselelerdi dwrıs jolğa qoyuğa mümkindik beretin qwral degen edim.
Alayda osı bir ülken jwmıstıñ nauqanğa aynaluı, kez kelgen bastamanı botqağa aynaldırıp jiberetin byurokratiyanıñ oyınşığına aynaluı janğa batadı eken. Maqala jariyalanğalı jartı jıldan astam uaqıt ötti. Biraz dünie tüsinikti bolğan siyaqtı, kemşilikter de ayqın körine bastadı. Kemi üş närseni basa aytar edim.
Birinşiden, kez kelgen ülken reformanıñ, şınayı modernizaciyanıñ jetekşi toptarı, jürgizuşi, qozğauşı toptarı boluı şart. Är elde ärqalay. Al bizdiñ eldegi modernizaciyanıñ bastauşı, qozğauşı tobı kimder? Bayqasaq, tağı da özin-özi külkige aynaldırıp bitken düley küş – byurokratiya, şeneunikter tabı. Al külkige aynalıp, jemqorlıqqa batqan top pen tap qoğamdı arqalandıra, jigerlendire ala ma? Kümändi. Eger bilik aldağı jılı dwrıs qorıtındı jasay alsa, osı bir keşendi, strategiyalıq bağdarlamanı byurokratiyanıñ qolınan jwlıp alıp, qoğamnıñ belsendi toptarına tabıstauı tiis. Bwnı wrı byurokratiya emes, wlttıq burjuaziya jürgizui tiis. Bwl bağdarlamanıñ bastamaşı tobı wlt ziyalıları boluı kerek edi. Alayda solaqay sayasat pen solaqay şeşimder wlt ziyalılarınıñ köñilin qaldırıp, bilikke kömektesemiz degen qwlşınısın twnşıqtırıp, ınta-jigerin birte-birte qwm qılıp jatır.
Ekinşiden, biliktiñ özi modernizaciya degenniñ ne ekenin äli de wğına qoyar emes. Şın mänisinde eşkim modernizaciyanı toqşılıqtan, jaqsılıqtan jasamaydı. Modernizaciyanı biliktegi şendiler – remont, rebrending degendey därejede wğınatın siyaqtı. Şın mänindegi modernizaciya bir sapadan ekinşi sapağa ötu, bir qoğamnıñ ornına basqa bir, jaña sapalı qoğam ornatu!
Al «bizdeginiñ bäri de keremet», «älemdi tirep twrmız», «sarabdal sayasat jürgizip kelemiz» degen nıq, dini senimmen – qaydağı modernizaciya? Şın mänindegi modernizaciya ölim men ömirdiñ arasındağı tañdau. Esi dwrıs modernizaciya qoğamğa, aynalağa dwrıs bağa beru, şınayı diagnoz qoyudan bastaluı kerek. Qarapayım mısal keltirip tüsindireyin. Mısalı, adamnıñ qarnı toq, köñili ornında, bolaşağına nıq senimmen qarasa, oğan janın qinap ne jorıq? Onsız da bäri tamaşa, aqşa bar, kiimi kök bolsa? Al eger adamnıñ janı men täni auırıp, sır bere bastasa6 qalay boladı? Ol eñ aldımen analizderin tapsırıp, därigerge baradı. Däriger barlığın qarap, zerttep, zerdelep: «Aynalayın, sizde mınaday auru bar, emdelemin, ayığamın deseñiz, mınadaydı qoyıp, mınanı isteuiñiz kerek…» demey me? Sonda ömirdi tañdağan adam belgili bir därejede ömir saltın özgerte bastaydı: uaqıtında twrıp-jatadı, tamağın uaqıtımen işedi, sportpen şwğıldanadı, därigerdiñ aytqanın jasaydı degendey. Mine, adami twrğıdağı modernizaciya degenimiz osı ğoy!
