Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

Nwralı batır Esirkepwlı (1714 – 1787)

kerey.kz

 |  Apr 8, 2020

Qazaqtıñ wlı ğalımı Ş.Ş.Uälihanov Abılayhanğa arnalğan öz eñbeginde XVIII ğasırdıñ qazaq tarihı üşin asa bir auır kezeñ bolğandığın aşıp aytadı. Qazaqtı qan jılatqan «Aqtaban şwbırındı» jıldardıñ halıq esinen köterile qoymağının da tilge tiek etedi, söyte otırıp jalpı  tarihi däuir jöninde «Abılay däuiri qazaqtardıñ erligi men seriliginiñ ğasırı boldı» dep jazıp qaldırğan.

«Qazaqtardıñ erligi men seriliginiñ ğasırı bolğan» dep sipattalğan Abılayhan däuirinde jasağan batırlardıñ biri -  Abaq kereydiñ jastaban atasınan taraytın Nwralı Esirkepwlı edi. Batırdıñ soñğı wrpaqtarı men artında qalğan halqı batır atanıñ erligi men eñbegin jırğa qosqan kezde:

Jorıqtar jolın bastağan,

Er Qosay batır Nwralı.

Tarihqa izin tastağan,

Jäntekeywlı Şaqabay.

Şaqırğan qalıñ baqaday,

Özimmen birge tel ösken.

Beknazar, Qosay ataday,

Mekendep Sarı-Arqanı.

Mereyi üstem artadı

Sayrandap ösken Jastaban,

Arğın men Nayman ortañdı.

Qayran Kerey erke elim,

Bwldır twman erteñiñ.

Altayda jaudıñ betinde,

Şejirede sır şertemin.

Qıtaymenen alısıp,

Moñğoldarmen şabısıp.

Qalıñ elim qazağım,

Sağınıp kelip tabısıp.

Jänibek edi batırım,

Erlikpen tandı atırdıñ.

Tosqauıl jasap jauıña,

Tiktirgen kümis şatırın.

Jobalay edi joldasın,

Nwralı edi qwrdasıñ.

Kereyde asqan qos batır,

Tiyanaq elge twlğasıñ.

Altay üşin ayqasıp,

Sauır üşin şayqasıp.

On qalmaqtı öltirgen,

Nwralı batır Qobda asıp.

Jänibek batır qwrdası,

Jantay  batır sırlası.

Basın kesken  Tayşınıñ,

Nwralı edi mıñ bası.

Batır Tayşıñ öldi dep,

Qalmaq qaştı tıraqay.

Nwralı batır keldi dep,

Qanas üşin qandasıp.

Qara Ertis üşin jandasıp.

Kerey Qalmaq soğıstı,

Twyağınan attıñ şañ basıp.

Qara Ertistiñ boyında,

Qırannıñ qwyğan oyında.

Ata jaumen alısıp,

Qalmaqtı Kerey qirattı.  – degen jır joldarı Nwralı batırdıñ kim bolğanın bayandap bergen.

Key şejire boyınşa Abaqtan Izen, Jusan. Izennen Mağınalı, Sidalı, Jabaydı taratadı. Mağanalıdan Qoylau, Baylau delinedi. Qoylaudan-Iteli. (Abaq Kereydiñ işinde iteli ruı «noqta ağa» ataladı). Baylaudan Jäntekey, Jädik, Şeruşi ruları taraydı. Sidalıdan Jastaban, Şimoyın, Könsadaq ruları tarağan. Al Jastabannan Sartoqay, Begimbet, Sarbas degen üş wl tuıp olardan tarağan wrpaqtarı tügelimen «Jastaban» dep atalğan. Nwralı batır osı Jastabannıñ Begimbet atasınıñ wrpağı bolıp keledi.

