Alaş astanasınıñ ükimet ğimarattarı
kerey.kz
Alaş qalası
Orınborda 1917 jılı jeltoqsannıñ 5-i men 13-iniñ aralığında ötken
Ekinşi Jalpıqazaq qwrıltayınıñ qaulısında Semey qalası Alaş autonomiyasınıñ astanası, Alaş Orda halıq keñesiniñ ornatılatın jeri bolıp jariyalandı.
Naqtı aytqanda, Alaş ükimetiniñ ğimarattarı Ertistiñ sol jağasındağı Jaña Semeyde ornalasqan. Jaña Semeydi ol kezde orısşa Zareçnaya sloboda dep atağan, al qazaqşa halıq onı atalmış tarihi oqiğalarına baylanıstı Alaş qalası dep jürgen. Sol kezdegi Jaña Semey Tinibay, Taraqtı jäne Jolaman qalaşıqtarınan qwrastırılğan edi. Al Mwhtar Äuezovtıñ «Abay jolı» romanınıñ ekinşi tomında Ber jaq, Bas jataq degen atauları da kezdesedi.
Resey imperiyasınıñ zamanında Semey iri bir aymaqtıñ äkimşilik ortalığıedi, Semey qalasına qazirgi Şığıs Qazaqstan, Pavlodar oblıstarı, Qarağandı oblısınıñ bir şeti qarağan. Sonımen qatar, qala iri sauda jolınıñ boyında twrıp, Resey men Qıtay, Sibir men Orta Aziya arasında jürgen saudanıñ mañızdı ortalığı, hab-oazisı bolıp sanalğan.
Saudamen qatar mädeniet te, bilim de, din de, ädebiet te, zamanaui innovaciyalar da Semeyde joğarı deñgeyinde damığan edi. Abay oqığan Ahmet Riza medresesi, talay Alaş ziyalıları oqığan (solardıñ işinde Swltanmahmwt Torıayğırov, Jüsipbek Aymauıtov, Säbit Dönentaev, Mwhtar Äuezov, Qanış Sätpaev) mwğalimder seminariyası, iri kitaphana,
mwrajay, elimizdegi alğşqı ört söndiruşi qızmet, telefon-telegraf baylanısı, cirk, futbol komandası, erekşe stilinde salınğan meşitter – Semeydiñ maqtanışı edi. Isa Bayzaqov, Jwmat Şanin, Jüsipbek Elebekov
Semeyde «Es-aymaq» mädeni-ağartuşılıq tobın aşsa, Jaqsılıq Tölenov
qazaq jwmısşı taptıñ müddesin közdeytin «Jwmsat» qoğamdıq-sayasi wyımın qwrdı. Qajımwqan cirkte küşin körsetse, Nwrğali Qwljanov pen äyeli Näzipa ädebi keşterin ötkizdi. Qalada Abaydıñ, Abay şäkirtteriniñ
şığarmaşılığınıñ ruhı bar edi. Semey – qazaq, orıs, tatar mädenietiniñ qaynağan oşağı edi. Ärine, mwnıñ bäriniñ negizi, qozğaltqışı sauda, ekonomika edi.
Semeydiñ tañbasında da (gerbinde) saudanıñ nışanı retinde tüye beynelengen edi. Ertis özenimen de tauarlar kemelermen tasılatın edi – onımen Pleşeev, Musin degen saudagerler aynalısqan. Al qalanıñ kireberisinde, Jaña Semey jaqta, Ertiske jetpey tauar tasitın keruender bäj salığın tölep, keden baqılauınan ötip tekseriletin edi. Alıs joldan şarşağan saudagerler, tüyeler, attar ayaldap, demalıp jatatın edi. Sonımen qatar, bazar qwrıp jan-jaqtağı auıldardan kelgen elmen sauda jürgizetin edi. Osılayşa, Jaña Semey de qalamen birge damitın edi.
Köken bolısınan kelgen Tinibay qajı da onıñ damuına öz ülesin qosqan.
Ekinşi gil'diyanıñ saudageri 1836 jılı salğan bir mwnaralı ağaş meşiti äli künde de bar. Ökinişke oray, bügingi tañda Tinibay meşiti – Jaña Semeydegi Alaş ükimeti ornalasqan oramınan qalğan jalğız izi. Al Ertistiñ
boyında, sol jağalauında Alaş qalasında ornalasqan ükimet ğimarattarın
uaqıt ta, Alaş ordadan qalğan mirastı saqtauğa oyı, wmtılısı joq bwrıñğı bilik te ayağan joq.