Al bizdiñ «däriger» qoğamdı qaytıp emdep jatır? Qoğamnıñ auruın jasırıp, barlığı da tamaşa dey twra, tañerteñ jäne keşke – eki mezgil jügirip, dieta wstañız degendey tura. Onıñ ne üşin, qanday qajettilikten tuğanın tüsindirmey, şındığın aytpay, emdep jatır. Qoğam da añ-tañ: aurudıñ qaupin dwrıs wğınbağandıqtan, şala jansar eki mezgil jügirgendey boladı, biraq tereñine barıp jatqan joq.
Üşinşiden, şınayı modernizaciya orın aluı üşin, biliktiñ öz filosofiyası özgerui kerek. Eski täsilmen basqara beremiz, eski jolmen jüre beremiz degen bolmaydı. Eger bilik qoğamnıñ sanasın jañğırtqısı kelse, eñ aldımen özi jañğıruı kerek. Biliktiñ özi osı özgeristerdiñ bası, bastauı bola bilui tiis. Bizder byurokratiyanıñ alpauıt, swrapıl küş ekenin esten şığarmayıq. Bwl byurokratiya büginde ayağınan tik twrğan, öz müddesin jaqsı tüsinetin, öz qauipsizdigin qorğay alatın stihiyağa aynalıp bitti. Eger onı ornına qoyıp otırmasa, ırıqtandırmasa, bwl stihiya modernizaciyanı, modernizaciyanı jürgizuşilerdiñ basın jwta alatın küşke ie bolğan. Byurokratiyamen küresudiñ bir ğana jolı bar: qoğamnıñ özine arqa süyeu, qoğamdı ıntalandaru, qoğammen şınayı äriptestik, özara senim ornatu. Basqaşa jolı joq!

– Jasıratını joq, bilik tarapınan qoğamda az-mäz qozğau tuğızğan osınday jañğırtularğa türtki bolğan – ideologiyalıq blokqa Marat Täjinniñ jetekşilikke kelui sebep boldı degen pikirler bar. Siz kezinde Täjinmen birge memlekettik qızmette boldıñız. Biraq qalıptasqan sayasi jüyeniñ ırqınan tıs bastamamen bir adam mwnday iske mwrındıq boluı mümkin be?
– Marat Täjin, sözsiz, bilik işindegi mıqtı intellektual, iri sayasi twlğa, memleketşil azamattardıñ biri. Onıñ jiğan-tergeni, ömirlik jäne apparattıq täjiribesi biliktegi, sayasi jüyedegi ornın, bedelin bayağıda ayqındap qoyğan. Öz-özi jekeşe bir brend desek te boladı. Mına «Ruhani jañğıru» degen ülken nauqannıñ bası-qasında jürgen biregey azamat. Ruhani salanı jañğırtu qajettigin, qoğamdı wyqısınan oyatıp, jaña sapağa aparu, jetkizu qajettigin ayqın tüsinetin, soğan şın senetin adamnıñ biri dep sanaymın.
Biraq mäsele Marat Täjinde ğana emes. Qazaq «jalğızdıñ üni şıqpas» dep beker aytpağan bolar. Mısalı, bwl – Täjinniñ bügingi işki sayasat salasına törtinşi oraluı (arada, esteriñizde bolsa, qauipsizdik, sırtqı ister salalarında qızmet etip keldi). Är oraluı, tüsinsem, Täjinge oñay tigen joq. Elimizdegi şeşim qabıldau, şeşimdi iske asıru, jüzege asıru üderisteri kürdelenip keldi. Eñ qiını, eñ jamanı – bügingi küni memlekettik apparatta, bilikte prezident Nazarbaevqa «Nwreke, bwlay etuge bolmaydı!» dep, mäseleni tiginen qoyıp, rayınan qaytara alatın adam qalmadı desek, artıq aytpaymız. Köptegen mäsele osığan barıp tirelip otır. Biliktiñ joğarğı ligasındağılar da pendeler. Biriniñ biznesi bar, biriniñ sayasi ambiciyası bar, biriniñ az da bolsa, özgeris jasayın, elge payda tigizeyin degen nieti bar. Osığan bola bilikte özin saqtap qalu, ornın, poziciyasın bermeu, prezidentke kiru qwqığı, mümkindiginen ayırılmau degen siyaqtı asa kürdeli oyındar jürip ketedi. Mäsele tek osı oyındardıñ tüpkilikti maqsattı, arman-mwrattı almastırıp almauında.
