• ءوتىپ بارا جاتقان جىلدىڭ قوعامدىق قورىتىندىسىن جانە بولاشاققا ساياسي جورالعى جاساۋدى بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم مىرزادان سۇراعان ەدىك. سونداعى وي-تارازى توپشىلاۋدىڭ توقەتەرى تومەندەگىدەي بولدى.

– ايدوس مىرزا، سونىمەن تاعى دا ءبىر جىلدى تۇگەسەتىن كەز كەلىپ قالدى: الەۋمەتتىك جەلىدە ءازىل-بىرقاقپايلار جازىپ قوياتىن ادەتىڭىز بار ەدى – بيىلعى ەڭ ءبىر قىزعىلىقتى جازباڭىزدى ەسكە الايىقشى؟
– شىنىن ايتايىن، ءدال قازىر ناقتى ءبىر سەبەپتى، نە وقيعانى ايتۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ كەتتى. سەبەبى، اشىعىن ايتايىق، جىلدان-جىلعا، كۇننەن-كۇنگە بۇگىنگى بيلىك ءوزىن-ءوزى كۇلكىگە اينالدىرىپ كەلەدى. بيلىكتىڭ ەڭ مىقتى، ەڭ كەرەمەت دەگەن يدەيالارىنىڭ ءوزى اياق استىنان كۇلكىگە، سايقىمازاققا اينالىپ كەتىپ جاتقان ۋاقىتتا ءومىر كەشىپ جاتقان ءتۇرىمىز بار. بۇنىڭ بارلىعىن شەندىلەرىمىز ادەيى ىستەپ جاتىر دەپ تە ايتا المايمىز. ايتقاندارىنا، ىستەگەندەرىنە شىن سەنەتىن دە سياقتى. بىراق ولاردىڭ بولمىسى، ءجۇرىسى، ءسوز ساپتاۋى، ءتىپتى تىرەلگەن تاريحي مەجەمىز دە – كۇلكىگە اينالادى دا تۇرادى. ولاردىڭ قاسىندا سوڭعى جىلدارعى ءازىل-سىقاق شوۋلار مەن تەاترلار انشەيىن بولىپ قالدى.
ۇلكەن ءبىر تاريحي تسيكلدىڭ، ءداۋىردىڭ اياقتالۋ كەزەڭىندە تۇرمىز. باياعىدا كارل ماركس ايتقان ەكەن: ءداۋىر وزىمەن كۇلە قوشتاسادى دەپ. بۇگىنگىمىز سونىڭ كەرى. بىراق بۇنىمىز اششى كۇلكى. سەبەبى ەگەر بولىپ جاتقان جاعدايدىڭ بارلىعىنا اشىنا قاراپ، كۇيىنە بەرگەن بولساق، بىزدەر باياعىدا جىندانىپ كەتەر ەدىك. بالكىم، بۇل قوعامنىڭ ارىلىپ كەلە جاتقانىنىڭ بەلگىسى دە بولار. بۇگىنگى كۇلكى قوعامدىق اعزانىڭ ءوزىن-ءوزى جىندانۋدان، كۇيىكتەن ساقتانۋعا-ساقتاۋعا تىرىسقان رەاكتسياسى.

– 2017 جىلدىڭ «جىل ادامى» – قوعامعا تانىمال بولعان تۇلعاسى دەپ كىمدى ايتار ەدىڭىز؟
– مەن ءۇشىن «جىل ادامى» – ديماش قۇدايبەرگەن باۋىرىمىز! قازاقتىڭ اتىن، ونەرىمەن قوسا الەمگە تانىتىپ جۇرگەن قارا بالامىز.

– ال قوعامنىڭ كۇلكىسىنە قالىپ، انەكدوتقا اينالعان ادام كىم؟
– مەنى باسقا ماسەلە تاڭ قالدىرادى. مىسالى، قوعامدا كۇلكىگە اينالىپ جاتقان شەندىلەرىمىزدىڭ كۇلكىگە قالايىق، مازاققا اينالايىق دەپ ارنايىلاپ جاساعان ەشتەڭەسى جوق. ارقايسىسى دا وزدەرىنشە مىقتىمىز، ىستەگەنىمىزدىڭ ءبارى تازا، جولىمىز انىق دەپ جۇرگەن پەندەلەر. قاستارىندا ەرتكەن جاندايشاپتارى، اقىل-كەڭەسشىلەرى، ءباسپاسوز حاتشىسى مەن پيارشىلارى، ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى سويىلدارىن سوعاتىن يتارشىلارى دا بار. ءبىر ادامنىڭ ارتىندا ءجۇرىپ، ءيميدجىن جاسايتىن ءبىر قورا ادام! بىراق ولار قوعام الدىنا شىعىپ، اۋىزدارىن اشسا بولدى – اسقار نايمانتاەۆ، تۇرسىنبەك قاباتوۆ سياقتى ساتيريكتەر «سيىردان سەرەزنىي»، كوسەمسوز ايتاتىن اكادەميك بولىپ شىعاتىن جاعدايعا جەتتىك. بۇل نە قۇبىلىس؟

– شىنىمەن دە قىزىق: ەرتەدە اجەم ايتۋشى ەدى – كىشى دارەتىن كەرى سىندىراتىن سايتاندار قاپتادى دەپ! سونىڭ كەبىن كيدىك…
– مەنىڭ باياعىدا ايتقان ءبىر ءسوزىم بار ەدى: بيلىك اقىلدى بولۋى مۇمكىن، قاتال بولۋى مۇمكىن، ءتىپتى ءازازىل بولۋى دا مۇمكىن، بىراق بيلىك كۇلكىلى بولماۋى ءتيىس دەپ. قازاقتا مىقتى سوزدەر كوپ قوي: «كۇلسەڭ – شالعا كۇل» دەپ جاتادى…