Alaş Ordanıñ ükimet ğimarattarı köbinese saudagerlerdiñ üylerinde ornalasqan. Mısalı, Mwhamethan Seyitqwlovtıñ üyinde Alaş ükimetiniñ
jinalıstarı ötken.Mwhamethannıñ üyi Tinibay meşitinen alıs emes jerde
ornalasqan. Mwhamethan Seyitqwlov tekti, bay, sauattı, oqımıstı, kökiregi oyau, imanı berik, taqualı adam, käsipker kisi edi. Tinibay meşitinde dinnen sabaq berip, äygili Ahmet Riza meşitinde imam bolğan. Kitap oquğa qwmar bolıp, üyinde köp kitap jinağan. Abay şäkirtteri de, Alaş ziyalıları da
bwrınnan – aq Mwhamethannıñ üyinde qonaq bolıp, kezdesip, äñgime-sauıq qwrıp, pikir bölisken. Al, Alaş autonomiyası jariyalağannan keyin bwl üy
ükimettik ğimarattarınıñ birine aynalğan. Alaş Orda ükimetiniñ müşeleriniñ, Alaş ziyalı azamattarınıñ köptegen fotosuretteri Mwhamethan Seyitqwlovtıñ jeke mwrağatınan alınğan. 20-şı jıldarı
qwrılğan «Es-Aymaq»mädeni-ağartuşılıq tobı da Mwhamethannıñ üyinde qoyılımdarınıñ repeticiyaların ötkizdi.
Seyitqwlov 1937 jılı jeltoqsannıñ 2-ine qarağanada tünniñ işinde Ertistiñ ortasında ornalasqan Tüyemoynaq (ol kezde – Kirov) aralında atılğan. Balası, Qayım Mwhamethanov – belgili abaytanuşı, alaştanuşı. Qayım Mwhamethanov Alaş ziyalıların bala kezinde öz közimen körgen. Qayım men Abay, Qayım men Alaş, Qayım men Semey ajıratılmaytın wğımdar.
Alaş Ordanıñ tağı bir ükimet ğimaratı Aleksandr Erıkalovtıñ üyinde ornalasqan. Ol Mwhamethannıñ üyinen ärirek, Ertistiñ ağımına teris, joğarıraq, et kombinatına qaray barğanda, qazirgi Semeydegi «Okean» bazarınıñ, Mwhtar Äuezovtiñ eskertkişiniñ mañayında Äuezov dañğılınan Ertiske qaray tüsip barğanda qazirgi jer üyleriniñ sektorında Kolhoznaya köşesiniñ boyında ornalasqan edi. Aleksandr Erıkalovtıñ Alaş ükimetine,
Alaş miliciyasına körsetilgen kömegi mol edi, sonımen qatar üyi de memlekettik mekeme retinde paydalanğan. Aleksandr Erıkalovtıñ atın eske alğanda, käsipkerdiñ järdemşisi, şaruaşılığın meñgerip jürgen Qarjaswlı Omardıñ, balası Biğali Omarovtıñ attarın da wmıtpau kerek. Saudager turalı köp qızıqtı mälimetti wrpağı reseylik muzıkant Egor Letov jinap, swhbattarında, jeke saytında äleumetke anıq qıldı.
Endi bir ükimet ğimaratı – Qarajan Ükibaywlınıñ üyi. Ol da qazirgi balıq satatın «Okean» bazarınıñ, Ötepbaev (Svobodnaya), Çaykina köşeleriniñ mañayında twratın edi. Jüsipwlı Äbdirahmannıñ üyi de Ötepbaev köşesiniñ mañayında twrğan, ol da Alaş ükimetiniñ ğimarattarınıñ biri edi. Jalpı, qazirgi Mwhtar Äuezovtiñ eskertkişi twrğan jerinen Ertiske qaray tüsip, oñğa-solğa barsaq – bwrıñğı Alaş astanasınıñ ükimet oramına jetemiz. Biraq, Tinibay meşitinen basqa sol zamannıñ kuägeri bolğan derekterdi taba almaymız.