Jastaban ruınıñ Begimbetinen tarağan bir bölim eli Qazaq-Joñğar soğısınan keyingi tarihi kezeñde Şığıs Qazaqstan oblısınıñ bwrınğı Şwbartau audanına qonıstanıp (qazirgi kezde Şığıs Qazaqstan oblısınıñ Ayagöz audanı qwramında) neşe ğasır boyı mekendep keledi. Olardıñ bwl ölkeni qonıstanuı turalı är türli mälimetter bar. Eldiñ qonısı, maldıñ örisi ölşeuge tüsip qazaq ruları arasında qonıstanudıñ jaña kezeñi bastalğan kezde Nwralı batır öziniñ üzeñgiles batırlarımen keñes qwra otırıp jaña qonısta «ağın sudıñ basın almasa jülgeli ölke bayırqalı qonıs bolmas» deytin qazaqtıñ arıdan kele jatqan dästürli wğımın berik wstana otırğan. Sonımen olar Şıñğıs taudan aqqan üş özenniñ toğısqan twsın meken etudi wyğarğan. Jastabandardıñ on eki abaq auıldarınan şetkerileu jatqan Şwbartu öñirine köşip kelu tarihın key derek boyınşa Kerey köşi Altayğa bet alğanda Qabanbay batır men Aqtamberdi batır jıraumen dos-jar Jobalay,  Nwralı, Şaqantay batırlar naymannan qonıs alıp, mekendep qalğan delinedi. Endi birde sol kezdegi tobıqtınıñ bii Keñgirbayğa qatıstı aytılıp, olardıñ bwl ölkege kelip qonıstanuına Keñgirbaydıñ jön körsetkeni jäne soñğı kezge deyin tatu-tätti körşi retinde el ömirinde bolğan uaqiğalardı keñese şeşip otırğanı aytıladı.

Osılayşa Jastabannıñ Şwbartau öñirine kelip qonıstanuı Jobalay, Şaqantay, Nwralı batırlardıñ atımen tike baylanıstı aytıladı. Ädette bwl köşi-qon 1770 jıldarı şamasında bolğanı bayandaladı. Olar Qalbatau mañınan keldi me, bolmasa odan da şığıstan Zaysan köli mañınan keldi ma? ol turalı da är türli aytıladı. Atalğan batırlardıñ bastauımen bolğan bwl köş kezinde 300 otbası osında köşip kelgen. Jastabandardıñ qalğan böligi Zaysañ mañında qonıstanıp qaladı. Olardıñ eleuli böligi HİH ğasırdıñ soñğı jıldarına deyin sol mekende otırğan edi. Keyin birtwtas Qazaq jeriniñ böliske tüsuine baylanıstı Qıtay betine köşip barıp, Bir bölimi Ertistiñ joğarı boyına, endi bir böligi Sauırdan Barlıq pen Maylı-Jäyirge deyin barıp qonıstana bastağan, keyin kele olardıñ aldıñğı tolqındarı Erenqabırğa taularına barıp jetti.

Nwralı Esirkepwlı 1714 jılı Sır boyınıñ Jetisay degen jerde dünige kelip, 1787 jılı Baqanastıñ boyında dwnieden ozğan. Bwl twstağı Nwralı batırdı biz el men jerimizdi jat jaudan tazartu jolında erekşe erlikterimen közge tüsip, atı el arasına jayılğan dañıqtı batır bolğanın köre alamız.

Halıq arasında añız bolıp jetken äñgimer boyınşa Nwralı Batırdıñ batırlıq belgileri onıñ bala kezinen äygili bola bastağanı aytıladı. Onda bayandalğanınday: Nwralı batır bala kezinde öziniñ boyındağı erekşe qasietterimen de el auzında qalğanı aytıladı. Özen boyında balalarmen oynap otırıp, su şayğan jwmır malta tastardı mıtıp jibergende malta tastar ügilip qwmğa aynalıp ketedi eken. Batırlıq belgileri bala kezden biline bastağan Nwralını äkesi, Esirkep til-közden aman saqtaudı oylap onı  köp közine tüsirmeytin bolğan. Halıq arasında Nwralı batır altı jasında atpal azamatpen küresip jığıptı, atan ögizdi köterip ketipti deytin añızdar da bar. Mwnday mazmwndağı syujet jalpı qazaq folkulorlıq ädebiet ülgilerinde däyim qaytalanıp otıratındığın eskerte ketuge tura keledi.