Al kündelikti arpalıs, kündelikti bilik üşin jürip jatqan kikiljiñ, minezder toğısı, ambiciyalar toğısı keybir kezde «missiya», «arman», «ambiciya» degendi ekinşi, üşinşi planğa ığıstırıp jatadı. Marat Täjinmen belgili bir uaqıtta memqızmette birge qızmet ettik, biraz närseni sol kisiden üyrendim dep ayta alamın. Aldına qoyğan barşa jaqsı ideyasınıñ, josparlarınıñ iske asqanın qalaymın. Eger menen aqıl-keñes swrap jatsa, bir ğana oy aytar edim: bügingidey sayasi jağdayda şınayı qoğamdıq, ruhani reformanı tek apparat işinde, apparattıq jolmen iske asıru mümkin emes. Sol sebepti de mıqtı qoğamdıq infraqwrılımdı jasaqtau mindet, soğan arqa süyep qana, sonı tetik-rıçag qıla otıra ğana bilikke sözdi ötkizuge boladı. Ol üşin barınşa köp qoğamdıq küştermen ımırağa kelip, solardıñ mümkindikterin oñtaylı paydalana bilu şart. Qalğanın mensiz de biletin, tüsinetin adam.

– Degenmen, Marat Täjin biılğı Alaş qozğalısınıñ 100 jıldığın memlekettik därejede atap ötuge türtki bola almağanın qanday sebeptermen tüsindirer ediñiz? Mäselen, ruhani jañğırudı däl osı Alaş ideyası negizinde jürgizu qajet edi ğoy…
– Bwl da kürdeli mäsele. Qarap otırsaq, osı jılı Alaş taqırıbına qatıstı köptegen ğılımi, qoğamdıq şaralar ötti. Talay köşelerge Alaş ardaqtılarınıñ esimi berildi. Aymaq-aymaqta ülkendi-kişili jüzdegen is-şaralar, basqosular ötti, as berildi, qwran oqıtıldı. Bir jıl işinde birneşe ädebi tuındı, ondağan ğılımi eñbek, fil'mder, sahnalıq qoyılımdar boldı. Alayda bayqap qarasaq, memlekettik därejede osı bir fenomenge sayasi-qwqıqtıq bağa berilgen joq. Ükimet jıldağıday arnayı memlekettik komissiya qwrğan joq, memlekettik därejedegi jospar qabıldanğan joq…

– Onıñ sebebi – tağı da biliktegi jeke-dara twlğanıñ işarası nemese qwlqı bolmauınan desek, qattı jañıla qoymaspız…
– Sebebi – negizinen filosofiyalıq-tarihi tereñde jatır dep oylaymın. Mentaldıq twrğıdan bügingi bilik, äsirese bilik piramidasınıñ joğarğı jağı öziniñ bolmısın tarihpen ölşemeydi, ölşegisi kelmeydi. Öytkeni tarih ta – ülken jauapkerşilik. Eger sen üzilmey kele jatqan tarihi dästürdiñ mızğımas bölşegi bola bilseñ, jüris-twrısıñdı ötkenmen ölşep, salıstırıp, bolaşaqtağı sol dästür işindegi ornıñ men bedeliñdi oylauğa mäjbür bolasıñ. Tarih – sayasi süzgi, tarazı, sayasi ölşem. Al özin messiandıq, payğambarlıq därejede sezinetin bilikke qanday dästür kerek deysiz?