Alaş ükimetine niettes, demeuşi bolıp, qarjısın bölgenderiniñ biri Qarajan Ükibaywlı edi. Qarajannıñ üyi jinalıs ötkiziletin, memlekettik mäseleleri talqılanıp şeşiletin ükimettik keñse retinde paydalanğan. Bwl käsipker bükil aymaqtıñ mal wstaytın baylarımen seriktesip iri sauda jürgizgen. Alıstan, keyde birneşe jüz şaqırım qışıqtıqta ornalasqan jerden Semeyge mal jiberetin Qarajannıñ serikteri mal satıp alatın twtınuşılardı izdep äure bolmay, mıñdağan qoy, ögizderdi Qarajanğa tapsırğan. Qarajanmen qatar tuısı Aymağanbet te sol käsippen aynalısqan. Qarajan Semeydiñ iri teri zauıtınıñ, jün fabrikasınıñ, et kombinatınıñ iesi bolğan. Änşi Ämire jas kezinde Qarajannıñ teri zauıtınıñ qambasında küzetşi bolıp istegen. Keyin, 1925 jılında da Parijden kelgen Ämire Qaşaubaywlını Qarajannıñ üyinde tosıp, saltanattı sauıq keş ötkizdi.
Ärine, teri öndirisiniñ salasında Qarajannıñ bäselekesteri köp boldı – oblısta 31 teri-bılğarı önimderin şığaratın mekeme boldı, solardıñ arasında jwrtqa tanımal Pleşeev, Trapeznikov, Şeglov, Joldıbaev degen käsipkerlerdiñ zauıttarı boldı. Al jüzdegen-mıñdağan malın soyıp, et kombinatın aşıp Qarajan Semeydiñ et öndirisine de zor ülesin qosqan. Semeydiñ et öndirisi ärdayım el auzında añız retinde aytılıp jüretin edi – äsirese, Keñes ükimeti zamanında Çikago et kombinatınıñ jobasımen bükil Keñes odağında kölemi boyınşa üşinşi ornın alğan iri et kombinat salınğan edi. Osılayşa, qalanıñ et öndirisniñ negizin saluşılarınıñ biri Qarajan edi.
Alaş ükimetiniñ baspasözi, resmi bwqaralıq aqparat qwraldarı bolıp sanalğan «Sarıarqa» gazetiniñ, «Abay» jurnalınıñ da qarjıger-demeuşileriniñ biri de Qarajan edi. Atalmış gazet, jurnal «Järdem»
baspahanasında şıqqan. Jurnaldı Mwhtar Äuezov pen Jüsipbek Aymauıtov şığarsa, gazette wlt kösemi Älihan Bökeyhanov, Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatovtıñ maqalaları, ükimettiñ şeşimderi, qaulıları şıqqan, tilşi bolıp Rayımjan Märsekov, Halel Ğabbasov,
Säbit Dönentaev, Männän Twrğanbaev, Otınşı Äljanov tağı basqalar jwmıs istegen.
Qarajannıñ üyiniñ janında Ötepbaev (Svobodnaya), Çaykina köşeleriniñ twsında Äbdirahman Jüsipwlınıñ Novosibirdiñ qızıl kirpişiniñ salınğan eki qabattı on bölmeli ülken üy twrğan. Ol da ükimettik ğimaratı, keñse retinde paydalanğan. Äbdirahman Jüsipwlı – Esim hannıñ zamanında ömir sürgen, Qatağan qırğınına qatısqan Oljaşı batırdıñ jäne qobızşı Közbergen baqsınıñ wrpağı, Jüsip qajınıñ balası edi. Saudamen aynalısıp, tabıstı käsipker edi. Patşalıq Reseydiñ birneşe bankileriniñ salımşısı, obligaciyalarınıñ wstauşısı edi. Dastarqan basında ol kezde tañsıq bolıp körinetin limon, qarbız siyaqtı tamaqtarı twratın edi. Äbdirahman Jwsipwlı alğaşqı telefon paydalanuşılarınıñ biri edi. Elden kelgen tili ötkir qonaqtarınıñ biri Äbdirahmannıñ üyinde telefondı körip: «Apırmay, atasın jınmen, balasın sımmen söylestirgen Allanıñ qwdireti» dep aytqan eken. Jüsipwlı Äbdirahman Qazan qalasında «Öndirbay halfe» degen qissanı bastırıp şıqqan. Käsipkerdiñ aqındıq darını bolğan, öleñ şumaqtarınıñ üzindileri saqtalğan. Ökinişke oray, käsipkerdiñ üyi bügingi künge deyin saqtalğan joq. Äbdirahman Jüsipwlı tärkileu nauqanınıñ aldında qaytıs boldı. Kaygorodcev basqarğan Semey oblısınıñ Abıralı audanınıñ OGPU bölimşesi balaların qudalağan kezinde Äbdirahman öz qolımen jazğan öleñder jinağın (qızıl kitapşasın), otbasılıq fotosuretterin tartıp aldı. Olardı kezinde
joq qıldı ma, mwrağattarğa tığıp qoydı ma – belgisiz. Bar bolsa – olardı
tabu bolaşaq zertteuşileriniñ isi.
