2020 jıldıñ ayağında Resey memlekettik Duma deputattarınıñ Qazaqstanğa jerge baylanıstı talabınan bastalğan aqparattıq şabuıldar 2021 jılı da jalğastı. Biıl jazda Resey sayasatkerleri men aqparat qwraldarı Qazaqstandağı “rusofobiya” mäselesin qozğadı. Qaraşada “orıstar men orıs tilinde söleytinderge qısım körsetilip jatqanı” turalı mälimdemeler Resey sırtqı ister ministrligi deñgeyinde aytıla bastadı.
RESEY TÜSİNİGİNDEGİ “RUSOFOBIYA” MEN “QAZAQILANIP JATQAN” QAZAQSTAN
Azattıq: Resey sayasatkerleri Qazaqstan jerine talası barın bwrınnan aytıp jür, alayda mwnday talaptar bıltırğı jıldıñ ayağı men biılğı jıldıñ basında bwrınğıdan beter küşeydi. Duma deputattarı “Soltüstik Qazaqstan – Reseydiñ sıyğa tartqanı” dedi, qaysıbiri tipti sol “sıylıqtı” qaytarudı talap etti. Resmi Mäskeu mwnday mälimdemelerge qatısı joğın mälimdedi. Al Qazaqstandağı key sarapşılar mwnday mälimdemeler tegin aytılğan joq, “sayqımazaqtar patşanıñ oyın qaytalap twr” dedi. Mwnıñ bäri Qazaqstanğa basqa talaptar aytpas bwrın tamır basıp köru amalı ma?
Pol Gobl: Birinşiden, bwl mälimdemeler özge emes, eñ aldımen Resey prezidentiniñ oyı men auzınan şıqqanın moyındau kerek. Resey körşi elderge jerdi sıyğa bergenin Putin mälimdegen. Sondıqtan Resey sırtqı ister ministrligi ya Duma deputattarınıñ Resey basılımdarında aytqan mälimdemeleriniñ şığu törkini − Putin ekenin aytu kerek. Putin “Qazaqstan Reseydiñ tarihi jeri ötip ketken elderdiñ biri” degen. Sol sebepti mwnıñ artında osı mäseleni kötergen memlekettik dumanıñ birneşe deputatı nemese Resey aqparat qwraldarında aytqan birneşe adam twrmağanın, bwl resmi sayasat ekenin tüsingen jön.
Alayda mwnday talaptı qoyu men iske asıru – ekeui mülde bölek dünie. Meniñşe, Putin men Mäskeudegi özge sayasatkerlerdiñ “bwl jer Reseydiki” dep talap qoyuı kelesi aptada Resey tankteri Qazaqstanğa basıp kiredi degen söz emes. Mwnday mälimdemelerdiñ astarında birneşe närse jatır dep oylaymın. Birinşiden, bwl Reseydiñ belgili bir talaptarı bar jäne onı qalağan uaqıtında kötere alatının qazaq biliginiñ esine salu. Ekinşiden, Resey Ukrainağa qısımdı küşeytip jatqan twsta halıqaralıq qauımdastıqtıñ köñilin basqa jaqqa bwrıp, jañılıstıru. Üşinşiden, bwl “Resey keñeye beretin derjava boluı kerek” dep esepteytin işki auditoriyanıñ aldında wpay jinau.
Putin körşi elder tarihın nege joqqa şığaradı?
Sondıqtan Resey şın mäninde osınday sayasat wstansa da, bwl Mäskeu jaqın arada Qazaqstanğa basıp kiredi degendi bildirmeydi. Batıs jwrtı wmıta bastasa da, Mäskeu 1991 jılğa deyin Ortalıq Aziyağa qarata “Orta Aziya jäne Qazaqstan” degenin Qazaqstan wmıta qoyğan joq şığar. 1985-1986 jıldarğa deyin Qazaqstan Ortalıq Aziyadağı özge elderge wqsamaytın, ayrıqşa memleket retinde qarastırıldı. Elde orıstardıñ sanı köp boldı. Qazir qazaq halqınıñ sanı öskendikten jäne orıs wltınıñ ökilderi Reseyge köşip, elde qalğan orıstardıñ sanı tabiği türde azayğandıqtan, Qazaqstan qazaq memleketine aynaldı. Qazaqstandağı qazaq halqınıñ payızdıq körsetkişi Reseydegi orıstardıñ payızdıq körsetkişimen tolıqtay salıstıruğa keledi. Äri Qazaqstan özin Ortalıq Aziya memleketi retinde körsetip, äreket ete bastadı. Al bwl Mäskeudi qattı alañdatadı, sebebi bwl Qazaqstan endi Ortalıq Aziyadağı derjava retinde äreket etedi, bwdan bılay Ortalıq Aziyadağı özge memleketterge qarsı Reseymen birigip äreket etetin Mäskeu odaqtası bola almaydı degen söz. Qazaqstanğa [aqparattıq] şabuıldardıñ astarında osı närse jatır dep oylaymın.