– ءيا، جەلى بىتكەن «شال» تاقىرىبىن شاڭ-توزاڭ قىلدى…
– بۇگىنگى بيلىك زامان كوشىنەن قالىپ كەلەدى. مىسالى، پرەزيدەنت نازارباەۆ ءسوزسىز تاريحتا قالعىسى بار. ءوزىن عالامات تاريحي تۇلعامىن دەپ ەسەپتەيدى. بىراق ونىڭ تاريحتا قالۋ-قالماۋى، تاريحتان ورىن الۋ-الماۋى زامانداستارىنا بايلانىستى ەمەس، ءتىپتى ورتا بۋىن – بىزگە دە قاتىستى ەمەس. قانشا جەردەن ءبارىمىز جابىلىپ تىرىسساق تا، پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ تاريحتاعى ورنىن تاۋەلسىزدىك ۇرپاعى – جاسى جيىرما بەستەن تومەن ۇرپاق وكىلدەرى انىقتايتىن بولادى.
ەڭ قىزىعى – بۇگىنگى بيلىك وسى ۇرپاقپەن ءتىل تابىسار ەمەس، ءتىپتى ورتاق ساياسي سوزدىگى، قۇندىلىقتار سوزدىگى، تۇسىنىكتەر جيىنتىعى جوق. پرەزيدەنتىمىز ەفيردەن ايتقان انەكدوتقا بىزدەر جىميۋىمىز ىقتيمال، ال جاڭا ۇرپاق: «مىنالار نە دەپ كەتتى ءوزى؟» دەپ، تاڭ قالاتىنى انىق. كورشى رەسەيگە نازار اۋدارىڭىزشى: پۋتين پرەزيدەنت سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا ءدال وسى ۇرپاق وكىلدەرىمەن ءتىل تابىسىپ الەك. ءتىپتى مەكتەپ وقۋشىلارىمەن كەزىگىپ، سولاردىڭ اراسىندا ۋاعىز جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. بۇل دا كوپ نارسەنى اڭعارتادى.
بىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن، تاريحي، ساياسي، ومىرلىك ساحناعا جاڭا ۇرپاق كەلە جاتىر. كەڭەستىڭ سوڭىن كورىپ قالعان بىزدەر ءوزىمىز جەتى-سەگىز جىلدا ەلۋگە كەلەدى ەكەنبىز. «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا» دەگەنىمىز دە وسى بولار. ءبىزدىڭ بيلىك انالوگتىق جۇيەدە قالسا، جاڭا ۇرپاق ساندىق جۇيەدە ءومىر كەشەدى. بىزدەن جوعارى ۇرپاق بيلىكتى باسپاحانانىڭ كەگلىمەن ولشەسە، جاڭا ۇرپاق «بيت»، «پيكسەل» دەگەن ولشەمدەرمەن ەسەپتەيدى. بيلىكتىڭ كۇلكىگە اينالىپ جاتۋى دا كوپتەگەن جاعدايدا وسىعان بايلانىستى. بۇگىنگىنىڭ قايشىلىعى – انالوگ جۇيەسىندەگى بيلىكتىڭ تسيفرلىق-ساندىق جۇيەنى ەسكى تاسىلمەن باسقارعىسى كەلگەندىگىندە. كيىزبەن تەمىردى وراۋعا بولاتىن شىعار، بىراق ءبىر-ءبىرىن جالعاستىرا المايسىڭ، كيىزبەن بىتىستىرە المايسىڭ. قىمىز بەن شۇباتتى بەنزوباككە شەلەكتەپ قۇيساڭ دا، قوزعاعىش وت المايدى. سول سياقتى دۇنيەلەر عوي…

– ال ءوتىپ بارا جاتقان جىلدىڭ قوعام ءۇشىن ەڭ ءبىر باستى جانە دۇرمەك تۋدىرعان قانداي وقيعاسىن بولە-جارا اتاۋعا بولادى؟
– بيىلعى جىلدىڭ باستى جاڭالىعى – قازاقستاندا مۇناي ءداۋىرى اياقتالدى. ونىڭ ناقتى كۇنى دە بار – 2017 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگى. بۇل كۇن قازاق تاريحىنا ءدال وسىلاي بولىپ كىرەتىن بولادى.

– بۇل كۇنى قازاقستاننىڭ قارجىسىن جالماعان اتىشۋلى ەكسپو اياقتالعان جوق پا ەدى؟
– ءدال سولاي! باياعىدا مۇنايدى ەكسپورتتاۋشى ەلدەر ۇيىمىنىڭ حاتشىسى احمەد زاكي ياماني: «تاس ءداۋىرى – تاس بىتكەندىكتەن اياقتالعان جوق. مۇناي ءداۋىرى دە مۇناي بىتكەندىكتەن اياقتالمايدى» دەپ ايتقان ەكەن. ەلىمىزدەگى مۇناي قورى ءالى ءبىراز جىلعا جەتەتىن شىعار. بىراق وسى مۇنايدىڭ ەكونوميكا مەن قوعامعا تيگىزەر پايداسى جىلدان-جىلعا كەمىپ كەلدى. ءتىپتى ەرتەڭ مۇنايدىڭ باعاسى 200 دوللاردان اسىپ جىعىلسا دا، ونىڭ ەكونوميكاعا تيگىزەر پايداسى، ەففەكتىسى بۇرىنعىداي بولا المايدى. وسى كەزگە دەيىنگى ەكونوميكالىق دامۋىمىزدى، ءوسۋىمىزدى، سالىنعان جولدارىمىز بەن عيماراتتارىمىزدى نەگىزىنەن شيكىزاتتان تۇسكەن تابىس قامتاماسىز ەتتى، ەكونوميكانىڭ باستى لوكوموتيۆى – مۇناي، گاز، مەتالدان تۇسكەن قارجى-قاراجات بولدى. ەندىگى ۋاقىتتان باستاپ بۇل جاعداي كۇرت وزگەردى.
ايتپاقشى، ەكسپو-نىڭ باستى تاقىرىبى – بالاما ەنەرگيا كوزدەرى ەدى عوي؟ شىنىن ايتسا، سول كورمەنىڭ ءبىز بايقاماعان، ەلەمەگەن ەنەرگيا كوزى بار: ول – ازاماتتاردىڭ بويىنداعى ارمان-مۇرات، قاجىر-قايرات، ەرىك-جىگەر. ەندىگىدە شىنايى دامۋدى، ءوسىمدى بىردەڭە قامتاماسىز ەتە الار بولسا – تەك وسى عانا. بيلىك وسىنى تۇسىنە الماي كەلەدى. ءالى دە بۇرىنعىشا باسقارا بەرەمىز، ءالى دە الەۋەتىمىز جەتەدى، بىردەڭە قىلامىز دەگەندەي يشارات ەتەدى.
نەسىنە، كىمىنە سەنەدى؟ ۇلتتىق قورعا ما؟ ونى ءارى كەتكەندە ءۇش جىلدا جەپ تاۋىسامىز! كۇنى كەشە سول ۇلتتىق قوردىڭ تەڭ جارتىسىن اقش-تىڭ سوتى بۇعاتتاپ تاستادى. تاعى ءبىر-ەكى شۋ شىقسىن – تاعى بىردەڭەگە ۇرىنامىز. سوندا قۇرعاق ءسوز، كەرىلگەن كوكىرەك پەن قۋىس كەۋدەدەن باسقا نە قالدى ءوزى؟
قىسقاسى، ەگەر اعىمداعى بيلىك تاريحتا قالعىسى كەلسە، قوعامنىڭ جولىن اشۋدان باسقا جولى جوق! ورتا جانە شاعىن بيزنەستى ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە قولداپ، ونىڭ جولىن اشىپ، تازارتىپ، كاسىپكەرلىككە، قوعامنىڭ شىعارماشىلىق پوتەنتسيالىنا، الەۋەتىنە ارقا سۇيەۋدەن باسقا ەش مۇمكىندىگى جوق. ەسەيگەن قوعامدى قايتا-قايتا بەسىككە بولەپ، بالا-باقشاعا تىقپالاپ، بۇتىنا كولگوتكي كيگىزۋدىڭ ءوزى اقىماقتىق، ەسى اۋىسقاندىق ەمەس پە؟ باسىندا كۇلكىلى بولۋى مۇمكىن، ال اياعى جىندىحانامەن اياقتالاتىن ءۇردىس.

