ATANTAY ABIZ JÄNE ONIÑ BATIR NEMERESİ QAYDAUIL HAQINDA
kerey.kz
Qazaq dalasına joñğarlardıñ şabuıl jasağan mezgili qazaq
batırlarınıñ da köptep düniege kelgen däuiri boldı. Bwl turalı
Ş.Ualihanovtıñ: «Abılay däuiri – qazaqtıñ erligi men seriliginiñ ğasırı»
degen sözi tekten-tekke aytıla salmağan. (Ş.Uälihanov, 5 tomdıq
şığarmalar jinağı, //A.A. 1984, 1 t.,432 b.).
Sol däuirde tuğan äygili batırlardıñ biri Er Jänibek Berdäuletwlı
(1714-1792) edi. Jänibektiñ jas batır atana bastağan kezinde de onı uaq pen
kereydiñ äygili batırlarınıñ tärbiesine alğanı jayında är türli añız bar.
Arğı jağı Er Kökşe, Er Qosay, Sartoqay, Janat, Sämenbet sındı qart
batırlar Jänibekke ata jolındağı wstaz bolğan desedi.
Mwndağı Sämenbet batır esimi de joñğarğa qarsı soğıs däuirindegi
äygili batırlardıñ biri retinde ataladı. Ol 1626 jılı tuılıp, 1723
jıldarı Sır boyındağı Köktöbe degen jerde qaytıs bolğan delinedi.
Sämenbet üş äyel alğan adam eken. Bäybişesi Swqsırdan – Atantay,
Esentay, Esenbay; Ekinşi äyeli Tasbikeden – Aqşa, Börte, Qarjau, Elibay,
Aqsarı, Jaman; üşinşi äyeli Badamnan – Bayımbet, Qazıbek tuadı»
(«Atantay şejiresi» 2010 jıl, Ürimji. 6-bet). Şejire derekteri
boyınşa Atantay Sämenbet batırdıñ ülken wlı bolğandıqtan qart sarbaz
onı jauğa qarsı wrıstarmen qanattandırıp baulığan. Özi aldıñğı şepte
bolğan kezinde bükil auıldıñ amandığı da Atantayğa amanattalatın bolğan.
Jazuşı Şämis Qwmarwlınıñ «Er Jänibek» romanında Er Jänibektiñ
düniege keler aldındağı anasınıñ böri etine jerik boluı haqında mınaday
suret berilgen:
«Berdäulet Qadişanıñ aman-esen bosanuın asığa kütti. Äyteuir
jıljıp qıs ötti, mal töldep mamır keldi, keñ tabiğat qwlpırıp, barlıq
tirlik jadıray bastadı. Berdäulettiñ Atantay auılına barıp tüs aua
oralğanı osı bolatın. Auılana jaqındağanda aldınan qara baytalın
tekirektetip Kirdäulet şığa keldi, ol ädeyi izdep kele jatqan janday
Berdäuletke tike tarttı. Jaqındağanda bayqadı, Kirdäulettiñ öñi
bozarıñqı eken. «Mwnıñ nege öñi qaşa qaldı eken?» dep oyladı Berdäulet.
Söytkenşe qara baytalın tebinip Kirdäulet te at basın ayqastıra ülgerdi.
– Oybay, Beke, Qadişa qattı aurıp qaldı! – dedi ol sasqalaqtay
söylep,– Qadişa ağañdı şaqı degen soñ jönelgenim osı.
– Onda jüreyik, – dep Berdäulet jalğız auız til qattı. Ekeui de ünsiz
auılğa qaray sarı jelispen jöneldi».
Demek, osı suretke qaray otırıp, Atantaydıñ Er Jänibekten äkelik
joldan da ülken, atalıq joldağı adam ekenin köremiz. Atap aytqanda,
Atantay Jänibektiñ äkesi Berdäuletke ağalıq joldağı adam degen söz.
Atantay turalı tarihi derekterde jazbalar köp kezdese bermeydi.