Azattıq: Jazda Resey sayasatkerleri men basılımdarı Qazaqstandağı “rusofobiya” mäselesin köterdi. Resey federaldı arnaları “Qazaqstanda orıstar orısşa söylegenine bola kemsitilip, teperiş köredi” degenge sendiruge tırıstı. Artınşa bwl iske aralasqan Resey sırtqı ister ministrliginiñ qol astındağı “Rossotrudniçestvo” agenttigi basşısı Evgeniy Primakov Qazaqstandağı “diskriminaciya” turalı mälimdedi. Al Qazaqstannıñ özi bwl mäselede Mäskeudi qoldağanday boldı: prezident äkimşiligi jetekşisiniñ birinşi orınbasarı Däuren Abaev “üñgirdegi wltşıldıqtı” ayıptadı. Qazaqstan nege mwnday reakciya bildirdi? Resey tım agressivti äreket etti me? Qazaqstan bwl jağdayda älsizdigin körsetti me?
Pol Gobl: Mäskeu neni rusofobiya dep bağalaytının anıqtayıq. 50 jıl bwrın qazaq halqı orıs tilin üyrendi. Orıs tili basım boldı. Biraq 1991 jılı täuelsizdik alıp, qazaq halqınıñ sanı öse bastağan soñ, orıs tili bwrınğı basımdığınan ayırıla bastadı. Mäskeu orıs tilin Reseyde qalay däriptese, qazaqtar da däl solay öz ana tilin alğa süyrep, ilgeriletip jatır.
Orıstardı Reseyge şaqıru jäne olardıñ reakciyası
Qazaqstan ükimetiniñ sovet kezeñinde küştep tañılğan orıs älipbiine negizdelgen kirill qarpinen türki tilindegi dıbıstarğa say keletin latın qarpine köşu turalı şeşim qabıldağanı sodan. Mäskeu mwnı rusofobiya körinisi retinde qarastıradı.
Al Qazaqstanda qanday da bir ekstremistik sipatı bar is-äreket qılañ berdi me? Iä, onday boldı. Bwl jerde keybir til patrul'deriniñ şekten şığıp ketkenin meñzep otırmın, alayda bwl Mäskeudi alañdatıp otırğan öte auqımdı ürdistiñ bir böligi ğana. Mäskeudiñ til patrul'deri turalı aytatın sebebi, osı arqılı orıstarğa qanday qauip tönip twrğanın jwrtqa tüsindiru oñay.
Alayda şın mäninde, bwrınğı sovet respublikaları tärizdi Qazaqstanda da wlttıq til basımdıqqa ie bolıp keledi, memleket qazaqılanıp jatır, bwl tañğalatın dünie emes. Bolaşaqta Qazaqstan halqı qazaq tilinde söyleydi, al basqa tilderge kelsek, jwrt orıs tilinen göri ağılşın jäne qıtay tilderinde köbirek söyleytin boladı degen oydamın. Däl osını Mäskeu rusofobiya körinisi dep bağalaydı. Biraq şıntuaytında, bwl Qıtay Ortalıq Aziya men Qazaqstanda mañızdı oyınşığa aynalıp kele jatqanın körsetedi. Al ağılşın tili halıqaralıq til bolğandıqtan qazaq halqı onı da üyrenip jatır.
“Üñgirdegi wltşıldıq”. Til dauı, Resey reakciyası, Abaevtıñ bağası
Halqınıñ auqımdı böligi Reseyde eñbek migrantı bolıp jürgen Täjikstan nemese Qırğızstanmen salıstırğanda qazaqtar üşin orıs tili aytarlıqtay mañızdı emes. Osı sebepti orıs tilin üyrengisi keletin qazaqtardıñ sanı azaya bermek. Mäskeu däl osını dwşpandıq äreket dep qabıldaydı.