– ايدوس، ءوتىپ بارا جاتقان جىلدا رۋحاني جاڭعىرۋ ناۋقانى ۇلكەن دابىرا بولدى. قوعامتانۋشىلار مەن ساياساتكەرلەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، ۇزاق ۇيقىدا جاتقان ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن مۇنداي مودەرنيزاتسيا كەرەك ەكەن. دەگەنمەن، وسى ناۋقاننىڭ سولقىلداق ساتتەرىن، شيكىلەۋ جاعدايلارىن تۇستەپ بەرە الاسىز با؟
– ءوز باسىم پرەزيدەنتتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» دەگەن ماقالاسىن وقىپ شىققان سوڭ، قاتتى قۋانىپ ەدىم. شىن مانىندەگى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار، استارى بار، جاقسىلاپ دامىتسا، قوعامعا ارقا سۇيەسە، ۇلتقا پايدا اكەلەر دۇنيە ەكەنى انىق. بۇل ماقالا قوعامداعى كوپتەگەن دەرتكە، كوپتەگەن داقپىرتقا كەشەندى جاۋاپ ەدى. كوپتەگەن جىلدار بويى قوردالانعان ساياسات، رۋحانيات سالالارىنداعى ماسەلەلەردى دۇرىس جولعا قويۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرال دەگەن ەدىم.
الايدا وسى ءبىر ۇلكەن جۇمىستىڭ ناۋقانعا اينالۋى، كەز كەلگەن باستامانى بوتقاعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن بيۋروكراتيانىڭ ويىنشىعىنا اينالۋى جانعا باتادى ەكەن. ماقالا جاريالانعالى جارتى جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ءبىراز دۇنيە تۇسىنىكتى بولعان سياقتى، كەمشىلىكتەر دە ايقىن كورىنە باستادى. كەمى ءۇش نارسەنى باسا ايتار ەدىم.
بىرىنشىدەن، كەز كەلگەن ۇلكەن رەفورمانىڭ، شىنايى مودەرنيزاتسيانىڭ جەتەكشى توپتارى، جۇرگىزۋشى، قوزعاۋشى توپتارى بولۋى شارت. ءار ەلدە ارقالاي. ال ءبىزدىڭ ەلدەگى مودەرنيزاتسيانىڭ باستاۋشى، قوزعاۋشى توبى كىمدەر؟ بايقاساق، تاعى دا ءوزىن-ءوزى كۇلكىگە اينالدىرىپ بىتكەن دۇلەي كۇش – بيۋروكراتيا، شەنەۋنىكتەر تابى. ال كۇلكىگە اينالىپ، جەمقورلىققا باتقان توپ پەن تاپ قوعامدى ارقالاندىرا، جىگەرلەندىرە الا ما؟ كۇماندى. ەگەر بيلىك الداعى جىلى دۇرىس قورىتىندى جاساي السا، وسى ءبىر كەشەندى، ستراتەگيالىق باعدارلامانى بيۋروكراتيانىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ، قوعامنىڭ بەلسەندى توپتارىنا تابىستاۋى ءتيىس. بۇنى ۇرى بيۋروكراتيا ەمەس، ۇلتتىق بۋرجۋازيا جۇرگىزۋى ءتيىس. بۇل باعدارلامانىڭ باستاماشى توبى ۇلت زيالىلارى بولۋى كەرەك ەدى. الايدا سولاقاي ساياسات پەن سولاقاي شەشىمدەر ۇلت زيالىلارىنىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ، بيلىككە كومەكتەسەمىز دەگەن قۇلشىنىسىن تۇنشىقتىرىپ، ىنتا-جىگەرىن بىرتە-بىرتە قۇم قىلىپ جاتىر.
ەكىنشىدەن، بيلىكتىڭ ءوزى مودەرنيزاتسيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءالى دە ۇعىنا قويار ەمەس. شىن مانىسىندە ەشكىم مودەرنيزاتسيانى توقشىلىقتان، جاقسىلىقتان جاسامايدى. مودەرنيزاتسيانى بيلىكتەگى شەندىلەر – رەمونت، رەبرەندينگ دەگەندەي دارەجەدە ۇعىناتىن سياقتى. شىن مانىندەگى مودەرنيزاتسيا ءبىر ساپادان ەكىنشى ساپاعا ءوتۋ، ءبىر قوعامنىڭ ورنىنا باسقا ءبىر، جاڭا ساپالى قوعام ورناتۋ!
ال «بىزدەگىنىڭ ءبارى دە كەرەمەت»، «الەمدى تىرەپ تۇرمىز»، «سارابدال ساياسات جۇرگىزىپ كەلەمىز» دەگەن نىق، ءدىني سەنىممەن – قايداعى مودەرنيزاتسيا؟ شىن مانىندەگى مودەرنيزاتسيا ءولىم مەن ءومىردىڭ اراسىنداعى تاڭداۋ. ەسى دۇرىس مودەرنيزاتسيا قوعامعا، اينالاعا دۇرىس باعا بەرۋ، شىنايى دياگنوز قويۋدان باستالۋى كەرەك. قاراپايىم مىسال كەلتىرىپ تۇسىندىرەيىن. مىسالى، ادامنىڭ قارنى توق، كوڭىلى ورنىندا، بولاشاعىنا نىق سەنىممەن قاراسا، وعان جانىن قيناپ نە جورىق؟ ونسىز دا ءبارى تاماشا، اقشا بار، كيىمى كوك بولسا؟ ال ەگەر ادامنىڭ جانى مەن ءتانى اۋىرىپ، سىر بەرە باستاسا6 قالاي بولادى؟ ول ەڭ الدىمەن اناليزدەرىن تاپسىرىپ، دارىگەرگە بارادى. دارىگەر بارلىعىن قاراپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ: «اينالايىن، سىزدە مىناداي اۋرۋ بار، ەمدەلەمىن، ايىعامىن دەسەڭىز، مىنادايدى قويىپ، مىنانى ىستەۋىڭىز كەرەك…» دەمەي مە؟ سوندا ءومىردى تاڭداعان ادام بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءومىر سالتىن وزگەرتە باستايدى: ۋاقىتىندا تۇرىپ-جاتادى، تاماعىن ۋاقىتىمەن ىشەدى، سپورتپەن شۇعىلدانادى، دارىگەردىڭ ايتقانىن جاسايدى دەگەندەي. مىنە، ادامي تۇرعىداعى مودەرنيزاتسيا دەگەنىمىز وسى عوي!
ال ءبىزدىڭ «دارىگەر» قوعامدى قايتىپ ەمدەپ جاتىر؟ قوعامنىڭ اۋرۋىن جاسىرىپ، بارلىعى دا تاماشا دەي تۇرا، تاڭەرتەڭ جانە كەشكە – ەكى مەزگىل جۇگىرىپ، ديەتا ۇستاڭىز دەگەندەي تۋرا. ونىڭ نە ءۇشىن، قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋعانىن تۇسىندىرمەي، شىندىعىن ايتپاي، ەمدەپ جاتىر. قوعام دا اڭ-تاڭ: اۋرۋدىڭ قاۋپىن دۇرىس ۇعىنباعاندىقتان، شالا جانسار ەكى مەزگىل جۇگىرگەندەي بولادى، بىراق تەرەڭىنە بارىپ جاتقان جوق.
ۇشىنشىدەن، شىنايى مودەرنيزاتسيا ورىن الۋى ءۇشىن، بيلىكتىڭ ءوز فيلوسوفياسى وزگەرۋى كەرەك. ەسكى تاسىلمەن باسقارا بەرەمىز، ەسكى جولمەن جۇرە بەرەمىز دەگەن بولمايدى. ەگەر بيلىك قوعامنىڭ ساناسىن جاڭعىرتقىسى كەلسە، ەڭ الدىمەن ءوزى جاڭعىرۋى كەرەك. بيلىكتىڭ ءوزى وسى وزگەرىستەردىڭ باسى، باستاۋى بولا ءبىلۋى ءتيىس. بىزدەر بيۋروكراتيانىڭ الپاۋىت، سۇراپىل كۇش ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. بۇل بيۋروكراتيا بۇگىندە اياعىنان تىك تۇرعان، ءوز مۇددەسىن جاقسى تۇسىنەتىن، ءوز قاۋىپسىزدىگىن قورعاي الاتىن ستيحياعا اينالىپ ءبىتتى. ەگەر ونى ورنىنا قويىپ وتىرماسا، ىرىقتاندىرماسا، بۇل ستيحيا مودەرنيزاتسيانى، مودەرنيزاتسيانى جۇرگىزۋشىلەردىڭ باسىن جۇتا الاتىن كۇشكە يە بولعان. بيۋروكراتيامەن كۇرەسۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار: قوعامنىڭ وزىنە ارقا سۇيەۋ، قوعامدى ىنتالاندارۋ، قوعاممەن شىنايى ارىپتەستىك، ءوزارا سەنىم ورناتۋ. باسقاشا جولى جوق!