Tarihi añızdar men jırlarda qazaqtıñ basqa batırlarındağı siyaqtı, sonıñ işinde Qabanbaydıñ «Qubas atı», Er Jänibektiñ «Kök döneni» siyaqtı Nwralı batırdıñ şayqastarda minetin tüsi «temirdey qarakök twlparı» bolğanı köp aytıladı. Nwralı batırdıñ osı twlparı turalı:

Jılqı işinde twlpar edi qarakök,

Januardıñ şabısı baradı üdep.

Qırğiday jauğa tigen Nwralığa,

Qayran qap, qayratına qaradı köp. – degen jır joldarı kezdesedi. Batırdıñ wrpaqtarı arasında küni bügin saqtalıp kele jatqan añızdar men jırlarda batırdıñ erlikterin onıñ twlparımen qosıp jırlaytın mazmwndardan tıs, basındağı aq dulığası, üstindegi badanaköz sauıtı, qolındağı aybaltası men aq nayzasınıñ bolğanı da jii söz bolıp otıradı. Sonday-aq batırdıñ qaru önerin şeber meñgergeni de aytıladı. Şayqastarda jau jürek batır eş ekilenbesten jauın jayratıp ketip otırğan. Key-keyde tipti jılıstağan jau şoğırınıñ soñınan japadan jalğız «Jänibek!», «Jänibek!» dep wrandatıp kirip ketin otıratın ädetiniñ bolğanı bayandaladı.

Añızdarda Nwralı batırdıñ alğaş ret erlik körsetui men «Jas jolbarıs» degen ataqqa ie boluın qazaqtıñ qart qolbasşısı Qarakerey Qabanbay batırğa qatıstı aytıladı. «Nwralını Qabanbaydıñ sınauı» endi birde «Nwralınıñ Qabanbaydan bata aluı» dep atalğan añızda bayandaluı boyınşa: Birde Er Jänibek köp qolmen Toqta-Barlıqta bekinis jasap jatqan qarakerey Qabanbay batırdıñ qolına kelip qosıladı. Bwlar ormandı, şatqaldı qwldilap kele jatadı. Sol twsta qosınnıñ aldı jürmey toqtap qaladı. Attar dirildep-qalşıldap alğa qaray baspaydı. Sonda Qabanbay: «Januarlarda til joq, aldımızda qauip bar eken. Sol qauipke qarsı şığatın kim bar deydi». Sonda ortağa jas jigit şığıp Qabanbaydıñ aldına kelip özin tanıstırıp: «On eki abaq kerey Jastabanmın. Atım Nwralı, äkem atı Esirkep, jasım onsegizde» deydi. Sonda Qabanbay: «Jortqanda jolıñ bolsın, joldasıñ qıdır bolsın, küş-jigeriñ bolsa körset!» deydi. Sodan Nwralı samsap ösken terektiñ işine kirip, ösip twrğan aqqayıñnıñ birin jer oşaqtay tamırımen jwlıp alıp, «kelden soyıl» äzirleydi. Onan soñ attanıp barıp Qaratöbeniñ küngey betinde künşuaqta jatqan däu jolbarıs qarsı atılğanda däl basınan wrıp öltiredi. Sonda Nwralınıñ erligine razı bolğan batırlar: «Jas jolbarıs» dep ataptı. Sodan bastap atı şığıp «Jas jolbarıs» Nwralı batır atala bastağan eken.

Kelesi bir şayqasta Nwralı qapiyada kezdesken qalmaq qosınınıñ betin qaytarıp bolğanda, qalıñ ormannıñ tasasınan şığa kelgen Joñğardıñ tağı bir qosınına tap bolıp qorşauğa tüsip qaladı. Batır qalıñ qoldı qaq jara «äupirimmen» äreñ degende qorşaudı bwzıp şığa beredi. Endi batır qaşa soğısıp wzay beredi. Biraq küşine sengen qalmaqtıñ birneşe batırı soñınan qalmaydı. Osı kezde batır adam balası jürip körmegen ien şatqaldan jol tauıp kete baradı. Onıñ qarasın alıstan körip kele jatqan qalmaqtar batırdıñ aldınan däu aydahardıñ şığa kelgenin, artınşa qazaq batırı eş oylanbastan jolda jatqan älgi aydahardıñ däu basın tüyrep öltirip kete barğanın köredi. Osı körinisti körgen qalmaq batırı Tayşı:

Qazaqtıñ arıstanı eken,

Aqıldıñ dänişpanı eken,

Elden asqan er eken,

Atı-jöni kim eken?