Azattıq: Iä, biraq nelikten prezident äkimşiligindegi joğarı lauazımdı twlğa mwnı “üñgirdegi wltşıldıq” dedi? Mwnday reakciyağa ne sebep boldı?
Pol Gobl: Meniñşe, qazaqstandıqtardıñ key äreketi wltaralıq konflikt tudırıp, kürdeli mäselege äkep soqtıruı mümkin edi. Bwdan bwrın düngendermen, wyğırlarmen arada konflikt bolğanın kördik.
Policiya küzeti, közine tas tigen twrğın häm Tik-tok
Wltaralıq konflikt Nwr-Swltan üşin nağız problemağa aynaluı mümkin, sondıqtan tım qattı ketpeuge, Resey şeneunikteriniñ aşuın tudıratın äreketke barmauğa ündegen jön. Biraq siz aytqan lauazımdı twlğalar Resey aldında şeginip, ığısudan göri Qazaqstandağı twraqtılıqtı saqtaudıñ qamın jep söylegen. Bwl Reseyge qwrmet körsetu bolıp körinui mümkin, al biraq şın mäninde, bwl eldegi wltaralıq tatulıqtı saqtap, sırttağılar, onıñ işinde Mäskeu el işindegi şielinisti Qazaqstanğa qarsı qoldanbauı üşin jasaldı.
Azattıq: Resey men Qazaqstandağı sarapşılar Mäskeudiñ jerge qatıstı talaptarı men til jaylı mälimdemelerin sol uaqıtta jaqındap qalğan Duma saylauımen baylanıstırdı. Sayasatkerler osılayşa “şet jaqtağı orıstardı qıspaqqa alıp jatır” dep, otandastarınıñ imperiyalıq stereotipterine äser etu arqılı wpay jinağısı keldi-mıs dep tüsindirdi. Alayda Duma saylauı ayaqtalğan soñ da Resey aqparat qwraldarı Qazaqstan taqırıbın qauzaudı jalğastırdı. Orıstar men orısşa söyleytinderge qısım körsetilip jatqanı turalı mälimdemeler Resey sırtqı ister ministrligi deñgeyinde aytıla bastadı. Qazaqstanğa qarsı aqparattıq şabuıl nege küşeydi?
Pol Gobl: Keyingi üş-tört ayda aqparattıq şabuıl küşeygeniniñ birneşe sebebi bar dep oylaymın.
Mäskeudiñ “orıstardı qorğauı”, Nwr-Swltannıñ Kreml'ge “jaltaqtauı”
Eñ aldımen rusofobiya ideyası Reseydi jan-jaqtan jau qorşap alğan bekinis retinde körsetetin Kreml' müddesine qızmet etedi. Oğan säykes, halıq qanday jağdayda bolsın Kreml'ge bağınıp, Vladimir Putinniñ pärmenine eşkim kümän keltirmeui kerek. Sondıqtan halıq özin qorşauda qalğanday sezinsin deseñiz, oğan qol jetkizudiñ eñ tiimdi jolı – körşi elder bizge jau degen pikir qalıptastıru.
Ekinşi sebebi, meniñşe, rasında da Reseydiñ Ukrainağa qarsı äskeri is-qimıl qoldanu qaupi bar. Eger Mäskeu qauip töndiretin jalğız el Ukraina bolsa, onda Batıs pen basqa elderge Reseydi tejeu oñay bolar edi. Al Resey Ukrainadan bölek, Belarus', Qazaqstanğa qauip töndiredi deseñiz, onda Mäskeudi tejeu qiınday tüsedi.
Üşinşiden, barlıq elde ekonomikalıq jäne basqa da mäseleler tuındağanda sayasatkerler halıq nazarın basqa jaqqa bwru üşin qanday da bir wlttıq reñki bar qauip oylap tabadı. Reseydegi jağday onşa jaqsı emes, ekonomika qwldırap jatır. Pandemiya köptegen problema tudırdı, işki auditoriyanıñ nazarın osı problemadan basqa jaqqa bwrudıñ amalı – şetelde Reseyge qarsı jasalıp jatqan is-äreket turalı aytu. Meniñşe, Mäskeu qazaqqa qarsı ritorikasın Jaña jıl qarsañında köbirek ayta bastaydı, bwl Resey-Ukraina dağdarısı sayabırsığanşa jalğasıp, sodan soñ, Mäskeu propagandisteri Qazaqstan jaylı söz qozğaudı azaytadı dep topşılaymın.