– جاسىراتىنى جوق، بيلىك تاراپىنان قوعامدا از-ءماز قوزعاۋ تۋعىزعان وسىنداي جاڭعىرتۋلارعا تۇرتكى بولعان – يدەولوگيالىق بلوكقا مارات ءتاجيننىڭ جەتەكشىلىككە كەلۋى سەبەپ بولدى دەگەن پىكىرلەر بار. ءسىز كەزىندە تاجينمەن بىرگە مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولدىڭىز. بىراق قالىپتاسقان ساياسي جۇيەنىڭ ىرقىنان تىس باستامامەن ءبىر ادام مۇنداي ىسكە مۇرىندىق بولۋى مۇمكىن بە؟
– مارات ءتاجين، ءسوزسىز، بيلىك ىشىندەگى مىقتى ينتەللەكتۋال، ءىرى ساياسي تۇلعا، مەملەكەتشىل ازاماتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ جيعان-تەرگەنى، ومىرلىك جانە اپپاراتتىق تاجىريبەسى بيلىكتەگى، ساياسي جۇيەدەگى ورنىن، بەدەلىن باياعىدا ايقىنداپ قويعان. ءوز-ءوزى جەكەشە ءبىر برەند دەسەك تە بولادى. مىنا «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن ۇلكەن ناۋقاننىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن بىرەگەي ازامات. رۋحاني سالانى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىن، قوعامدى ۇيقىسىنان وياتىپ، جاڭا ساپاعا اپارۋ، جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ايقىن تۇسىنەتىن، سوعان شىن سەنەتىن ادامنىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن.
بىراق ماسەلە مارات تاجيندە عانا ەمەس. قازاق «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەپ بەكەر ايتپاعان بولار. مىسالى، بۇل – ءتاجيننىڭ بۇگىنگى ىشكى ساياسات سالاسىنا ءتورتىنشى ورالۋى (ارادا، ەستەرىڭىزدە بولسا، قاۋىپسىزدىك، سىرتقى ىستەر سالالارىندا قىزمەت ەتىپ كەلدى). ءار ورالۋى، تۇسىنسەم، تاجينگە وڭاي تيگەن جوق. ەلىمىزدەگى شەشىم قابىلداۋ، شەشىمدى ىسكە اسىرۋ، جۇزەگە اسىرۋ ۇدەرىستەرى كۇردەلەنىپ كەلدى. ەڭ قيىنى، ەڭ جامانى – بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتتىك اپپاراتتا، بيلىكتە پرەزيدەنت نازارباەۆقا «نۇرەكە، بۇلاي ەتۋگە بولمايدى!» دەپ، ماسەلەنى تىگىنەن قويىپ، رايىنان قايتارا الاتىن ادام قالمادى دەسەك، ارتىق ايتپايمىز. كوپتەگەن ماسەلە وسىعان بارىپ تىرەلىپ وتىر. بيلىكتىڭ جوعارعى ليگاسىنداعىلار دا پەندەلەر. ءبىرىنىڭ بيزنەسى بار، ءبىرىنىڭ ساياسي امبيتسياسى بار، ءبىرىنىڭ از دا بولسا، وزگەرىس جاسايىن، ەلگە پايدا تيگىزەيىن دەگەن نيەتى بار. وسىعان بولا بيلىكتە ءوزىن ساقتاپ قالۋ، ورنىن، پوزيتسياسىن بەرمەۋ، پرەزيدەنتكە كىرۋ قۇقىعى، مۇمكىندىگىنەن ايىرىلماۋ دەگەن سياقتى اسا كۇردەلى ويىندار ءجۇرىپ كەتەدى. ماسەلە تەك وسى ويىنداردىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتتى، ارمان-مۇراتتى الماستىرىپ الماۋىندا.
ال كۇندەلىكتى ارپالىس، كۇندەلىكتى بيلىك ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان كيكىلجىڭ، مىنەزدەر توعىسى، امبيتسيالار توعىسى كەيبىر كەزدە «ميسسيا»، «ارمان»، «امبيتسيا» دەگەندى ەكىنشى، ءۇشىنشى پلانعا ىعىستىرىپ جاتادى. مارات تاجينمەن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا مەمقىزمەتتە بىرگە قىزمەت ەتتىك، ءبىراز نارسەنى سول كىسىدەن ۇيرەندىم دەپ ايتا الامىن. الدىنا قويعان بارشا جاقسى يدەياسىنىڭ، جوسپارلارىنىڭ ىسكە اسقانىن قالايمىن. ەگەر مەنەن اقىل-كەڭەس سۇراپ جاتسا، ءبىر عانا وي ايتار ەدىم: بۇگىنگىدەي ساياسي جاعدايدا شىنايى قوعامدىق، رۋحاني رەفورمانى تەك اپپارات ىشىندە، اپپاراتتىق جولمەن ىسكە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى دە مىقتى قوعامدىق ينفراقۇرىلىمدى جاساقتاۋ مىندەت، سوعان ارقا سۇيەپ قانا، سونى تەتىك-رىچاگ قىلا وتىرا عانا بيلىككە ءسوزدى وتكىزۋگە بولادى. ول ءۇشىن بارىنشا كوپ قوعامدىق كۇشتەرمەن ىمىراعا كەلىپ، سولاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن وڭتايلى پايدالانا ءبىلۋ شارت. قالعانىن مەنسىز دە بىلەتىن، تۇسىنەتىن ادام.