«Atantay şejiresinde» («Atantay şejiresi» 2010 jıl, Ürimji. 6-bet)
aytıluınşa: «Öz kezinde momın bay äri malın jaudan qorğağan batır
bolıptı». Atantay wrpaqtarınıñ deregine qarağanda ol kisi at üstinde
enşkimge ese-teñdik bermeytin batır, jwrtqa aqıl-nasiqat aytatın dana
abız, jomart bay bolğan eken.
Şın mäninde sol däuirdiñ közimen qarağanda atqa mingen qazaq
wldarınıñ batır bolmauğa qaqısı joq edi. Malın bağıp bay bolu üşin de
antalağan jau, arıptalasqan wrı-qarıdan öz-özin qorğaytın qaru-qayratı
bar adamdar ğana toptan dara körinedi. Atantay Sämenbetwlınıñ da öz
däuiriniñ mıqtısı bolğanın keyinnen ru atına aynalğanınan-aq ayqın
añğaramız.
Ş.Qwmarwlınıñ «Er Jänibek» tarihi romanı tarihta bolğan
oqiğalardı negiz etkendikten, öz kezinde qazınalı qarttardıñ auzınan
alınğan ondağı bayandaular şındıqqa bir taban jaqın keledi.
Jänibektiñ alğaşqı jorıqta jaudı jeñip, oljalı oralğan jeñisti
sätinde, mınaday bir suret bar:
«Jänibektiñ bastauında töbedegi top endi auılğa qaray ağıldı.
Jänibek öz üyiniñ qasındağı sere ağaşqa kelip kök dönennen tüskende
Qadişa qoltığındağı sarı ağaş tabağındağı aq jarma qwrttı Jänibekten
bastap, qalıñ topqa qwlaştap twrıp şaştı.
Kärileri de, balalar da şaşu terip märe-säre boldı. Atın baylap,
esik aldına kelgen wlınıñ qasına jetken Qadişa quanıştan keudesinen
şığa jazdap, atqaqtap soqqan jüregin äzer toqtatıp, Jänibeginiñ moynınan
qwşaqtap, mañdayınan iskedi. Aynalasın äjim torlağan qos janarınan
saulağan möp-möldir jas monşaqtarı Jänibektiñ şekpen şapanınıñ
aldına domalap-domalap ketti.
– Qarağım-au, aruaq qoldap, aldıñ aşılıp, mañdayıñ jarqırap,
abıroymen oralğanıñ bärimizdiñ baqıtımız ğoy, – dedi Qadişa keñkildep.
Söytti de Jänibektiñ betine jaña körgendey qadala qarap, jwp-jwmsaq
alaqanımen ayaulı wlınıñ kün jalap qoñırqay tartqan eki betin sipap-
sipap qoydı. Jänibektiñ qasında Kereydiñ Jabay, Jantay, Şaqabay,
Qojabergen siyaqtı dañsalı batırları men Uaqtıñ Barmaq, Bayan siyaqtı
äygili batırları bar edi. Jinalğan top batırlardı ret-retimen üylerge
bölip kirgizip jatır. Batırlar kelgen soñ bwl auıldağı, tipti, osı auılmen
qanattas otırğan auıldardağı dırdu molığa tüsti. Art-artınan mal
soyılıp, eselep et tartıldı.
– Üy-üydegi batırlar men qartañ adamdardıñ äzili, ara-arasında
aytılıp jatqan batırlardıñ erligi – bäri-bäri de Qadişanı qayta bir
jasağanday küyge keltirdi.
Bwdan bwrın qay-qaşan da Qadişanıñ köñiliniñ bir jeri orta tüsip,
özinen-özi qaraday jasıp, tartınşaqtap twratın. Bügin köñil – küyi de,
minez-qwlqı da şwğıl özgerdi. öziniñ jetim-jesir twtin ekenin äueli mwlde
wmıttı. Jäniş, Menen üşeuiniñ ayağı-ayağına timey zır jügirip jür.