LAVROV AYTQAN SIRTQI KÜŞTER MEN NWR-SWLTAN REAKCIYASI
Azattıq: Resey sırtqı ister ministri Sergey Lavrov qaraşada “Rossiyskaya gazeta” basılımında şıqqan maqalasında Qazaqstandağı “ksenofobiya körinisi” turalı jazdı. Qazaqstan sırtqı ister ministrligi bwğan jariya türde eşqanday reakciya bildirmedi. 2020 jıldıñ ayağında Duma deputattarı Qazaqstanğa jerge baylanıstı talap qoyğanda sırtqı ister ministrligi Mäskeuge qarsılıq notasın jibergen, al bwl jolı ünsiz qaldı. Nwr-Swltannıñ reakciyası bolbır bolıp bara jatır ma? Qazaqstan aqparattıq şabuılda Reseyden jeñilip jatır ma?
Pol Gobl: Birinşiden, diplomatiyalıq notalar ädette basqa eldiñ aqparat qwraldarı men lauazımı tömen şeneunikterdiñ is-äreketine qarsılıq bildiru üşin joldanadı. Al basqa eldiñ prezidenti men sırtqı ister ministriniñ mälimdemesine qarsılıq bildiru üşin diplomatiyalıq nota joldanbaydı. Mwnı ädette diplomattar men lauazımı joğarı şeneunikter özara talqılaydı. Biraq Lavrov maqalasına qarsılıq notasınıñ bolmauı Nwr-Swltan bwğan oñaşa jağdayda jäne şeşimdi türde jauap bermegen degendi bildirmeydi.
Degenmen Qazaqstannıñ bwl mäseleni şielenistirmeuge tolıq negizi bar. Öytkeni Reseydi jariya türde sınağan sayın Mäskeu bwrınğıdan öktem qarımta jauap qaytaratının körip-bildik. Bälkim, Nwr-Swltandağı joğarı lauazımdı twlğalar bwl problemanıñ kün tärtibinen birjolata tüskenin nemese basılğanın qalasa, Putin nemese Lavrovqa tikeley şabuıl jasau mäseleni şeşudiñ jolı emes ekenin tüsinse kerek.
Biraq bwl mäselede Qazaqstannıñ poziciyası osal emes. Birinşiden, tarihqa üñilgen kez kelgen adam endi bir on jıldan keyin Qazaqstanda bügingimen salıstırğanda anağwrlım köbirek qazaq twratınına köz jetkizedi. Qazaqstan halqınıñ şamamen 90-95 payızı qazaqtar bolmaq. Al bwl kezde Reseydiñ Qazaqstanğa orıs qauımdastığı arqılı jasaytın ıqpalı tömendeytini anıq. Qauip tönip twrsa, äreket etetiniñiz tüsinikti. Al eger tarihi twrğıdan jeñis siz jağında ekenin bilseñiz, onda basqaşa äreket etesiz. Resey bwl twrğıda özine qauip tönip twrğanın sezedi, al qazaqtar özine senimdi.
Bwrınıraqta jağımsız oqiğalardan tuındaytın wltşıldıq jaylı Batısta jaqsı eñbekter köp ekenin jazğanmın. Biraq biz jağımdı oqiğalar sebep bolğan wltşıldıq turalı az bilemiz. Bwl − jağdayımız jaqsaradı, tübi jeñemiz degen senimge süyengen wltşıldıq. Jwrttıñ qanday da bir şabuılğa qarsı qalay äreket etetinin köru oñay. Al tarih öz jağında, tübi jeñiske jetetinine senimdi jwrttıñ qalay äreket etetinin bayqau qiın. Qazaqstandı 1991 jıldan beri basqarğan eki prezident te tarih öz jağında ekenin biledi, osı senimdilik olardıñ türli ayıptauğa reakciyasın da özgertedi.