Basqa da sebebi bar. Ağımdağı bilik özin kommunistik-sovettik mekteptiñ izin jalğastıruşı retinde sezinetin siyaqtı. Köptegen şeneunikterimiz äli de öziniñ komsomol kezin jılap-sıqtap eske alıp, qanday keremet zaman edi dep jürgen kezde qaydağı Alaş mwratı, qaydağı Alaş azamattarı?! Alaş ideyasın – jaulıq ideya, qarsılas ideologiya dep tüsinip kele jatqan şeneunikter, keşeginiñ swrapıl bol'şevikteriniñ, NKVD jendetteriniñ wrpaqtarı da joq emes bilikte. Olar özine jau ideyanı qalay memlekettik därejege oñaylıqpen şığara qoyadı dep oylaysız? Bwğan imperlik Resey faktorın qosıñız. Eger qazaqtar Alaştıñ 100 jıldığın dürkiretip ötkizip jatsa, oğan şınayı sayasi-tarihi-filosofiyalıq bağa berip jatsa, Resey jağı narazı boladı dep, şın qorqıp jürgen äpendilerimiz de jetip jatır.
Tağı bir dünieni qozğay keteyin. Alaştıñ mereytoyımen qatar Aqpan jäne Qazaq töñkeristeriniñ 100 jıldığı degen taqırıp müldem sırt qalıp qaldı. Şındap kelsek, osı üş oqiğa bügingi bolmısımızdı ayqındağan oqiğalar. Osı büginginiñ biraz aytıs-tartıstarı sol zamanda orın alğan qaqtığıstar men konfliktilerdiñ tabiği jalğası bolıp tabıladı, sol kezderden bastau alıp keledi. Osı taqırıptardı tolıq aşu, bayıbına baru, tereñine üñilu – sol qaqtığıstar men konfliktilerdi jabuğa jol aşar edi. Sebebi, şının aytu kerek, biz tarih auruına şaldıqqan wltpız. Tarihımızdı dwrıs wqpağandıqtan, odan sabaq, tälim almağandıqtan, biz köptegen qatelikterdi qayta-qayta bastan ötkerip, opıq jep jatamız. Bizdiñ tarihımız işte bülkildep jatqan zapıran siyaqtı, tänimiz ben janımızdı ulap jatır. Mısalı, men osı jılı Aqpan jäne Qazan revolyuciyaları turalı 15–20 şaqtı mıqtı-mıqtı şeteldik, reseylik ğalımdardıñ zertteulerin oqıp şıqtım. Keybir kezde oqıp jatıp: «Astapıralla! Mınauımız jüz jıl bwrın bolğan dünie emes, qazirgi Aqorda turalı, qazirgi qazaq biligi turalı aytılğan dünie eken! Mına oqiğalar jüz jıl bwrın emes, qazir bolıp jatqan üderister ğoy!» dep, talay ret jelkemdi qasıp, jağamdı wstağan jayım boldı. Aq patşa Mikolay ükimeti jasağan qatelikterdi bügingi ükimet ayna-qatesiz, däl sol sözben, sol ıntamen, sol aqımaqtıqpen qaytalap jatqanday äserde jürdim…
Tarih degenimiz bir jağınan ayna emes pe? Eger tarihtan sabaq almasañ, sol aynağa qarağan sayın, öziñe-öziñ jiirkene qaraytın jağdayğa jetesiñ. Al zapıran qwsıp, bası aynalıp, işi ötkendi kim wnatadı deysiz? Alaştıñ jüz jıldığın atap ötuden qaşqanda, bizdiñ bilik osı aynağa qaraudan, janın qinaudan qorıqtı dep oylaymın. Alayda bwl aqıldınıñ emes, aqılsızdıñ tirligi. Ayıqqısı kelmegen, ömirdi emes, ölimdi tañdağannıñ bassız tirligi der edim.