– دەگەنمەن، مارات ءتاجين بيىلعى الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ وتۋگە تۇرتكى بولا الماعانىن قانداي سەبەپتەرمەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ ماسەلەن، رۋحاني جاڭعىرۋدى ءدال وسى الاش يدەياسى نەگىزىندە جۇرگىزۋ قاجەت ەدى عوي…
– بۇل دا كۇردەلى ماسەلە. قاراپ وتىرساق، وسى جىلى الاش تاقىرىبىنا قاتىستى كوپتەگەن عىلىمي، قوعامدىق شارالار ءوتتى. تالاي كوشەلەرگە الاش ارداقتىلارىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. ايماق-ايماقتا ۇلكەندى-كىشىلى جۇزدەگەن ءىس-شارالار، باسقوسۋلار ءوتتى، اس بەرىلدى، قۇران وقىتىلدى. ءبىر جىل ىشىندە بىرنەشە ادەبي تۋىندى، ونداعان عىلىمي ەڭبەك، فيلمدەر، ساحنالىق قويىلىمدار بولدى. الايدا بايقاپ قاراساق، مەملەكەتتىك دارەجەدە وسى ءبىر فەنومەنگە ساياسي-قۇقىقتىق باعا بەرىلگەن جوق. ۇكىمەت جىلداعىداي ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرعان جوق، مەملەكەتتىك دارەجەدەگى جوسپار قابىلدانعان جوق…

– ونىڭ سەبەبى – تاعى دا بيلىكتەگى جەكە-دارا تۇلعانىڭ يشاراسى نەمەسە قۇلقى بولماۋىنان دەسەك، قاتتى جاڭىلا قويماسپىز…
– سەبەبى – نەگىزىنەن فيلوسوفيالىق-تاريحي تەرەڭدە جاتىر دەپ ويلايمىن. مەنتالدىق تۇرعىدان بۇگىنگى بيلىك، اسىرەسە بيلىك پيراميداسىنىڭ جوعارعى جاعى ءوزىنىڭ بولمىسىن تاريحپەن ولشەمەيدى، ولشەگىسى كەلمەيدى. ويتكەنى تاريح تا – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ەگەر سەن ۇزىلمەي كەلە جاتقان تاريحي ءداستۇردىڭ مىزعىماس بولشەگى بولا بىلسەڭ، ءجۇرىس-تۇرىسىڭدى وتكەنمەن ولشەپ، سالىستىرىپ، بولاشاقتاعى سول ءداستۇر ىشىندەگى ورنىڭ مەن بەدەلىڭدى ويلاۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ. تاريح – ساياسي سۇزگى، تارازى، ساياسي ولشەم. ال ءوزىن مەسسياندىق، پايعامبارلىق دارەجەدە سەزىنەتىن بيلىككە قانداي ءداستۇر كەرەك دەيسىز؟
باسقا دا سەبەبى بار. اعىمداعى بيلىك ءوزىن كوممۋنيستىك-سوۆەتتىك مەكتەپتىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى رەتىندە سەزىنەتىن سياقتى. كوپتەگەن شەنەۋنىكتەرىمىز ءالى دە ءوزىنىڭ كومسومول كەزىن جىلاپ-سىقتاپ ەسكە الىپ، قانداي كەرەمەت زامان ەدى دەپ جۇرگەن كەزدە قايداعى الاش مۇراتى، قايداعى الاش ازاماتتارى؟! الاش يدەياسىن – جاۋلىق يدەيا، قارسىلاس يدەولوگيا دەپ ءتۇسىنىپ كەلە جاتقان شەنەۋنىكتەر، كەشەگىنىڭ سۇراپىل بولشەۆيكتەرىنىڭ، نكۆد جەندەتتەرىنىڭ ۇرپاقتارى دا جوق ەمەس بيلىكتە. ولار وزىنە جاۋ يدەيانى قالاي مەملەكەتتىك دارەجەگە وڭايلىقپەن شىعارا قويادى دەپ ويلايسىز؟ بۇعان يمپەرلىك رەسەي فاكتورىن قوسىڭىز. ەگەر قازاقتار الاشتىڭ 100 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ وتكىزىپ جاتسا، وعان شىنايى ساياسي-تاريحي-فيلوسوفيالىق باعا بەرىپ جاتسا، رەسەي جاعى نارازى بولادى دەپ، شىن قورقىپ جۇرگەن اپەندىلەرىمىز دە جەتىپ جاتىر.
تاعى ءبىر دۇنيەنى قوزعاي كەتەيىن. الاشتىڭ مەرەيتويىمەن قاتار اقپان جانە قازاق توڭكەرىستەرىنىڭ 100 جىلدىعى دەگەن تاقىرىپ مۇلدەم سىرت قالىپ قالدى. شىنداپ كەلسەك، وسى ءۇش وقيعا بۇگىنگى بولمىسىمىزدى ايقىنداعان وقيعالار. وسى بۇگىنگىنىڭ ءبىراز ايتىس-تارتىستارى سول زاماندا ورىن العان قاقتىعىستار مەن كونفليكتىلەردىڭ تابيعي جالعاسى بولىپ تابىلادى، سول كەزدەردەن باستاۋ الىپ كەلەدى. وسى تاقىرىپتاردى تولىق اشۋ، بايىبىنا بارۋ، تەرەڭىنە ءۇڭىلۋ – سول قاقتىعىستار مەن كونفليكتىلەردى جابۋعا جول اشار ەدى. سەبەبى، شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىز تاريح اۋرۋىنا شالدىققان ۇلتپىز. تاريحىمىزدى دۇرىس ۇقپاعاندىقتان، ودان ساباق، ءتالىم الماعاندىقتان، ءبىز كوپتەگەن قاتەلىكتەردى قايتا-قايتا باستان وتكەرىپ، وپىق جەپ جاتامىز. ءبىزدىڭ تاريحىمىز ىشتە بۇلكىلدەپ جاتقان زاپىران سياقتى، ءتانىمىز بەن جانىمىزدى ۋلاپ جاتىر. مىسالى، مەن وسى جىلى اقپان جانە قازان رەۆوليۋتسيالارى تۋرالى 15–20 شاقتى مىقتى-مىقتى شەتەلدىك، رەسەيلىك عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن وقىپ شىقتىم. كەيبىر كەزدە وقىپ جاتىپ: «استاپىراللا! مىناۋىمىز ءجۇز جىل بۇرىن بولعان دۇنيە ەمەس، قازىرگى اقوردا تۋرالى، قازىرگى قازاق بيلىگى تۋرالى ايتىلعان دۇنيە ەكەن! مىنا وقيعالار ءجۇز جىل بۇرىن ەمەس، قازىر بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر عوي!» دەپ، تالاي رەت جەلكەمدى قاسىپ، جاعامدى ۇستاعان جايىم بولدى. اق پاتشا ميكولاي ۇكىمەتى جاساعان قاتەلىكتەردى بۇگىنگى ۇكىمەت اينا-قاتەسىز، ءدال سول سوزبەن، سول ىنتامەن، سول اقىماقتىقپەن قايتالاپ جاتقانداي اسەردە ءجۇردىم…
تاريح دەگەنىمىز ءبىر جاعىنان اينا ەمەس پە؟ ەگەر تاريحتان ساباق الماساڭ، سول ايناعا قاراعان سايىن، وزىڭە-ءوزىڭ جيىركەنە قارايتىن جاعدايعا جەتەسىڭ. ال زاپىران قۇسىپ، باسى اينالىپ، ءىشى وتكەندى كىم ۇناتادى دەيسىز؟ الاشتىڭ ءجۇز جىلدىعىن اتاپ وتۋدەن قاشقاندا، ءبىزدىڭ بيلىك وسى ايناعا قاراۋدان، جانىن قيناۋدان قورىقتى دەپ ويلايمىن. الايدا بۇل اقىلدىنىڭ ەمەس، اقىلسىزدىڭ تىرلىگى. ايىققىسى كەلمەگەن، ءومىردى ەمەس، ءولىمدى تاڭداعاننىڭ باسسىز تىرلىگى دەر ەدىم.