Azattıq: Lavrov maqalasında “jergilikti wltşıldıqtı däripteu men Reseymen qarım-qatınastı diskreditaciyalauğa bağıttalğan” sırttan äkelingen aqparattıq ädis-täsil turalı da jazdı. Ol osılayşa aymaqtağı özge derjavalardıñ müddesi barın meñzep, Mäskeu Qazaqstandağı ahualdı jiti baqılap otır, basqa oyınşılardıñ küşeyuine jol bermeydi degendi añğartqanday boldı. Sizdiñşe, Lavrov söziniñ astarında osı kontekst jatqan joq pa? Nemese basqa da kontekst bayqala ma?
“Mikrofondı auzıma tıqpañızdar”. Dariğa Nazarbaeva Lavrov jaylı swraqqa ne dedi?
Pol Gobl: Mäskeu bwrınnan beri aynalasındağı postsovettik memleketterdi täuelsiz oyınşı dep qabıldamaytının anıq añğartıp jür. Ol elder qanday da bir äreketke barsa, Mäskeu mwnıñ artında basqa bireu, ädette AQŞ, keyde Qıtay, endi birde Türkiya twr dep esepteydi.
Mwnıñ eki türli saldarı bar. Birinşiden, [Mäskeu] Qazaqstan ne Özbekstandı sınağanda, bwl şın mäninde ol elderge emes, sırtqı küşterge qarata aytılğan sın ekenin körsetedi. Ekinşiden, Qazaqstanğa şabuıl bwl Batısqa, atap aytqanda, Qazaqstannıñ Batıspen äriptestigine jasalğan şabuıl.
Alayda ekinşi jağınan Reseydiñ mwnday mälimdemeleri, Qazaqstandı täuelsiz oyınşı retinde qabıldamauı belgili bir därejede Qazaqstandı qorlaydı.
Qazaqstannıñ til nemese wlt sayasatın Qazaqstan ükimeti emes, basqa bireu jasap jatır dep oylamaymın. AQŞ, Qıtay nemese basqa memleket kelip “mınanı iste” dep nwsqau berip jatqanına senbeymin, oğan dälel de joq. Biraq Resey osığan senedi, sebebi bwrınğı sovettik respublikalar öz betinşe äreket ete aladı dep eseptemeydi.
“Resey “otarşıl” degennen qaşadı”. 1916 jılğı köterilis kezindegi zorlıq-zombılıq pen aştıq
Basqa imperiyalar: Avstro-Vengriya, Germaniya imperiyası, Wlıbritaniya imperiyası, Franciya imperiyası, Bel'giya imperiyası, t.b. ıdıradı. Olar täuelsizdik alğan aynalasındağı jäne alıstağı eldermen kelisimge keldi, ol memleketterge öz tañdauın jasay alatın el retinde qaradı. Biraq Resey onı jasağısı kelmey otır. Putin basqaratın Resey tap bir bwl şın mänindegi memleketter emes dep äreket etkisi keletindey.
Putin “Ukraina tarih sub'ektisi emes, tarih ob'ektisi” dedi. Putin men Mäskeudegi özgelerdiñ Qazaqstan jaylı aytqanı da osı wstanımğa say keledi. Resey qazaqtardı täuelsiz oyınşı retinde qorlağan sayın qazaqtardıñ Reseyge öşpendiligin oyata tüsetinin tüsinbeydi. Mäskeudiñ şabuılınan Qazaqstan Reseyge qaytıp oralmaydı, kerisinşe Reseyden alşaqtay tüsedi.
“MÄSKEUDİ DOLDANDIRATIN MÄSELE”
Azattıq: Birneşe jıl bwrın Kreml'diñ ideologı dep sanalğan Vladislav Surkovtıñ jaqında jariyalağan maqalasınıñ mäni “Resey sözsiz keñeyedi” degenge sayadı. Mwnday mälimdemeler Qazaqstandı alañdatatını zañdı. Elde soltüstik öñirlerde Ukraina scenariyi qaytalanuı mümkin ekeni, tipti äskeri qaqtığıs boluı ıqtimal ekeni jaylı dolbar auıq-auıq aytılıp jür. Älginde onday scenariydiñ iske asuı ekitalay dediñiz. Degenmen Qazaqstanğa alañdauğa negiz bar ma?