– Bärekeldi, Aydos mırza, keltirgen argumentteriñiz keremet boldı! Aynalıp kelgende, «aynağa qaraudan» qorqatın biliktegilerge qatıstı tağı bir swraq bar: bizdiñ elde jıldan-jılğa jır bolğan jemqorlıq mäselesi «silovoy bloktağı» soñğı tağayındaulardan keyin, aldağı jılı öli nüktesinen qozğaladı degen senimiñiz bar ma? Jaña orındarğa kreslo auıstırğan azamattar öz salalarında özgeris jasauı mümkin be?
– Biliktegi şendilerdiñ barlığın aqımaq nemese belsiz deuge bolmas. Tarihta san aluan jağdaylar bolıp jatadı. Eñ älsiz degender tiran bolıp, eñ konservator dep sanalğandar reformator bolıp şığatın kezder az emes. Mäsele, meniñ oyımşa, jekelegen adamda emes, sayasi jüye men sayasi dästürde. Şındap kelsek, bügingi küni kezek küttirmeytin reforma – sot reforması. Sebebi büginginiñ bastı wranı, bastı talabı – ädilettilik, ädilet! Jemqorlıqqa, zañğa emes – parağa, zañ talabına emes – telefon qwqığına negizdelgen sot jüyesi el işindegi ädilet tüsinigin öltirip boldı. Tipti sayasatqa qatısı joq, qarapayım düniede, öziniñ qwrtaqanday mäselesin, zañdı talabın sot arqılı qorğay almağan adamdarımız qanşama! Zañnan, zamannan tüñilu – tap-taza aqırzaman. Al aqırzaman adamı ömirdi izdemeydi, ölimdi izdeydi, bw düniege emes, o düniege arqa süyeydi. Bwnday adam qajırlı eñbek ete almaydı, bolaşaqtı, wrpaqtı oylamaydı. Osı sebepti de bir-eki jıldıñ işinde sot jüyesinde betbwrıstı qamtamasız etu, adamdardıñ zañğa, zañ küşine-qauqarına degen senimin qaytaru – memlekettik mäsele, memleketke degen senimdi jañğırtu mäselesi.
Jaqında öziñiz aytıp otırğanday, biraz kadrlıq auıs-tüyister boldı. Bir adamdı ekinşi orınğa qonjittı da qoydı. Olardıñ naqtı sebebin elimizdegi bes-on adam ğana biledi, qalğan 18 million adam beyhabar. Biraq bilik jağı mınanı wmıtpağanı abzal: şınayı, keşendi reformalardı jekelegen adamdar, meyli perişte bolsın, meyli payğambar bolsın – jasay almaydı. Şınayı reforma tek qoğam, tek halıq şın jüregimen, nietimen, ıqılasımen qoldağan kezde, sonıñ maqsatın tüsinip, jan-tänimen qorğağan kezde ğana jüzege asadı. Olay bolsa, beligi bir uaqıttan keyin küştik qwrılımdarğa kelgen ärbir basşı qoğammen araqatınasqa tüsip, öz maqsattarın tüsindirui mindet! Eñ dwrısı – bizge jaña sayasi mädeniet, jaña sayasi dästür qalıptastıru qajet!

