Köz qaras Mädeniet Ruhaniyat Äleumet
Qazaq tili tek kedeylerge kerek…
kerey.kz
Elimizdegi jalpı otbasınıñ sanı 2,3 mln-nan astam desedi.Jariyalanğan derekterge süyensek olardıñ seksenge tayauı älemdik bahuattı baylarmen teñese alatın şamalı eken.Jalpı wlttıq burjuylardıñ negizi qalanğan tärizdi.Ekinşi jağınan kedeyler de olarğa say, qalıspay ösipti.Bilikti uälidiñ sözine qarağanda äleumettik jağınan az qam-tılğan otbası- 600 mıñğa tayau körinedi.Olardı taqır kedeyge sanaytındar da bar eken.
Qazaq qoğamınıñ ötken tarihına köz jügirtseñiz,ölkemizde,jalpı aumaqta, tınıştıq ornap,adamdar alañsız ömir sürip, tirlik keşken, «qoy üstine boz torğay jwmırtqalağan da», aştıqtan qırılıp-joyılıp,tentirep bezip,auıp-köşip,zar eñiregen zaman da bolıptı. Biraq,qay-qaysısı da wzaqqa sozılmaptı.Elbasına jaqsılıqtı ornatıp,basın biriktirip,memleket qwrıp,halıqtıñ äl-auqatın qalpına keltirude, handardıñ,bilerdiñ,
özi qazaq halqınıñ qajırlı küresi,wltjandılıq ruhınıñ otbwrqaqtay atılğan tegeuirine tap bolıp,wzaqqa bara almağan,qanşa qiın bolsa da,äjeptäuir uaqıtqa sozılsa da,äyteuir arnasına tüsip,täuelsizdik eriksiz el qolına tigen.Qazaq halqı täuelsizdik üşin bir sät te bos otırıp,uaqıt ötkizbegen.Qalıptı tirlik jasau üşin eş uaqıt ta küressiz qarap jatpağan. Osığan say qazaq qoğamında,bay da,kedey de ğwmır keşken-di.Qazaq bayların:atalı bay,arqalı bay,sasıq bay,sarañ-qarau bay,jaña bay -dep,ajıratqan. Al,kedeylerdi:keudeli kedey,kemşin kedey,taqır kedey-dep bölgen.Bügingi tañda,qazaqtıñ joğarıda atalğakn baylarınıñ biri de joq,tek jaña baylar ğana bar.Käzirgi jaña baylar:
jılpos baylar,jımqırğış baylar,jantıq baylar-dep atalıp jür. Ata-babasınan qalğan däuletti kapital boldırıp, onı narıqqa salıp,ösirgen,tabısın dorbalap otanı-mızğa tasıp ırıs jinağan biri de joq.Qazaqtıñ baylığın menşiktep alıp, onı öndirip,öñdep satıp,osı negizde payda tapqandar.Keybiri halıq däuletin öte jasırın jolmen jımqırğandar.Qalğanı ağa-kökesi,tamır-tanısı arqılı,kreditke qolı jetip, şamalı bolsa da ismerlikke,iskerlikke töselgender..Qazaqtıñ atımtay jomarttarı jotalı baylar men keudeli kedeylerde köp bolğan.Bügingi jomarttar atımtaylığınan göri auız basarlığı artıqtau bolıp baradı.Eger jalpaq jwrt olardıñ «däuletine» barlığı birigip talasa qalsa, ayırlıp qalatının biledi,ärine.Irıstıq ahualı osınday dengeydegi qoğamda,bügingi jağdayda, otbasına kedeyşiliktiñ ornauına mümkindik tuğan.Kedeyşilik ornauınıñ bastı sebebi-qazaq otbasınıñ köbiniñ däuleti sarqılıp,ırısı sualğan. Qarapayım otbası-ne jer baylığına,ne mal baylığına,özen-köl,öndiris-