Pol Gobl: Surkov keyingi 20 jıl boyı Resey tarihi twrğıdan imperiya, solay bolıp qala bermek, imperiya qalpına keledi degendi aytıp jürdi. Biraq onıñ tüsinigindegi imperiya Sovet odağı nemese 1917 jılğa deyingi Resey imperiyasınan mülde basqa. Putin de, Surkov ta Reseydiñ Ukraina men Belarus'ti qosıp alğanın qalaytını aydan anıq. Olardıñ Qazaqstan nemese Ortalıq Aziyanı qaytarıp aluğa ıntıq ekeni ekitalay, öytkeni bwl Resey federaciyasındağı orıs wltınıñ jwtıluın bildiredi. Al olar jaña imperiyanı orıs tili men mädenieti arqılı basqarğısı keledi. Sondıqtan wltı özge 50 million adamdı Mäskeu baqılaytın bir memleketke biriktirui ekitalay dep esepteymin. Meniñşe, Ukraina men Belarus' halqınıñ Resey agressivti äreket etedi dep alañdauına tolıq negiz bar. Ortalıq Aziya men Qazaqstan jayı alañdatsa da, bwl jerde Mäskeudiñ däl Ukrainağa töndiretindey qaupi turalı söz bolıp jatqan joq.
Azattıq: Olay bolsa, “Reseydiñ keñeyui” degende Mäskeu elge äsker jiberu nemese jerdi basıp aludı emes, körşilerdi, onıñ işinde Qazaqstandı Kreml'ge äskeri jäne ekonomikalıq täueldi ete tüsu degendi meñzey me? Reseydiñ Qazaqstanğa atom elektr stanciyasın saluğa kömektesemiz degen wsınısı men memlekettik basqarudıñ cifr platformasın jasaudı Reseydiñ jekemenşik bankine tapsıru bastaması mwnımen baylanıstı ma? Mwnıñ bäri baylanıstı närse me?
Pol Gobl: Resey ıqpal etu üşin mädeni jäne ekonomikalıq jwmsaq küşti paydalanğısı keledi. Biraq Resey mälimdemeleri kerisinşe jwrttı özinen teris aynaldıradı. Qazaqstanda bolaşaqta Reseydiñ keybir ekonomikalıq jobası boluı mümkin be? Ärine. Resey – ülken memleket. Söyte twra Resey ekonomikası iri tabısqa jetpegen, Qıtaymen salıstırğanda quatın körsete alatınday deñgeyde emes.
Eger Qazaqstanda twrsam, Reseyden göri Qıtaydıñ ekonomikalıq ekspansiya arqılı ıqpalı artuınan qauiptener edim. Sebebi Qıtaydıñ aqşası köp jäne onı şetelge jwmsauğa qwlıqtı. Resey bwl jerde bäsekelese almaydı, Mäskeudi doldandıratın da osı.
Onıñ üstine Reseydiñ jwmsaq küş arqılı halıq senimine kiru wmtılısına Mäskeu mälimdemeleri nwqsan keltirip, joqqa teñ etedi. Mwnday mälimdemeler aytqan Mäskeuge qazaqstandıqtardıñ oñ qabaq tanıtuı neğaybıl.
Biraq Resey oqtın-oqtın aytatın qauipti şın mäninde iske asıruı ekitalay. Eger olar äskeri küş qoldansa, belgili bir reakciya boladı. Eger jwmsaq küş qoldanıp, söyte twra Qazaqstandı ayıptaudı toqtatpasa, bwl da reakciya tudıradı.
Eger Resey Qazaqstanda şın mäninde ıqpaldı bolğısı kelse, onda ol Qazaqstandı sınamay, kerisinşe maqtap, qazaqstandıqtardı Resey universitetterine tüsuge ıntalandırıp, Qazaqstan ekonomikasına äldeqayda köp aqşa salar edi. Mine, osı närseler Reseydiñ jwmsaq küş arqılı aymaqtağı ıqpalın arttırar edi. Biraq mwnday jağdayda Putin, Lavrov, Surkov pen Mäskeudegi basqalar tärizdi Qazaqstan men qazaqtarğa şabuıl jasamaytın edi.
Mäskeu Qazaqstan jaylı älgindey mälimdeme aytudan opa tappaydı. Sebebi onday söz qazaqtardı Mäskeuden sırt aynaldıradı. Alayda Putin mwnı tüsingisi kelmeytin siyaqtı, ol küş qoldansa bäri bağınadı dep esepteydi. Biraq ol bandit siyaqtı küş qoldansañ, kerisinşe reakciya tuatının esten şığarğanday. Mäskeu bwl rette qısqa merzimdi, qauipti jäne tiimsiz täsildi tañdap alğan.