– «Tüsindiru qajet» demekşi, osı oyıñızdı oqırmanğa da tigisin jazıp, tüsindirip ketkeniñiz jön siyaqtı… Äytpese bazarda arba süyrep, jol boyında jwmıs izdep jürgen qarapayım qazaq «jaña sayasi dästürdiñ» män-mağınasın tüsine qoyuı ekitalay-au…
– Mäselen, Jaña jıldan keyin jaña basşılar öz qabırğalarımen kelisip, aynalasımen kesip-pişip, oylanıp-tolğanıp, öz salasında jasalatın reformalar turalı memorandum jariyalasa dwrıs bolar edi. Mısalı, Joğarı sot törağası Jaqıp Asanov qazir barlıq sot qızmetkerlerinen wsınıstar jinap jatır eken. Jaqsı ürdis! Sonı topşılap, zerdelegen soñ, naqtı qwjat jasap, halıq aldına şığıp: «Men, Jaqıp Asanov, osı qızmetke kelgendegi maqsatım – osınday-osınday reformanı osınşama uaqıt işinde jasamaqpın. Meniñ osı qızmettegi halıqqa qajettiligim, kerektigim osı maqsattardı uaqıtında, der kezinde jasauıma tikeley qatıstı. Eger istey almasam, osı uaqıtta öz erkimmen ketemin» dep mälimdese, qanday keremet bolar edi! Esteriñizde me, kezinde, 2004 jılı marqwm Altınbek Särsenbaywlı bilikke oralğan kezde söytken bolatın: 3–4 talabın ayqın aytıp, özin de, bilikti de sözben baylap, aytqanı iske aspaytının, biliktiñ aldağanın wğınıp, 3 aydan soñ öz erkimen otstavkağa ketken edi. Meniñ oyımşa, bwl jaqsı ürdis. Prezident aldındağı pış-pış äñgime men sertten göri, wlt, qazaq aldına şığıp aytqan äñgime men sert äldeqayda salmaqtı emes pe? Bir adamnıñ aldındağı jauapkerşilik artıq pa, älde 18 million adamnıñ, odan qala Qazaqstanğa köz tikken barşa adamnıñ aldındağı jauapkerşilik artıq pa? Eger halıq, qoğam belgili bir reformanı wğınıp, tüysinip, sezinip, qoldap jatsa, onıñ iske asuı da oñay boladı dep oylaymın.

– Al 2017 jılğı Baqıtjan Sağıntaevtıñ ükimetine qanday bağa beruge bolar edi? Älde bügingi ükimettiñ is-qimılın joğarğı biliktiñ jalpı sayasatınan bölip alıp qarauğa bolmaytın şığar…
– Ökinişke oray, Sağıntaev ükimeti özine qoğam jüktegen senimdi aqtay almadı dep sanaymın. Alğaşqı jüz künin şiraq bastağan Sağıntaev, meniñ tüsinigimde, apparattıq oyındardıñ qwrbanı bolıp ketti. Şın istegisi kelgenin istey almadı, qoğam tügili, sarapşılar ortasımen tolıqqandı, belsendi is-qimıl jasay almadı. Sağıntaev, moyındau kerek, tabiğatı, janı qazaqı adam. Ülkendi sıylau, ülkenniñ aldına kelmeu, özine deyingilerge tas atpau, ötkendi qaralamau degen siyaqtı qasietter qanına siñgen imanjüzdi azamat. Onıñ şeşim qabıldau formulası qauırt qadamdardı, aşıq aytıs-tartıstı qabıldamaytın siyaqtı körinedi. Osı sebepti de ükimet jwmısı köptegen jağdayda oqiğalardıñ artınan ilesip jürdi. Ükimet qwndılıq qalıptastıruşı, oyın erejesin jasaqtauşı küşke aynala alğan joq. Onıñ üstine eski ükimet komandası köbine-köp öz oyındarın jürgizip, şın mänindegi komandalıq oyın körsete almadı desek, artıq aytpaspız.
Bügin, şındap kelsek, reformalar zamanı. Reformalar zamanınıñ bastı talabınıñ biri – ayqara aşıqtıq, aytıs-tartıs, qajet bolsa, barşa qoğamğa tötep berip, onıñ pikirin dwrıs arnağa bwru, özgertu. Al eger sen prem'er bola twra, ara-twra teledidarğa şığıp, auıq äredikte swhbat beruden qaşqalaqtaytın bolsañ, qaydağı reforma? Sağıntaev, bayqauımşa, qoğamdıq potencialı bar, aşıq sayasatqa jaqın twlğa. Alayda Aqordanıñ sayasi dästüri Qajıgeldin zamanınan beri kez kelgen prem'erdiñ qoğam aldına şığuın bilikke talasu dep wğınadı. Oyın erejesi sonday. Bwnday jağdayda qaydağı reforma, qaydağı sayasat boluı mümkin?