– بارەكەلدى، ايدوس مىرزا، كەلتىرگەن ارگۋمەنتتەرىڭىز كەرەمەت بولدى! اينالىپ كەلگەندە، «ايناعا قاراۋدان» قورقاتىن بيلىكتەگىلەرگە قاتىستى تاعى ءبىر سۇراق بار: ءبىزدىڭ ەلدە جىلدان-جىلعا جىر بولعان جەمقورلىق ماسەلەسى «سيلوۆوي بلوكتاعى» سوڭعى تاعايىنداۋلاردان كەيىن، الداعى جىلى ءولى نۇكتەسىنەن قوزعالادى دەگەن سەنىمىڭىز بار ما؟ جاڭا ورىندارعا كرەسلو اۋىستىرعان ازاماتتار ءوز سالالارىندا وزگەرىس جاساۋى مۇمكىن بە؟
– بيلىكتەگى شەندىلەردىڭ بارلىعىن اقىماق نەمەسە بەلسىز دەۋگە بولماس. تاريحتا سان الۋان جاعدايلار بولىپ جاتادى. ەڭ ءالسىز دەگەندەر تيران بولىپ، ەڭ كونسەرۆاتور دەپ سانالعاندار رەفورماتور بولىپ شىعاتىن كەزدەر از ەمەس. ماسەلە، مەنىڭ ويىمشا، جەكەلەگەن ادامدا ەمەس، ساياسي جۇيە مەن ساياسي داستۇردە. شىنداپ كەلسەك، بۇگىنگى كۇنى كەزەك كۇتتىرمەيتىن رەفورما – سوت رەفورماسى. سەبەبى بۇگىنگىنىڭ باستى ۇرانى، باستى تالابى – ادىلەتتىلىك، ادىلەت! جەمقورلىققا، زاڭعا ەمەس – پاراعا، زاڭ تالابىنا ەمەس – تەلەفون قۇقىعىنا نەگىزدەلگەن سوت جۇيەسى ەل ىشىندەگى ادىلەت تۇسىنىگىن ءولتىرىپ بولدى. ءتىپتى ساياساتقا قاتىسى جوق، قاراپايىم دۇنيەدە، ءوزىنىڭ قۇرتاقانداي ماسەلەسىن، زاڭدى تالابىن سوت ارقىلى قورعاي الماعان ادامدارىمىز قانشاما! زاڭنان، زاماننان ءتۇڭىلۋ – تاپ-تازا اقىرزامان. ال اقىرزامان ادامى ءومىردى ىزدەمەيدى، ءولىمدى ىزدەيدى، بۇ دۇنيەگە ەمەس، و دۇنيەگە ارقا سۇيەيدى. بۇنداي ادام قاجىرلى ەڭبەك ەتە المايدى، بولاشاقتى، ۇرپاقتى ويلامايدى. وسى سەبەپتى دە ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە سوت جۇيەسىندە بەتبۇرىستى قامتاماسىز ەتۋ، ادامداردىڭ زاڭعا، زاڭ كۇشىنە-قاۋقارىنا دەگەن سەنىمىن قايتارۋ – مەملەكەتتىك ماسەلە، مەملەكەتكە دەگەن سەنىمدى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى.
جاقىندا ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، ءبىراز كادرلىق اۋىس-تۇيىستەر بولدى. ءبىر ادامدى ەكىنشى ورىنعا قونجيتتى دا قويدى. ولاردىڭ ناقتى سەبەبىن ەلىمىزدەگى بەس-ون ادام عانا بىلەدى، قالعان 18 ميلليون ادام بەيحابار. بىراق بيلىك جاعى مىنانى ۇمىتپاعانى ابزال: شىنايى، كەشەندى رەفورمالاردى جەكەلەگەن ادامدار، مەيلى پەرىشتە بولسىن، مەيلى پايعامبار بولسىن – جاساي المايدى. شىنايى رەفورما تەك قوعام، تەك حالىق شىن جۇرەگىمەن، نيەتىمەن، ىقىلاسىمەن قولداعان كەزدە، سونىڭ ماقساتىن ءتۇسىنىپ، جان-تانىمەن قورعاعان كەزدە عانا جۇزەگە اسادى. ولاي بولسا، بەلىگى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن كۇشتىك قۇرىلىمدارعا كەلگەن ءاربىر باسشى قوعاممەن اراقاتىناسقا ءتۇسىپ، ءوز ماقساتتارىن ءتۇسىندىرۋى مىندەت! ەڭ دۇرىسى – بىزگە جاڭا ساياسي مادەنيەت، جاڭا ساياسي ءداستۇر قالىپتاستىرۋ قاجەت!

– «ءتۇسىندىرۋ قاجەت» دەمەكشى، وسى ويىڭىزدى وقىرمانعا دا تىگىسىن جازىپ، ءتۇسىندىرىپ كەتكەنىڭىز ءجون سياقتى… ايتپەسە بازاردا اربا سۇيرەپ، جول بويىندا جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن قاراپايىم قازاق «جاڭا ساياسي ءداستۇردىڭ» ءمان-ماعىناسىن تۇسىنە قويۋى ەكىتالاي-اۋ…
– ماسەلەن، جاڭا جىلدان كەيىن جاڭا باسشىلار ءوز قابىرعالارىمەن كەلىسىپ، اينالاسىمەن كەسىپ-ءپىشىپ، ويلانىپ-تولعانىپ، ءوز سالاسىندا جاسالاتىن رەفورمالار تۋرالى مەموراندۋم جاريالاسا دۇرىس بولار ەدى. مىسالى، جوعارى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆ قازىر بارلىق سوت قىزمەتكەرلەرىنەن ۇسىنىستار جيناپ جاتىر ەكەن. جاقسى ءۇردىس! سونى توپشىلاپ، زەردەلەگەن سوڭ، ناقتى قۇجات جاساپ، حالىق الدىنا شىعىپ: «مەن، جاقىپ اسانوۆ، وسى قىزمەتكە كەلگەندەگى ماقساتىم – وسىنداي-وسىنداي رەفورمانى وسىنشاما ۋاقىت ىشىندە جاساماقپىن. مەنىڭ وسى قىزمەتتەگى حالىققا قاجەتتىلىگىم، كەرەكتىگىم وسى ماقساتتاردى ۋاقىتىندا، دەر كەزىندە جاساۋىما تىكەلەي قاتىستى. ەگەر ىستەي الماسام، وسى ۋاقىتتا ءوز ەركىممەن كەتەمىن» دەپ مالىمدەسە، قانداي كەرەمەت بولار ەدى! ەستەرىڭىزدە مە، كەزىندە، 2004 جىلى مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلى بيلىككە ورالعان كەزدە سويتكەن بولاتىن: 3–4 تالابىن ايقىن ايتىپ، ءوزىن دە، بيلىكتى دە سوزبەن بايلاپ، ايتقانى ىسكە اسپايتىنىن، بيلىكتىڭ الداعانىن ۇعىنىپ، 3 ايدان سوڭ ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا كەتكەن ەدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جاقسى ءۇردىس. پرەزيدەنت الدىنداعى پىش-پىش اڭگىمە مەن سەرتتەن گورى، ۇلت، قازاق الدىنا شىعىپ ايتقان اڭگىمە مەن سەرت الدەقايدا سالماقتى ەمەس پە؟ ءبىر ادامنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ارتىق پا، الدە 18 ميلليون ادامنىڭ، ودان قالا قازاقستانعا كوز تىككەن بارشا ادامنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ارتىق پا؟ ەگەر حالىق، قوعام بەلگىلى ءبىر رەفورمانى ۇعىنىپ، ءتۇيسىنىپ، سەزىنىپ، قولداپ جاتسا، ونىڭ ىسكە اسۋى دا وڭاي بولادى دەپ ويلايمىن.