“Jemqorlıq radiaciyadan da qauipti”. Qazaqstan men Özbekstan AES saluğa dayın ba?
Azattıq: Resey bäzbir elderde atom elektr stanciyasın salu üşin olarğa nesie berdi. Resey AES-ti memleketterdi täueldi etetin geosayasi qwral qılatının sarapşılar aytıp jür. Resey Qazaqstanğa da AES saludı wsınğan. Qazaqstan prezidenti Qasım-Jomart Toqaev jaqında AES bäribir salınatının mälimdedi. Siz [Qazaqstannıñ bwrınğı prezidenti Nwrswltan] Nazarbaev pen Toqaev tarih öz jağında ekenin biledi dediñiz, olay bolsa, nelikten olar Qazaqstanda Reseydiñ jwmsaq küşin qoldanuğa rwqsat etedi?
Pol Gobl: Birinşiden, men Reseydiñ jwmsaq küşin tiimdi dep eseptemeymin. Bwl Reseyge oñ közqaras qalıptastırudan göri jwrttı qorlauğa bağıttalğan. Ekinşiden, tarih sizdiñ jağıñızda ekenin tüsinseñiz, Reseyge belgili bir närseni iske asıruğa, mısalı, önerkäsip zauıttarı, reaktorlar saluğa rwqsat ete alasız. Resey osı arqılı ıqpal ete alamız dep oylauı mümkin. Biraq bwğan Qazaqstannıñ közimen qarasaq, bwl eldi küşeytedi. Demografiyanı alsaq, qazaq halqınıñ sanı keyingi 150 jıl işinde bwrın-soñdı bolmağan körsetkişke jetpek. Osığan arqa süyegen Toqaev pen Nwr-Swltandağı özge sayasatkerler “iä, biz mwnı [Reseydiñ jwmsaq küşin] paydalanayıq, öytkeni bwl jwrt oylağanday qauip töndirmeydi” dep esepteytin siyaqtı.
Resey atom elektr stanciyalarınıñ sätsiz tarihın eskerip, Qazaqstan atom elektr stanciyasın basqa elge saldıru mümkindigin qarastırğanı jön degen oydamın. Biraq AES-ti Resey salıp bergen künniñ özinde Mäskeu Qazaqstan men qazaqtardı ayıptauın toqtatpaytınına senimdimin. Sondıqtan atom elektr stanciyasın salğannan Qazaqstan ekonomikalıq ahualın jaqsarta alsa da, Resey bwdan wtpaydı. Toqaev pen Nazarbaev mwnı jaqsı tüsinedi dep oylaymın.
Ükimettegiler Resey Qazaqstanğa atom elektr stanciyasın saluı mümkin ekenin tüsinedi. Biraq bwl Qazaqstandı Reseyge bağınıştı etpeydi, sebebi Resey Qazaqstanğa şabuılın jalğastıra beredi. Meniñşe, qazaq halqınıñ basım böligi Reseydiñ AES salu turalı bastamasınan göri soltüstik Qazaqstan men orıs tiliniñ basım bolıp qala beru kerektigi jaylı mälimdemelerine aşulı. Resey aqparattıq şabuıldı jalğastırğan sayın keri reakciya tudırıp, özine öşpendilikti küşeyte bermek.
“BILİKTE QAZAQŞIL SAYASATKERLER KÖBEYEDİ”
Azattıq: Sarapşılar Qazaqstanda bilik tranziti äli ayaqtalğan joq, qazirgi status-kvoğa Mäskeudiñ köñili toladı dep esepteydi. Biraq bilik tranziti ayaqtalıp, memleket basına wltşıl közqarastağı basşı kelse, Resey qalay äreket etedi? Onday jağdayda Ukraina scenariyi Qazaqstanda qaytalanuı mümkin be?
Pol Gobl: Ökinişke qaray, olay boluı mümkin. Biraq aldımen ayaqtalmağan tranzitke oralayıq. Resey siyaqtı elder tranzit taqırıbın qozğauı tiis, öytkeni bilik basına kelgen är diktator sayasi jüyeni tübegeyli özgertedi. Al biraq köptegen basqa elde biliktiñ bir basşıdan ekinşige auısuı tübegeyli özgeristerge äkelmeydi.