– Aydos, BAQ betterindegi keybir pikirlerge qarağanda, 2018 jılı biliktiñ tranziti bastalatın siyaqtı. Siz bwl joralğığa qosıla alasız ba?
– Tranzit bayağıda bastalıp ketti, jürip jatır. Bir biletinim: prezident Nazarbaev bilikpen qoş aytıspaydı. Soñına deyin boladı. Erteñ ne arğıküni prezident öz erkimen bilikten ketedi, ornına basqa adamdı qoyadı degenge öz basım senbeymin. Onday mümkindikten prezident, ökinişke oray, bayağıda ayırılıp qoyğan. Tipti ketkisi kelgen künniñ özinde aynalası odan ayırılmay, wstap qaladı. Ärine, jağday kürt uşığıp jatsa, elitalar özara basqa ımırağa kelip jatsa, ärtürli oyın boluı ıqtimal. Biraq äzirge twñğış prezidentimiz «öz mäñgiligi» ayaqtalğanğa deyin bilikte otıradı dep oylaymın.
Biraq bwl jerde prezident pen onıñ aynalası eki närse turalı mıqtap oylanğanı dwrıs siyaqtı. Birinşiden, eldegi kontekst, eldiñ arhitektonikası qattı özgerip ketti. Kelesi saylau cikline dayındıqtı bastaytın uaqıt kelip qaldı. Bügingi – 1990 jıldardıñ soñınan beri qalıptasqan sayasi-partiyalıq jüye eşkimniñ köñilinen şığıp otırğan joq jäne de qoğamnıñ atınan söyley almaydı. Sayasi sahnağa jaña wrpaq jäne de qazaqı wrpaq ayaq bastı. Osı wrpaqtıñ tilin taba almasa, bilik jüyesiniñ, onıñ işinde bügingi prezidenttiñ «mäñgiligi» kümändi bolmaq.
Ekinşiden, prezident Nazarbaev sayasi bilikti saqtay otıra, sayasi jauapkerşilikti tömendegi satılarğa jüktegisi kelip jatır. Sebebi auıldağı su kolonkasınan bastap, ğarıştağı sputnikke deyingi barşa jauapkerşilikti adam tügili payğambar da kötere almaydı. Al esesine biliktiñ tömengi satıları biliktiñ barşa mümkindigin, qızığın, näpaqasın paydalanıp, igerip, jauapkerşiligin joğarı jaqqa siltey bergisi keledi. Bwrınğıday emes, dağdarıs jaylağan, qarjı mümkindikteri şektelgen, jemqorlıq örisi, bazası tarılğan, apparat işindegi bäsekelestigi artqan zamanda bwl bilik üşin qauipti şaq. Birinşi faktor reformanı qajet etsa, ekinşi faktor közsiz, oysız twraqtılıqtı qajet etedi. Bwdan sürinbey ötu – qiınnıñ qiını. Arba da sınbasın, ögiz de ölmesin dese, bügingi bilik memlekettik apparattı, şeneunikter tabın şınayı reformalar mäşinesine, qozğağışına, lokomotivine aynaldıruı qajet. Al teris evolyuciyalıq swrıptau (selekciya) jağdayında jasaqtalğan, negizinen qarnı men qaltasın oylağan byurokratiyanı özgertu halıqtıñ sanasın özgertuden qiın bolmasa, oñay bolmaq emes. Biliktiñ bolaşaqtığı, qaqtığıssız tranziti osığan tikeley baylanıstı bolmaq.

