Шыңжаң өлкесіндегі үш форматтағы қазақ әскерлері

Şıñjañ ölkesindegi üş formattağı qazaq äskerleri

| Apr 10, 2020

Ürimji qalası, Qaratau (qıtayşa Nan' Şan) jaylauı, kigiz üydi qorşağan qazaq äskerleri, şaması 1946-1947 jj tüsirilgen. Sol jıldarı Qaratauda mañızdı kezdesu wyımdastırıldı. Ölkelik ükimet pen Nan' Kin qalasınan kelgen sayasi twlğalar kigiz üyde basqostı. Üy sırtın qorğap twrğan qazaq äskerleriniñ jarqın beynesi (işinde kişkentay qazaq qız bala da bar) tarihi estelikke tüsip qalğan.

Ol twsta Şıñjañ ölkesinde üş formattağı qazaq äskerleri bir uaqıtta ömir sürdi. Olar:

*Şarqi Türkistannıñ qazaq äskerleri;

Şarqi Türkistannıñ jalpı äsker sanı 30 mıñdı qwradı.
Äskeri kiim-keşek, qaru-jaraqtarı men şen belgileri tügeldey sovettik ülgide boldı.

* Çin Türkistannıñ qazaq äskerleri;

1946-47 jıldan bastap qauırt jasaqtaldı, äsker qatarına Manas, Qwtıbi, Sanjı, Ürimji, Miçuan, Üşböken, Jemsarı, Şonjı jäne Mori men Barköl qatarlı 10 audannıñ qazaqtarı tartıldı. Çin Türkistannıñ general, mayor şenin alğan qazaq twlğaları küni büginge deyin aytılmay keldi.

Çin Türkistannıñ äskeri kiim-keşekteri, şen belgileri jäne qaru-jaraqtarı gomin' ükimetimen birdey boldı. Gomin' ükimeti äskeri model'di Aqş-tan aldı.
Çin Türkistannıñ qazaq äskerleriniñ qwrılu tarihı 1944-jıldan bastau aladı. Bastapta audan, aymaq öz-özin qorğau maqsatında jasaqtaldı da keyin memlekettiñ bildey qorğanıs jasağına aynaldı.

* Ospan Batır bastağan Ör-Altay qazaq äskerleri;

Äsker qwramın negizinen Köktoğay, Şiñgil eki audannıñ qazaqtarı qwradı. Äskeri partizandar 1939-jıldan bastau aladı, 1943-1944 jıldar damu kezeñi sanaldı, 1946-47 jıldarı Şarqi Türkistan ükimetiniñ äskeri jüyesinen birjolata at kekilin kesisti. 1947-jıldan bastap jeke sanattağı äskeri küşke aynaldı.

Äskeri kiim-keşekteri wlttıq naqışta boldı (tımaq, işik, sırma şapan, saptamalı etik, tb). Qaru-jarağı sovetten alındı keyin gomin' ükimeti arqılı Aqş qarularımen qarulandı.

Eldes Orda

Twrsın Jwmanbay «Üysinbay kitabı»

kerey.kz

Bwl Dağandel, Baqanas ölkesinen şıqqan bi Üysinbay Janwzaqwlı haqında qwrastırılıp jazılğan kitap. Tıñ tolıqtırılğan eñbekte bolıs Äldeke Küsenwlı, Dağandeli bolısınıñ basşıları men bilerimen qatar Äbdirahman Älimhanwlı Jünisov sındı aytulı twlğalar jaylı äñgime qozğalğan. Olardıñ el aldındağı eñbekteri, bilik, kesim – şeşimderi, halıq auzında qalğan qanattı sözderi men ömir joldarı, ata – tek şejiresi qamtılğan. Sonımen qatar mwrağat derekterindegi mälimetter keltirilgen. Kitapqa esimi engen erlerdiñ zamanı, üzeñgiles serikteri turalı jazılğan key maqalalar, jır –dastandar, üzindiler engen. Kitap qalıñ oqırman qauımğa arnalğan. Twrsın Jwmanbay «Üysinbay kitabı», - Jebe baspası, Şımkent qalası.134 bet tolıq nwsqasın tömendegi silteme arqılı oqi alasız. Üysinbay kitap kerey.kz
TARIH ĞILIMI QAZİR EZOTERIKALIQ TOPTARDIÑ MENŞİGİNDE