Jwrt tegis üylerge endi ğana ornalasqan şaqta auıldağı atqa miner
käri-jastı tügel ertip bir kök qasqa tayın jetelep, A Qwdaylap Qwlmanbet
käriya jetti. İle-şala onıñ soñınan otızğa tarta adammen bir kök qasqa
tayın jetelep, aq sarbasın öñgerip aruaqtarğa siınıp Atantay jetti.
Soñına ala bir tayın jetelep Esentay da jetti. Endi bir kezde Baraq pen
Botaqara da keldi. Bası Jäntekeydiñ käriyalarınan bastalıp, soñı tipti
anau Arğın-Naymannıñ da işinara baylarına deyin Jänibekke amandasıp
kelip jattı. Jarım ayday toqtausız bel şeşpey şayqasqa qatınasıp,
küzdiñ salqın jeldi tünderin japan dalada ötkizip, tizelerinen qan keşip
şarşap-şaldığıp kelgen batırlardıñ bäri de auıl adamdarımen birge
dır-dumanğa kirdi de ketti».
Bizdiñ bwl oqiğanı wzın-sonar beruimizdiñ bir sebebi – mwnda sol
däuirdegi Er Jänibek auılındağı batırlar haqında keñinen körsetiledi.
Äsirese abız aqsaqaldar sureti bar. Sonday aq tileudiñ ortasında Atantay
esimi ataladı.
Joğarıdağı batırlar şoğırın qalıptastırğan auıl sureti «Ordıñ
jolında» atalatın «Onbirinşi tarauda» tipti de tereñdey körinis tauıp,
Orğa qaray köşken eldiñ beynesi bılayşa suretteledi:
«…Jalı eki tizesin soqqan arıstan jal kök atqa mingen Baraq käriya
mınau jalpaq qwmdı ülkeni kemeşe tilip kele jatqan şoğırı mol köştiñ
eñ aldında keledi. Käriyanıñ keudesin japqan appaq saqalı, äli eti qaşıp
sının joymağan alıp denesine bwrınğıdan da süstı ğajayıp aybat bergen
siyaqtı, mınau top aldında arıstanday zor twlğasımen bügin közge bölek
tüsti. Qarttıñ qatarında wzın qoñır atqa mingen, dauısı erek zor
bolğanımen boyı alasa jaralğan, şaqşa batır atanğan Botaqara käriya
keledi, endi bir jağında Taylaq, onan qalsa Esentay bastap, Atantay,
Bazarbay, Jäylau qostağan tağı bir top keledi. Bwl Kereydiñ Jäntekey dep
atalatın bir atasınıñ köş şoğırı edi». Attı adam tüsip sälem beretin,
jayaulı adam aytqan uäjinen ozbaytın qarttar şoğırınan tağı da Atantay
beynesin köremiz.
«Er Jänibek» romanında Jänibektiñ Tilenşige kezigip söz qağsuınan
keyingi bir oqiğada ötken-ketkendi eske aluı:
«Edäuir jerge wzap ketkenen keyin de Jänibektiñ de közi aldınan
Tilenşiniñ beynesi ketpey qoydı. Osıdan on şaqtı jıl bwrın Abaq Kerey
Arqalıq, Edirey tauların, Nwa özeni, Doğalañ tauı qatarlı jerlerdi
mekendep twrğanda, Kereydiñ ataqtı bayı Atantay Qaydauıl degen wlın
üylendirip, kelin tüsirgende wlan-asır toy jasap, Arğın, Naymandı, tipti
anau kişi jüz elin de toyğa şaqırdı. Toy aqırlasuğa tayap, kökbär tartqan
şaqta, qımızğa äbden bögip alğan jel jel ökpe jigitter arasınan jañjal
şığıp, Arğınnıñ bir jigiti oqısta mert boldı. Mwnda är rudıñ adamı
jinaqtalğandıqtan jigittiñ kimniñ qolınan ölgendigi anıqtalmadı» dep
beriledi de, osıdan soñ ağayın arasına irtki tüsip, kerey eliniñ böline
köşkeni tilge tiek etiledi.