– Jalpı, el prezidenti Nwrswltan Nazarbaevtıñ jası kelip qalğanın eskersek, ol aldağı jıldan bastap öziniñ «tarihta qalatın jaqsı atına» oraylas qadamdar jasaydı dep oylaysız ba? Ärine, Astana aeroportı men Furmanov köşesiniñ ataularına qarama-qarsı bağıtta…
– Ärbir jekelegen şeneuniktiñ prezident aldında nege esep jinağısı keletinin jaqsı tüsinemiz. Bügingi bilik üşin isker ministr men äkimnen bwrın, oğan itşe adal, aytqanın eki etpeytin ministr men äkim artıq. Sözsiz adaldıq, prezidentti közsiz-oysız «süyu», «qwrmetteu» – bilikte otırudıñ alğı şartına aynalıp ketti. Osı sebepti de prezident äkimderdiñ, ministrlerdiñ jağımpazdıq jarısın toqtata almaydı. Bwl da bir küşti esirtki. Barğan sayın et üyrenip, dozasın arttıra beretin esirtki. Öz basım kezinde Türikmenbaşığa küle qaraytın edim. Qazir müldem külmeytin boldım. Basımızğa keldi!
«Tarihta qalu» degenge kelsek, şınayı jağday bılay: eger birdeñeni wmıttırğıñ kelse, soğan eskertkiş qoy degen qağida bar. Eskertkiş degenimiz – tarihtıñ, tarihi üderistiñ ayaqtalğanı degen wğım. Boldı – endi bwnı tolıqtıratın, kemeldendiretin eşteñe qalmadı, tıñ üderis joq, basqa eşteñe bolmaydı degendi bildirse kerek. Kemeldenu – ayaqtalu degen söz şındap kelse. Qalıptasqan sayasi ritualğa say, şeneunikter prezidentti aspandatıp maqtaydı, jağımpazdanadı, Mwhtar Şahanov ağamız aytpaqşı, jarısa «tufli jalaydı». Alayda osınısımen-aq prezidentpen qoş aytısıp jatqanday jantalas bolıp jatır. Ärbir Nazarbaev atındağı köşe, mektep, äuejay, keşen, panteon – aynalıp kelgende, tarihi üderisti tezdetip, qoştasu sätin simvolikalıq twrğıda bolsa da jaqındatıp jatır. Belgili bir ırğaqpen jürip jatqan kinonı «jıldamdatu» degen şürippege basqanda, kadrlar birinen soñ biri zımırap, auısıp jatadı. Bügingi jağday da solay. Qoştasqım kelmeydi, qimaymın dep jılap-eñirep, tezirek qoştasayıqşı, erteñ qoş aytısa almay qalmayın dep jatqanday tura. Eger şendiler prezidentti şın ayasa, şın qwrmettese, bwlay etpes edi dep sanaymın.

– Qalay bolğanda da, 2018 jılğa sayasi joramal jasap köreyikşi: siz keler jıldan qanday ümit kütesiz?
– Kelesi jıl – It jılı deydi ğoy. It – adal hayuan, jeti qazınanıñ biri, qazaqqa jaman bolmas dep ümittenemin. Kelesi jıl jeke basqa degen adaldıq emes, elge, wltqa adaldıq jılı bolğay. Är närsege adal, şınayı bağasın berip, dwrıs diagnoz qoyu jılı bolğay. Dwrıs bağa men dwrıs diagnoz qoğamdı, ekonomikanı reformalauğa alıp keletin jıl bolsın dep tileymin!
Qoğamda da, bilik işinde de prezidentke: «Nwrswltan Äbişwlı, keşiriñiz, biraq büytuge bolmaydı, bwnımız dwrıs emes! Bılay istegenimiz abzal, osılay istegenimiz äldeqayda paydalı!» dep ayta alatın azamattardıñ sanınıñ artqanın qalaymın. Prezidentke «joq» dep aytu qılmıs emes, kädimgi sayasi mädenietke aynaluın qalaymın. Şınayı özgeris qwr tilekten bastalmaydı, öziñe-öziñ bergen sert pen tıyımnan bastaladı. Osını wmıtpalıq!

– Rahmet, Aydos! Biraz mäseleniñ tigisi jazılğan siyaqtı. Tek It jılında bwdan arığa itşilep ketpesek bolğanı… Küntizbelik jaña jıl qwttı bolsın!
Ermwrat BAPI,
«DAT»
27.12.17j.