Qazaqstanda bilik basına qazaq wltşıldarı, qazaqşıl, biraq eşkimge öşpendilik tanıtpaytın basşılar kele bermek. Bwl demografiyadağı özgeristerge baylanıstı, sonımen birge sırtqı sayasatta Qıtay, Batıs, Reseymen köpvektorlı sayasat wstanu kerek boladı.
Toqaevtan nagrada alğandar arasında Nazarbaevtıñ jaqındarı da bar
Bälkim, Resey belgili bir därejede ıqpal etkisi keletin şığar, biraq Mäskeudiñ reseyşil sayasatkerleriniñ sayasatı mülde tiimsiz bolıp şıqtı. Olardıñ key jerde äskeri küşi joq, al äskeri küşi bar jerde reseyşil sayasatkerlerdiñ ornın Mäskeuge qarsı közqarastağı sayasatkerler basıp jatır. Mısalı, Armeniya. Ol eldiñ aumağında Reseydiñ äskeri bazası bar bolğanımen, Armeniyanıñ qazirgi basşısı Paşinyandı Mäskeu Reseyge qarsı sayasatker dep biledi.
Meniñşe, biliktiñ Nazarbaevtan basqa bireuge auısuı turalı söz Toqaevtı aralıq twlğa etip körsetedi, sondıqtan odan göri sayasi ahualdıñ, qoğam men bilik qwrılımdarınıñ wzaqmerzimdi evolyuciyası turalı aytqan dwrıs. Bwl Reseyge wnamaydı. Biraq aşığın aytqanda, onıñ qolında mwnı boldırmaytın tetik joq.
Azattıq: YAğni Qazaqstandı bolaşaqta wltşıl prezident basqarıp, bwl Reseyge jaqpasa da, Resey äskeri is-qimılğa barmaydı, elge basıp kirmeydi degen söz be?
“Orıs ayuı” iek astında. Soltüstik öñirdegi jwrttı ne mazalaydı?
Pol Gobl: Eger Resey Qazaqstannıñ soltüstiginde Donbass nemese Qırımdağıday strategiyanı iske asıruğa talpınsa, onda Nwr-Swltan köp küttirmey basqa elder, mısalı, Qıtay nemese Batıspen äskeri odaq qwru jaylı kelissöz jürgize bastaydı. Tipti Qazaqstannıñ soltüstigine Reseyden tönetin äskeri qauiptiñ betin qaytaru üşin qazaq basşısı eldi NATO-ğa kirgizuge wmtıluı mümkin. Al bwl Resey qalaytın närsege mülde qarama-qarsı dünie. Biraq Mäskeu osı bağıttağı is-äreketke barsa, däl osınday reakciya tudıradı.
Azattıq: Biliktiñ Nazarbaevtan basqa bireuge auısuı Toqaevtı aralıq, uaqıtşa twlğa etip körsetedi dediñiz. Sizdiñ oyıñızşa, Toqaev uaqıtşa prezident pe, älde ol bilikte wzaq merzimge qala ma?
Pol Gobl: Toqaev bilikte wzaq merzimge qaluı ıqtimal. Qazaqstan sayasatındağı ötpeli kezeñ, bilik tranziti turalı söz qozğamağandı jön köremin. Odan göri wzaqmerzimdi ürdis turalı aytqan dwrıs. Toqaevtıñ aynalasına qazaqşıl sayasatkerler jinala bastaydı dep oylaymın. Äri Toqaevtıñ özi de osı bağıtqa oyısa bastaydı, öytkeni Qazaqstannıñ betalısı solay.
Azattıq: Resey aqparat qwraldarı bwğan deyin Nazarbaevqa eş uaqıtta tikeley soqtıqpay kelgen. Jaqında lenta.ru agenttigi Nazarbaev pen onıñ otbası müşeleriniñ baylığı jaylı maqala şığardı. Mwnı oğan qarsı tikeley jasalğan şabuıl deuge bola ma?
Pol Gobl: Bwl jerde şabuıl bayqaladı. Mäskeu osı arqılı Qazaqstanğa naqtı qısım körsetuge dayındalıp jatqanday jäne Toqaevqa Mäskeuge oñ qabaq tanıtpasa onıñ jäne Qazaqstannıñ basında qanday da keleñsiz närse boluı mümkin degen belgi bergisi keldi.
Azattıq: Äñgimeñizge raqmet.
Azattıq radiosı
Pikir qaldıru