Ärine, bwl arada ädebiettik suretteuler köbirek boluı mümkin desek
te, atalğan hikaya el işindegi eski añızdar men şejirelik derekter negizinde
berilgen. Mwnda Atantay «Kereydiñ ataqtı bayı» retinde suretteledi. Tipti
onıñ üş jüzdiñ basın qosıp toy jasauınan-aq, jay ğana adam emes, altı
alaşqa mağlwm abız qariyalığı körinedi. Äri joñğar örti dalanı şarpıp
twrğan twstağı baylar ärine, el men jerdiñ tiregi bolğan. Aş-arıqtıñ işip-
jemi men soğıs sarbazdarınıñ at-azıq, qaru-jarağın Atantay sındı abız
qarttar qamdap otırğan. Osılayşa, jomart bay, qaytpas batır, aqılgöy
dana beynesindegi Atantay twlğası birden menmwndalap otıradı. Onıñ esimi
twtas bir rudıñ atına aynaladı. Ürim-bwtaqtarı «Atantaymız» dep
maqtanadı.
Endigi jerde Atantaydıñ wlı (şın mäninde nemeresi) Qaydauıl tarih
sahnasında boy körsetedi.
Romanda Jänibektiñ qartayğan şağındağı bir äñgimede:
«Kelgen jolauşılardı batır däp basıp tani almadı. Eñgezerdey
qaranı şıramıtqanday ğana boldı. Sırtta köp jürgen batırğa tösekte
jatu qattı auır tigen edi. Qar jauğalı jılı künde jii qatınağan jwrt
ayağı tıyılıp, batırdıñ işi pısıp, keyde iş qwsta bolıp, jatıp qalatın.
Bügin de üyinde jalğız bwğıp jatqanı osı edi. Qonaqtar kelisimen töseginen
tüsip, qwndızben jwrındağan ülken oqa tonın jamılıp, törge kelip
otırdı.
Ör jağında otırğan semizden bwrın eñis jağındağı arıq qara
suırılıp söyley jöneldi:
– Batır ağa, esen-sau otırsız ba?! Äl-qayratıñız jaqsı ma?!
Wzınqwlaqtan siz sırqat dep estigen soñ köñiliñizdi swrap, amandasqalı
keldik.
– Rahmet! Rahmet! Qaraqtarım! Jastarıñ wzaq bolsın! Qarttarıñdı
sökpeñder, şınımdı aytsam, özderiñdi tani alğam joq, – dedi Jänibek
batır.
Endi sözge eñgezerdey juan jigit aralastı:
– Anau Qandısu jaqtağı Samırat auılınıkimiz, men älgi Kölibaydıñ
balası Bwlanbaymın ğoy.
– E –, dedi Jänibek qarqılday külip, – älgi özimniñ Bwlanbayım ekensiñ
ğoy, barsıñ ba sen, qaruıñ joyqın bolğanımen, tolğamıñ tömen bolğan-au,
közge köp körinbeysiñ ğoy, eluge keldiñ be?
– Barmın, barmın eluden asıp ketkeli qaşan, – dep keñkildey külgen
Bwlanbay qasındağı jigitti nwsqap, – bwl öziñizdiñ Qaydauıl degen iniñiz,
Atantaydıñ nemeresi, – dep tanıstırdı.
– Ekeuiñ de öz inilerim ekensiñder, şeşinip, keñip otırıñdar, – dedi
Jänibek» degen joldar bar.
«Er Jänibek» romanında Qaydauıldıñ Atantaydıñ nemeresi bolsa da
«atasınıñ balası» bolıp, «Atantaydıñ wlı Qaydauıl» atalğanın da
bayqaymız.
Qaydauıl batır haqında tarihi derekter asa köp bolmasa da,
jazbalarda kezdesedi.