– ال 2017 جىلعى باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ ۇكىمەتىنە قانداي باعا بەرۋگە بولار ەدى؟ الدە بۇگىنگى ۇكىمەتتىڭ ءىس-قيمىلىن جوعارعى بيلىكتىڭ جالپى ساياساتىنان ءبولىپ الىپ قاراۋعا بولمايتىن شىعار…
– وكىنىشكە وراي، ساعىنتاەۆ ۇكىمەتى وزىنە قوعام جۇكتەگەن سەنىمدى اقتاي المادى دەپ سانايمىن. العاشقى ءجۇز كۇنىن شيراق باستاعان ساعىنتاەۆ، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، اپپاراتتىق ويىنداردىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. شىن ىستەگىسى كەلگەنىن ىستەي المادى، قوعام تۇگىلى، ساراپشىلار ورتاسىمەن تولىققاندى، بەلسەندى ءىس-قيمىل جاساي المادى. ساعىنتاەۆ، مويىنداۋ كەرەك، تابيعاتى، جانى قازاقى ادام. ۇلكەندى سىيلاۋ، ۇلكەننىڭ الدىنا كەلمەۋ، وزىنە دەيىنگىلەرگە تاس اتپاۋ، وتكەندى قارالاماۋ دەگەن سياقتى قاسيەتتەر قانىنا سىڭگەن ءيمانجۇزدى ازامات. ونىڭ شەشىم قابىلداۋ فورمۋلاسى قاۋىرت قادامداردى، اشىق ايتىس-تارتىستى قابىلدامايتىن سياقتى كورىنەدى. وسى سەبەپتى دە ۇكىمەت جۇمىسى كوپتەگەن جاعدايدا وقيعالاردىڭ ارتىنان ىلەسىپ ءجۇردى. ۇكىمەت قۇندىلىق قالىپتاستىرۋشى، ويىن ەرەجەسىن جاساقتاۋشى كۇشكە اينالا العان جوق. ونىڭ ۇستىنە ەسكى ۇكىمەت كومانداسى كوبىنە-كوپ ءوز ويىندارىن جۇرگىزىپ، شىن مانىندەگى كوماندالىق ويىن كورسەتە المادى دەسەك، ارتىق ايتپاسپىز.
بۇگىن، شىنداپ كەلسەك، رەفورمالار زامانى. رەفورمالار زامانىنىڭ باستى تالابىنىڭ ءبىرى – ايقارا اشىقتىق، ايتىس-تارتىس، قاجەت بولسا، بارشا قوعامعا توتەپ بەرىپ، ونىڭ پىكىرىن دۇرىس ارناعا بۇرۋ، وزگەرتۋ. ال ەگەر سەن پرەمەر بولا تۇرا، ارا-تۇرا تەلەديدارعا شىعىپ، اۋىق ارەدىكتە سۇحبات بەرۋدەن قاشقالاقتايتىن بولساڭ، قايداعى رەفورما؟ ساعىنتاەۆ، بايقاۋىمشا، قوعامدىق پوتەنتسيالى بار، اشىق ساياساتقا جاقىن تۇلعا. الايدا اقوردانىڭ ساياسي ءداستۇرى قاجىگەلدين زامانىنان بەرى كەز كەلگەن پرەمەردىڭ قوعام الدىنا شىعۋىن بيلىككە تالاسۋ دەپ ۇعىنادى. ويىن ەرەجەسى سونداي. بۇنداي جاعدايدا قايداعى رەفورما، قايداعى ساياسات بولۋى مۇمكىن؟

– ايدوس، باق بەتتەرىندەگى كەيبىر پىكىرلەرگە قاراعاندا، 2018 جىلى بيلىكتىڭ ءترانزيتى باستالاتىن سياقتى. ءسىز بۇل جورالعىعا قوسىلا الاسىز با؟
– ترانزيت باياعىدا باستالىپ كەتتى، ءجۇرىپ جاتىر. ءبىر بىلەتىنىم: پرەزيدەنت نازارباەۆ بيلىكپەن قوش ايتىسپايدى. سوڭىنا دەيىن بولادى. ەرتەڭ نە ارعىكۇنى پرەزيدەنت ءوز ەركىمەن بيلىكتەن كەتەدى، ورنىنا باسقا ادامدى قويادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ونداي مۇمكىندىكتەن پرەزيدەنت، وكىنىشكە وراي، باياعىدا ايىرىلىپ قويعان. ءتىپتى كەتكىسى كەلگەن كۇننىڭ وزىندە اينالاسى ودان ايىرىلماي، ۇستاپ قالادى. ارينە، جاعداي كۇرت ۋشىعىپ جاتسا، ەليتالار ءوزارا باسقا ىمىراعا كەلىپ جاتسا، ءارتۇرلى ويىن بولۋى ىقتيمال. بىراق ازىرگە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز «ءوز ماڭگىلىگى» اياقتالعانعا دەيىن بيلىكتە وتىرادى دەپ ويلايمىن.
بىراق بۇل جەردە پرەزيدەنت پەن ونىڭ اينالاسى ەكى نارسە تۋرالى مىقتاپ ويلانعانى دۇرىس سياقتى. بىرىنشىدەن، ەلدەگى كونتەكست، ەلدىڭ ارحيتەكتونيكاسى قاتتى وزگەرىپ كەتتى. كەلەسى سايلاۋ تسيكلىنە دايىندىقتى باستايتىن ۋاقىت كەلىپ قالدى. بۇگىنگى – 1990 جىلداردىڭ سوڭىنان بەرى قالىپتاسقان ساياسي-پارتيالىق جۇيە ەشكىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرعان جوق جانە دە قوعامنىڭ اتىنان سويلەي المايدى. ساياسي ساحناعا جاڭا ۇرپاق جانە دە قازاقى ۇرپاق اياق باستى. وسى ۇرپاقتىڭ ءتىلىن تابا الماسا، بيلىك جۇيەسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى پرەزيدەنتتىڭ «ماڭگىلىگى» كۇماندى بولماق.
ەكىنشىدەن، پرەزيدەنت نازارباەۆ ساياسي بيلىكتى ساقتاي وتىرا، ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتى تومەندەگى ساتىلارعا جۇكتەگىسى كەلىپ جاتىر. سەبەبى اۋىلداعى سۋ كولونكاسىنان باستاپ، عارىشتاعى سپۋتنيككە دەيىنگى بارشا جاۋاپكەرشىلىكتى ادام تۇگىلى پايعامبار دا كوتەرە المايدى. ال ەسەسىنە بيلىكتىڭ تومەنگى ساتىلارى بيلىكتىڭ بارشا مۇمكىندىگىن، قىزىعىن، ناپاقاسىن پايدالانىپ، يگەرىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن جوعارى جاققا سىلتەي بەرگىسى كەلەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، داعدارىس جايلاعان، قارجى مۇمكىندىكتەرى شەكتەلگەن، جەمقورلىق ءورىسى، بازاسى تارىلعان، اپپارات ىشىندەگى باسەكەلەستىگى ارتقان زاماندا بۇل بيلىك ءۇشىن قاۋىپتى شاق. ءبىرىنشى فاكتور رەفورمانى قاجەت ەتسا، ەكىنشى فاكتور كوزسىز، ويسىز تۇراقتىلىقتى قاجەت ەتەدى. بۇدان سۇرىنبەي ءوتۋ – قيىننىڭ قيىنى. اربا دا سىنباسىن، وگىز دە ولمەسىن دەسە، بۇگىنگى بيلىك مەملەكەتتىك اپپاراتتى، شەنەۋنىكتەر تابىن شىنايى رەفورمالار ماشينەسىنە، قوزعاعىشىنا، لوكوموتيۆىنە اينالدىرۋى قاجەت. ال تەرىس ەۆوليۋتسيالىق سۇرىپتاۋ (سەلەكتسيا) جاعدايىندا جاساقتالعان، نەگىزىنەن قارنى مەن قالتاسىن ويلاعان بيۋروكراتيانى وزگەرتۋ حالىقتىڭ ساناسىن وزگەرتۋدەن قيىن بولماسا، وڭاي بولماق ەمەس. بيلىكتىڭ بولاشاقتىعى، قاقتىعىسسىز ءترانزيتى وسىعان تىكەلەي بايلانىستى بولماق.