Osılayşa, qazirgi Jaña Semeyde, Ertistiñ sol jağasında Alaş ükimetiniñ ğimarattarı twrğan. Olar Mwhamethan Seyitqwlovtıñ,
Aleksandr Erıkalovtıñ, Qarajan Ükibaevtıñ, Äbdirahman Jüsipovtiñ üylrinde ornalasqan. Bwl käsipkerlerdiñ üylerinde zemstvo, Alaş miliciyasınıñ ştabı, baspahana jäne gazet-jurnal redakciyaları bolğan.
Qazir ökinişke oray bwl ğimarattar joq. Biraq, twratın jerin tabu üşin
Tinibay meşitinin mañayına baru kerek, Mwhtar Äuezovtiñ eskertkişinen ötip Ertiske qaray tüsu kerek, «Okean» bazarınıñ janında ornalasqan
Ötepbaev (Svobodnaya), Çaykina köşelerin aralap, toğız qabattı twrğın üydi tabu kerek, jekemenşik jer üyleriniñ sektorındağı Kolhoz köşesin aralau kerek. Bwl – Alaş memleketiniñ ükimettik oramı.
Al, Ertistiñ ar jağında Semey qalasınıñ ortalığına kelsek, tağı bir Alaştıñ janaşırı, saudager, käsipker Äniyar Moldabaevtıñ üyin tabuğa boladı. Bwl üydiñ de Alaştıñ ükimetimen, Alaş ziyalılarımen baylanısı bar. Talay Abay şäkirtteri, Alaş ziyalıları bwl üyd jinalıp, qonıp, tipti twrıp, mañızdı mäselelerin talqılap şeşti. Qazir bwl üyde Alaş arıstarı jäne Mwhtar Äuezovtiñ mwrajayı ornalasqan. Semey ölketanu
mwrajayı ornalasqan bwrıñğı gubernatordıñ üyi de Alaş Ordağa, Älihan Bökeyhanovqa tikeley qatıstı. 1917 jılındağı Aqpan töñkerisinen keyin
onı Bostandıq üyi de atağan. Bostandıq üyi 1917 jılı köktemde ötken Semey oblıstıq qazaq qwrıltayımen baylanıstı. 1917 jılı qazannıñ
21-inde Älihan Bökeyhanov ta Semey qalasına kelgen soñ, bwl ğimaratta söz söylegen. Talay Alaş ziyalıları oqığan Semey mwğalimdik seminariyasınıñ ğimaratı da qalanıñ kartasınıñ betindegi erekşe orın.
Jalpı, Alaş ükimetiniñ ğimarattarınıñ taqırıbın Swltan Haq Aqqwlı, Mwratbek Kenemoldin, Erlan Sıdıqov siyaqtı alaştanuşılar köp
zerttedi. Alaş Ordağa janaşır demeuşi bolğan käsipkerler Qarajan men Aymağanbettiñ tağdırı turalı derekter Bolatbek Näsenovtiñ enciklopediyasında tabuğa boladı. Qarajan Ükibaev turalı
qwndı mälimetter Zira Naurızbaevanıñ orıs tilinde jazılğan kitabında bar. Äbdirahman Jüsipov turalı biraz mälimet Äzimhan Säduaqasovtıñ, Äzimhan Isabaevtıñ, Aygül Äbeşovanıñ Semey ölkesine, Doğalañ (Alğabas) auılına arnalğan ölketanu, şejire kitaptarında bar. Az-köp derekterin
wrpağı Qaynar auılınıñ twrğını Töleu Äbdirahmanov jadında saqtasa,
biraz mälimetti Äbdirahmannıñ järdemşisi, seriktesi bolğan Twrsınbay Dayırbekwlınıñ balası Aytqazı Dayırbekov jetkizdi. Aleksandr Erıkalov turalı mälimetti wrpağı äygili reseylik muzıkant Egor Letovtıñ
swhbattarında, ömirbayan maqalalarında tabuğa boladı. Biraz mälimetti
järdemşisi Omar Qarjasovtıñ qızı, Biğali Omarovtıñ qarındası 90 jasqa kelgen Nwrjamal Omarova jetkizdi. Ärine, Alaş ükimetiniñ ğimarattarınıñ, Alaşqa janaşır käsipkerleriniñ taqırıp tereñ jäne
jaña zertteulrin kütip jatır.
Asqar Dayırbek
Kerey.kz
Pikir qaldıru