Jurnalist, ädebiettanuşı Bejenhan Qıdırbaywlı öziniñ «Barlıbay
batır» maqalasında (http://izgilik.blogspot.com):
«Joñğar handığınıñ biligine talasqan Amırsananı oyrandap quıp
şıqqan soñ özine qauip töndirer küş qalmadı dep mölşerlegen Daba Şı
(key kitaptarda Dabaci delinip jür, moñğoldıñ äsker bası) 1754-jılı 9-
ayda 30 mıñ swrıptalğan qolmen qazaqtarğa qarsı jorıq jasadı. Ayaköz
özeniniñ Narın degen jerinde Äbilpeyiz swltan qolımen Jänibek qolına
kelip toğısıp, jauğa qarsı attandı, Jänibek jekpe-jekke özi şıqpaqşı
bolıp edi. Qasına ergen Şaqabay, Maşan, Qojabergen, Jantay, Jobalay
qatarlı qart batırlar könbedi. «Küni bwrın dayındalğan Baraq batırdıñ
nemeresi, endi ğana 18 jasqa kelgen Barlıbay, Atantaydıñ nemeresi
Qaydauıl, Sämenbettiñ nemeresi Aqan, Maşan batırdıñ nemeresi Jantorı
Baytaylaq batırdıñ wlı Şobaş, qaraqas Bayqan, … qatarlı qırşındar
saqaday saylanıp» jauğa şauıp, üş kün keskilisken soğıs salıp,
Dabaşınıñ 30 mıñ qolın jeñip şıqtı. İzin suıtpay qua soqqılap, birneşe
jıl tazalau jorığın jasap, 1757-jılı joñğar şapqınşıların bas
kötere almastay etip tübegeyli jeñip tındı» degen derek aytadı.
Atantay Sämenbetwlınan – Aqqoşqar, Bwqar, Bayküşik, Tolıbay,
Itqara, Seksenbay altı wl tuğan bolıp, Bayküşikten Qaydauıl batır tuadı
(«Atantay şejiresi» 2010 jıl, Ürimji. 7-bet).
Demek, Qaydauıl Bayküşikwlı Atantay nemeresiniñ Jänibektiñ
qarttıq şağında jalındı jas batırlardıñ biri bolğanı anıq.
Qıtay memleketttik sıylığınıñ iegeri, jazuşı Şämis Qwmarwlı
«Şaqabay batır» kitabına kirgen «Şaqabay batır jäne onıñ ömiri turalı»
maqalasında:
«Şaqabay Esentaywlı, 1688 jılı tuılıp, 1778 jılı bwrınğı
Semey oblısınıñ Aqsuat degen jerinde 90 jasında dünieden ötken» dey
kelip:
«El arasındağı tağı bir äñgimede Şaqabay toqsan jasqa kelip eki közi
körmey qalğan kezi bolsa kerek. Qaydauıl degen jigit kelip:
– «Nemereñiz Izğwttı eren baluan eken, küresken balalardı tügel
jıqtı», – deydi. Sonda Şaqabay batır tördi sipalasa qolına bir uıs asıq
ilinedi asıqtı wstap twrıp:
– «Täyir-ay, onda ekeui de jığılıptı ğoy, biz türegep twrıp
laqtıruşı edik», – dep qolındağı asıqtardı sığıp jibergende asıqtar
ügitilip ketken desedi» dep suretteydi. («Şaqabay batır» Almatı, «Asıl
kitap» baspası, 2017 jıl).
Joğırıdağı derekterge qarağanda Qaydauıldıñ ılğıida qart
batırlardıñ qasınan tabılatın jas sarbaz ekeni bayqaladı. Onıñ esiminiñ
birneşe ädebiette kezikkenine qarağanda, ärine, jay adam bolmağanı anıq.