Qolında jiırmaday wsağı ,eki siırı bar,auıl twrğını ne bir toqtısın,ne tanasın erkin satıp,bala-şağasın kez-kelgen uaqıtta kiindire alu mümkindigi käzir joq bolğan.Malın talay ötkelekten ötkizip,onıñ jartı qwnın jwmsap jürip äzer sata alatın bolğan.Jwmıstağılardıñ jalaqısı, äsirese, mektep,balabaqşalardıñ tehnikalıq persenaldarı respublikadağı eñ tömengi jalaqı alıp kelgen. Mäselen bir ministrdiñ jalaqısı –mekteptiñ sıpıruşıları men tazalauşılarınıñ 100-ine jetedi,bir depudattıñ aylıq jalaqısın 10 mwğalim bölip aladı.Jalpı Respublikada eñbek qaqı , jalğan aqığa aynalıp, şendi-şekpendiler byudjettiñ aumaqtı böligin ielenetin jalaqı alatın därejege jetken.Jalpı bidjetten jalaqı alıp,oğan jarmaspaytın şeneunik, basşı,lauazımdı twlğa joq.Sayasi partiyadan bastap,äleumettik –azamattıq wyımdardıñ barlığı soğan täueldi,jalaqıların sodan aladı.Mwnday jağdayda ädildik,teñdik turalı aytudıñ özi daurıqpa nasihatqa aynalıp,qarapayım halıqtıñ mwñ mwqtajı joqtausız qalıp,olardıñ hal ahualı künnen künge tömendegen.Mwnıñ bäri büginderi bilikke de,jalpı jwrtqa da,aşıq-ayqın bolğan,aytılıp,jazılıp,tolıq rastalğan däyekter. Meniñ aytarım:osı kedeyşiliktiñ bir kesiri turalı.Otbasınıñ qoğam aldında atqaratın köp mindetteriniñ bastısı –wrpaq tärbieleu.Kedeyşilik ornağan otbasılar osı mindetin orındauğa därmensiz qalıp,jalpı jastardıñ tärbiesi jwrt uısınan şığıp ketken. Basqanıñ bärin qayteyin,meniñ kereñ qalğır qwlağım, ömirimde bwrın-soñdı estimegen jamandıqtı estip,qolıma qalam wstattı.Äke-şeşeniñ tirşilikte tapqan tabısı balalardıñ oqıp bilim aluına,damıp jetiluine jetip twru degen kimge bolsa da,qaşan da ülken märtebe,naq ğanibet qoy!
Üyden şığıp,qarttar üyine kele jatıp,joldan adasıp qalıp,otırğan balalardan:-Osı mañdağı qarttar üyine qalay baramın.Jol siltep, jiberiñder,-dedim. Otırğan onşaqtı baladan bireui de eşteme dep til qatpadı.Qabat üylardiñ oñ jaq bwrışınıñ şetinen şığa kelgen,swñğaq boylı jas öspirim, qasıma jetip kelip,sälem berip:-Mına otırğandar bizdiñ qalanıñ, bahuattı,ağaylardıñ balaları. Olar,ärqaşan,öz ara şet el tilinde söylesedi. Qıtayşa,ağılşınşa,orısşa, arabşa, japonşa bäri zu, ağıp twr.Qazaqşa dwrıstap söyley bilmeydi.Sizdiñ aytqanıñızdı olar tüsingen joq. Jüriñiz,ata,özim jetelep,aytqan jeriñizge jetkizemin…-dep,meni solğa bwrıp jeteley jöneldi.Top balalardıñ ortasınan twra kelgen, tığırşıqtay sarı wl:
-Ey,auılbay! Ataşkağa bizdi ne dep jamandap barasıñ?Közi aşıq,janqaltasında aqşası bar baqıttı wrpaqtar,el-jer aralap, mädenietke jetken adam,bizdiñ zamanda,qazaqşa söylemeydi. Qazaq tili kedey qazaqtardıñ,auıldıñ tili ekenin bilgeniñ dwrıs,şibwtım!! Senderdiñ şet tilin oqıp üyrenuge,qarajattarıñ, däuletteriñ, şamalarıñ jetpeydi. Bäri du küldi. « …Tağı bir bayqağanım osı qazaq tili baylarğa qajet emes siyaqtı. Qazaq tili tek qana kedeylerge kerek siyaqtı bolıp körinedi.» (G.Bel'ger) Aytqanıñ aynımay keldi-au!
Meniñ qwlağım şuıldap,közim qarauıtıp,basım aynalıp,belgisiz bir öksik kökiregime tığılıp, jüregim attay tulap,auzım köbiktenip ,tissiz qızıl iegimdi qisaqtatıp şaynap, orındıqqa kelip otıra kettim…Qorğauşı periştem,qwlınım meniñ,birer sağattan soñ üyime jetkizip saldı. Qarttar üyine jete almadım.
Qobdabay Qabdırazaqwlı 06.07.2019
Kerey.kz
Pikir qaldıru