kerey.kz

Şığıstanuşı-tarihşı Ömir Twyaqbaydıñ bwrında da «Qazaqqa qanday tarih kerek? Täuelsizdik kezeñinde jasalğan tarihi mistifikaciyalar hronikası» dep atalatın maqalasın (22.05. 2025. Zhasalash.kz) oqıp em. Riza bolğam. Jaqında Ö. Twyaqbaydıñ «Qazaqstanda tarihi bwrmalaular men mifterge tosqauıl qoyudıñ joldarı» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) attı tağı bir maqalasımen jäne tanıstıq. Öte özekti mäseleni köteripti. Tarihta orın alıp jürgen jağımsız jayttar turasında oy tolğaptı. Jurnalisterdi, blogerlerdi ayıptaptı. Tarihtan arnayı käsibi dayındığı joq, bärin büldirip boldı dep. Keleñsizdikti toqtatudıñ naqtı joldarın wsınıptı. Bwğan da köñilimiz bek toldı. Äytse de tarihtı bwrmalauğa, öz ötirikterin nasihattauğa tek jurnalister men blogerler ğana emes, «arnayı käsibi dayındığı bar» «tarihşılardıñ» da «zor üles» qosıp jatqanın bayandap, aytılğan pikirdi odan äri örbitip, jalğastırayıq.
«Alğaşqı kitap» derekti beynefil'mi

kerey.kz

Qazaqstan Respublikası Mädeniet jäne aqparat ministrliginiñ Mädeniet komitetine qarastı Wlttıq kinonı qoldau memlekettik ortalığınıñ tapsırısımen «JBF company» kompaniyası Semey qalasında, Şıñğıstau öñirinde, Almatı oblısınıñ Jambıl audanında «Alğaşqı kitap» attı derekti beynefil'm tüsirude. Derekti fil'm Abaydıñ 1909 jılı Sankt Peterburgtegi Il'ya Boraganskiy baspasında basılğan alğaşqı şığarmalar jinağınıñ jarıq köruine arnaladı. Wlı Abay mwrasınıñ qağaz betine tañbalanu tarihın bayandaydı. Qazirgi adamdar bwrınğı uaqıttıñ, Abay zamanınıñ naqtı, derekti beynesin, sol kezdegi adamdardıñ älpetin, kiim ülgisin köz aldarına elestetui qiın. Köpşiliktiñ ol uaqıt turalı tüsinigi teatr men kinofil'mderdegi butaforlıq kiimder men zattar arqılı qalıptasqan. Alayda Abay uaqıtındağı qazaq tirşiligi, qazaqtardıñ bet-älpeti, kiim kiisi, üy – jayı, bwyımdarı tañbalanğan mıñdağan fotosuretter saqtalğan. Bwlar Resey, Türkiya, Wlıbritaniya
JALBIRWLI QOYBAS JAYINDAĞI KÜMÄNDİ KÖÑİRSİK ÄÑGİMELER

kerey.kz

1. AMANDIQ KÖMEKOVTİÑ AYTIP JÜRGENİ – AYĞAQSIZ BOS SÖZDER Qazaqstannıñ batıs aymağında ğwmır keşken önerpazdıñ biri – Jalbırwlı Qojantay jaylı soñğı kezde qisını kelispeytin neşe türli äñgimeler örip jür. Mwnıñ basında twrğandardıñ biri – Amandıq Kömekov. Bwrında da onıñ, basqa da kisilerdiñ eldi adastıratın negizsiz sözderine baylanıstı naqtı dälelder keltirip, «Qwlan qwdıqqa qwlasa, qwrbaqa qwlağında oynaydı» degen ataumen tüzgen sın maqalamızdı respublikalıq «Türkistan» gazeti (28.09. 2023 jıl) arqılı jwrt nazarğa wsınğanbız-dı. Äleumettik jelide Azamat Bitan esimdi blogerdiñ juırda jariyalağan video-tüsiriliminde A. Kömekov öziniñ sol bayağı «äläuläyine» qayta basıptı. Sözin ıqşamdap bereyik, bılay deydi ol: «1934 älde 1936 jılı (?) Mäskeude ötkiziletin
Stalin ajal auzına tastağan qazaqtıñ attı äskeri

kerey.kz

Osı uaqıtqa deyin qwpiya saqtalıp kelgen 106-qazaq attı äsker diviziyasınıñ derekteri endi belgili bola bastadı. 1942 jılı diviziya Aqmolada jasaqtalıptı. Äskeri şala dayındıqpen jasaqtalğan diviziya 1942 jıldıñ mamırında, Har'kov tübindegi qorşaudı bwzıp şığuğa bwyrıq berer aldında, 4091 sarbazğa 71mıltıq, yağni 7 adamğa bir mıltıq jäne bärine 3100 jarılğış oq –däri bärilipti. Qazaq bozdaqtarın qarusız jalañ qılışpen ölimge jwmsauı – «Gitlermen salıstırğanda Stalin soldattardı ölimge 8 ese köp jwmsadınıñ» ayğağı (Mihail Gareev, Äskeri akademiyadan.2005 jıl). “Törtinşi bilik» gazetiniñ 2016 – jılğı mamırdıñ 28-jwldızındağı sanında şeteldik arhivterden alınğan videosyujettegi 106-attı äsker diviziyası jönindegi nemis oficeriniñ aytqanı: «Ne degen qırğız (qazaq) degen jan keşti batır halıq, atqa minip, ajalğa qaymıqpay jalañ qılışpen tankterge