Jıl mölşerinen qarağanda Atantay Sämenbetwlı şamamen 1670-1760
jıldar jasağan bolsa kerek. «Atantay şejiresi» kitabında «90 jasqa kelip,
qartayıp, ŞQO Zaysan audanınıñ Şalqar degen jerinde qaytıs bolıp, sol
jerge qoyılıptı» delinedi. Şın mäninde Er Jänibek jäne basqa
batırlarğa qatıstı barlıq şejireler men añız-apsanalarda Atantaydıñ
soñğı ömiri haqında eş derek joq. 90 jasqa kelgeni ras bolsa onda joñğar
soğısı ayaqtağan twsta eldiñ qonıstanğan öñiri Balqaş köliniñ soltüstik
qaptalına tura keledi. Eger odan bwrın qaytıs bolsa, onda onıñ süyegi Nwra
özeni boyında jatır deuge negiz bar. Jalpı eski şejireler boyınşa Ordan
qaytqannan keyingi jerde Atantay esimi köp atala bermeydi. Şığısta jatqan
qart batır retinde Şaqabay batır esimi ataladı. Atantay bolsa Şaqabayğa
äke jolındağı adam.
Al onıñ nemeresi Qaydauıl Bayküşikwlı Jänibektiñ qartayğan
şağındağı at üstindegi batırlardıñ biri bolsa, jas merzimi jağınan 1735
jıldar tuğan boluı mümkin degen boljamğa sayadı. Bir qızığı «Atantay
şejiresi» kitabında Qaydauıl batırğa qatıstı naqtı derekter kezdespeydi.
Atantay jäne onıñ nemeresi Qaydauıldıñ batır bolğandığınıñ
qarapayım mısalı onıñ wrpaqtarınan da kezdesedi. Asqar Tatanaywlı,
Zardıhan Qinayatwlı sındı tarihşılardıñ derekterinde Atantay ruınan
şıqqan Topay batır, Saudabay zäñgi sındı erlerdiñ elin Maylı-Jayırğa
köşirgeni turalı aytıladı. «Atantay şejiresinde» de Topay Sartwlınıñ
erlikterimen qosa «auzı dualı, aytqanı aytqan boyınşa keletin, qasietti de
kieli adam» bolğandığı aytıladı. Sol öñirde Atantay ruınan keyinnen
şıqqan Oşanbay Wzaqwlı, Şettikbay Bitikewlı sındı batırlarmen birge
şeşen Keştik ana, aqın Toğay Mwqanbaywlı sındı twlğalar da ötken eken.
Bwdan basqa batır Biqonıs Balabaywlı, baluandar – Märiş Balabayqızı,
Elubay Mwsabaywlı sındı köptegen körnekti twlğalar bolğan. Mwnday
tektililiktiñ törkini ärine, Sämenbet, Atantay, Qaydauıl sındı atalar
ruhınıñ jalğası ispetti.
Atalıq taralım boyınşa Atantay esimi A.Tatanaywlı,
Q.Jusanbaywlı, Q.Janäbilwlı, I.Qabışwlı, J.Sämitwlı, Z.Qinayatwlı,
J.Şäkenwlı sekildi tarihşılar men jazuşılardıñ derekterine, «Abaq
kerey», «Kerey şejiresi», «Jäntekey şejiresi», «Atantay şejiresi», t.b.
kitaptarına kirgen.
Bay, batır, atımtay jomart Atantay baba Sämenbetwlınıñ wrpaqtarı
qıtay, moñğoliya, türkiya, qazaqstan sındı köptegen elderge şaşıray
qonıstanğan.
Bügingi «Ruhani jañğıru» ayasında söz qozğağanda tarihta ötken
erlerdi wlıqtau, olardıñ esimin altın ärippen kesteleu bügingi buınnıñ
mindeti. Sol sebepti de Atantay abız jäne onıñ batır nemeresi Qaydauıl da
zertteudi qajet etetin erekşe taqırıptardıñ biri sanaladı. 2020 jılı
Atantay abızdıñ düniege kelgenine 350 jıl, Qaydauıl batırdıñ ömirge
kelgenine 285 jıl toladı. Elim degen erler tarihın tügendeu – erteñgi
wrpaqqa wlttıñ tağdırı men tamırın tanıtudıñ taptırmas älippesi.
Jädi ŞÄKENWLI
jazuşı
Qazaqstan jazuşılar odağınıñ,
Euraziya jazuşılar odağınıñ müşesi
Halıqaralıq Şıñğıshan akademiyasınıñ akademigi
kerey.kz
Pikir qaldıru