– جالپى، ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاسى كەلىپ قالعانىن ەسكەرسەك، ول الداعى جىلدان باستاپ ءوزىنىڭ «تاريحتا قالاتىن جاقسى اتىنا» ورايلاس قادامدار جاسايدى دەپ ويلايسىز با؟ ارينە، استانا اەروپورتى مەن فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ اتاۋلارىنا قاراما-قارسى باعىتتا…
– ءاربىر جەكەلەگەن شەنەۋنىكتىڭ پرەزيدەنت الدىندا نەگە ەسەپ جيناعىسى كەلەتىنىن جاقسى تۇسىنەمىز. بۇگىنگى بيلىك ءۇشىن ىسكەر مينيستر مەن اكىمنەن بۇرىن، وعان يتشە ادال، ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن مينيستر مەن اكىم ارتىق. ءسوزسىز ادالدىق، پرەزيدەنتتى كوزسىز-ويسىز «ءسۇيۋ»، «قۇرمەتتەۋ» – بيلىكتە وتىرۋدىڭ العى شارتىنا اينالىپ كەتتى. وسى سەبەپتى دە پرەزيدەنت اكىمدەردىڭ، مينيسترلەردىڭ جاعىمپازدىق جارىسىن توقتاتا المايدى. بۇل دا ءبىر كۇشتى ەسىرتكى. بارعان سايىن ەت ۇيرەنىپ، دوزاسىن ارتتىرا بەرەتىن ەسىرتكى. ءوز باسىم كەزىندە تۇرىكمەنباشىعا كۇلە قارايتىن ەدىم. قازىر مۇلدەم كۇلمەيتىن بولدىم. باسىمىزعا كەلدى!
«تاريحتا قالۋ» دەگەنگە كەلسەك، شىنايى جاعداي بىلاي: ەگەر بىردەڭەنى ۇمىتتىرعىڭ كەلسە، سوعان ەسكەرتكىش قوي دەگەن قاعيدا بار. ەسكەرتكىش دەگەنىمىز – تاريحتىڭ، تاريحي ۇدەرىستىڭ اياقتالعانى دەگەن ۇعىم. بولدى – ەندى بۇنى تولىقتىراتىن، كەمەلدەندىرەتىن ەشتەڭە قالمادى، تىڭ ۇدەرىس جوق، باسقا ەشتەڭە بولمايدى دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. كەمەلدەنۋ – اياقتالۋ دەگەن ءسوز شىنداپ كەلسە. قالىپتاسقان ساياسي ريتۋالعا ساي، شەنەۋنىكتەر پرەزيدەنتتى اسپانداتىپ ماقتايدى، جاعىمپازدانادى، مۇحتار شاحانوۆ اعامىز ايتپاقشى، جارىسا «تۋفلي جالايدى». الايدا وسىنىسىمەن-اق پرەزيدەنتپەن قوش ايتىسىپ جاتقانداي جانتالاس بولىپ جاتىر. ءاربىر نازارباەۆ اتىنداعى كوشە، مەكتەپ، اۋەجاي، كەشەن، پانتەون – اينالىپ كەلگەندە، تاريحي ۇدەرىستى تەزدەتىپ، قوشتاسۋ ءساتىن سيمۆوليكالىق تۇرعىدا بولسا دا جاقىنداتىپ جاتىر. بەلگىلى ءبىر ىرعاقپەن ءجۇرىپ جاتقان كينونى «جىلدامداتۋ» دەگەن شۇرىپپەگە باسقاندا، كادرلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى زىمىراپ، اۋىسىپ جاتادى. بۇگىنگى جاعداي دا سولاي. قوشتاسقىم كەلمەيدى، قيمايمىن دەپ جىلاپ-ەڭىرەپ، تەزىرەك قوشتاسايىقشى، ەرتەڭ قوش ايتىسا الماي قالمايىن دەپ جاتقانداي تۋرا. ەگەر شەندىلەر پرەزيدەنتتى شىن اياسا، شىن قۇرمەتتەسە، بۇلاي ەتپەس ەدى دەپ سانايمىن.

– قالاي بولعاندا دا، 2018 جىلعا ساياسي جورامال جاساپ كورەيىكشى: ءسىز كەلەر جىلدان قانداي ءۇمىت كۇتەسىز؟
– كەلەسى جىل – يت جىلى دەيدى عوي. يت – ادال حايۋان، جەتى قازىنانىڭ ءبىرى، قازاققا جامان بولماس دەپ ۇمىتتەنەمىن. كەلەسى جىل جەكە باسقا دەگەن ادالدىق ەمەس، ەلگە، ۇلتقا ادالدىق جىلى بولعاي. ءار نارسەگە ادال، شىنايى باعاسىن بەرىپ، دۇرىس دياگنوز قويۋ جىلى بولعاي. دۇرىس باعا مەن دۇرىس دياگنوز قوعامدى، ەكونوميكانى رەفورمالاۋعا الىپ كەلەتىن جىل بولسىن دەپ تىلەيمىن!
قوعامدا دا، بيلىك ىشىندە دە پرەزيدەنتكە: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، كەشىرىڭىز، بىراق بۇيتۋگە بولمايدى، بۇنىمىز دۇرىس ەمەس! بىلاي ىستەگەنىمىز ابزال، وسىلاي ىستەگەنىمىز الدەقايدا پايدالى!» دەپ ايتا الاتىن ازاماتتاردىڭ سانىنىڭ ارتقانىن قالايمىن. پرەزيدەنتكە «جوق» دەپ ايتۋ قىلمىس ەمەس، كادىمگى ساياسي مادەنيەتكە اينالۋىن قالايمىن. شىنايى وزگەرىس قۇر تىلەكتەن باستالمايدى، وزىڭە-ءوزىڭ بەرگەن سەرت پەن تىيىمنان باستالادى. وسىنى ۇمىتپالىق!

– راحمەت، ايدوس! ءبىراز ماسەلەنىڭ تىگىسى جازىلعان سياقتى. تەك يت جىلىندا بۇدان ارىعا يتشىلەپ كەتپەسەك بولعانى… كۇنتىزبەلىك جاڭا جىل قۇتتى بولسىن!
ەرمۇرات باپي،
«DAT»
27.12.17ج.