Qalmaqtı qalıñ teñseltti,

Keremetin körsetti.

Jüreginiñ tügi bar,

Jolbarıstıñ jonı bar,

Ayuday äluetti.

Ay baltasın qaru etti.

Qıran eken şabıttı,

Batır eken baqıttı.

Onı quu qalmaqqa,

Endi bolar qauipti. – dep qasındağı qalmaq batırların toqtatıp, Nwralı batırdı odan äri qua beruden qorqıp keri qaytıp ketken körinedi.

Nwralı batır 1739, 1740 jäne 1742 jıldarı Joñğar Qontayşısı Ğalden-Cerenniñ şabuılına qarsı Esil, Or, Irğız, Elek özenderiniñ boyında Abılay bastağan qazaq qosınınñ sapında Er Jänibek bastağan kerey qosındarında mıñ bası bolıp qatısqan. 1741 jılı Şıñğıstaudağı Şağan şayqasında erlik körsetken. 1751 jılğı 80 kündik Şorğa şayqasında Er Jänibektiñ qasında maydanda senimdi serigi bolğan. 1751 jılı Oñtüstik aymaqtardı Taşkent, Şımkent, Sauran qalaların tartıp alu jorığına qatısqan. 1752-1754 jıldarı Er Jänibek bastağan kerey sarbazdarınıñ sapında Jetisu, Tarbağatay, Altay ölkelerin 1763 jılı Aqşäuli mañında bolğan jorıqqa, jäne Dağandel boyında jasaqtalıp, şürşitke qarsı attanğan Abılay qolınıñ qwramında Nwralı batırdıñ Beknazar,Qosay jasağın basqarğanı, 1755-1765 jıldarı Qırğız wlısına jasağan jorıqtarda, İleniñ sol jağasın, Şu boyın tazartuğa atsalısqan batırlardıñ bir bolğanı jöninde mälimetter saqtalğan.

Batırdıñ osınday tolıp jatqan erlikterinen özge «batırdıñ aytqanı eken» degen köptegen jıraulıq ülgidegi naqıl sözderi de halıq jadında saqtalıp bizdiñ däuirimizge kelip jetken. Sonıñ işinde atalı söz retinde saqtalğan naqıldar qatarında batırdıñ mınaday sözderi hattalğan:

– Asqar tau töbe bolar tas ketken soñ,

Jaqsı auıl jın boladı bas ketken soñ.

• Batır bir ölmeydi, mıñ öledi. Tağdırı qayratında, qayratsız bolsa, bir öler.
• Kereyge qorlıq jaqsa da, ozbırlıq jaqpaydı.
• Eki qatın alğannıñ wrpağınıñ egesi köp.
• Özimşil bolma, kisiligiñ betegeden alasa bolsın, öziñ qorlansañ da basqalardı qwrmette.

Bwlardan özge batırğa jäne batırmen bir däuirde jasağan tarihi twlğalarğa qatıstı eskilikti sözderde:

Jänibek  – nayza,

Şaqabay – qılış!

Janazar – qalqan,

Bayqotan – qwrış!

Şaqantay – şoqpar,

Jobalay – ırıs!

Nwralı – namıs,

Toman bi – tınıs!

Begimbet – qonıs,

Ömirzaq – öris. – dep keletin tirkester kezdesedi.

Nwralı batır bükil sanalı ğwmırında tuğan otanın jat jwrttıqtardıñ şabuılınan qorğau men qazaqtıñ memlekettiligin aman saqtau jolında öziniñ  qara terin tökti, qızıl qanın ağızdı. Sondıqtan bügingi buınnıñ tarihta ötken öz erleriniñ batırlığı men izgiligin wlıqtauğa arnalğan kez kelgen qadamı olardıñ öşpes önegesin tarih betine mäñgilikke qaldıru, sol arqılı öskeleñ wrpaqtı otanşıldıqqa baulu jolında jasalğan izgi qadam retinde bağalanuı kerek.

                                                      Janımhan Oşan

                                                      Tarih ğılımdarınıñ kandidatı 

                   Şığıstanu institutınıñ ağa ğılımi qızımetkeri.