“PUTIN MEN SIMON'YAN KÖRŞİLERİN JAQTIRMAY, OLARĞA MWRNIN ŞÜYİRE QARAYTININ KÖRSETTİ”
Azattıq: Peterbugte ötken ekonomikalıq forumda Qazaqstan prezidenti Toqaev Putinniñ közinşe “LHR”, “DHR” qwrılımdarın moyındamaytının aşıp ayttı. Toqaev osığan deyin National Interest basılımına jariyalağan maqalasında “Qazaqstan Ukraina jereiniñ twtastığın qwrmetteydi” dep jazsa, prezident äkimşiligi basşısınıñ orınbasarı Timur Süleymenov “Qırım men Donbasstağı jağdaydı “moyındamaymız” degen edi. Toqaev Peterburgtegi forumda däl osı sözderdi qaytaladı, biraq nege prezidenttiñ osı jolğı mälimdemesi qızu reakciya tuğızdı?
Erika Marat: Şınında Toqaev Ukraina territoriyasınıñ twtastığın qoldap, “LHR”, “DHR” qwrılımdarın moyındamaytının birinşi ret aytıp otırğan joq. Biraq onıñ osı jolğı mälimdemesi simvolikalıq mänge ie boldı. Öytkeni Toqaev Putinniñ közinşe televiziyalıq formatta söyledi. Bwğan deyin postsovettik elderden eşkim olay jasağan emes.
Azattıq: “Toqaevtıñ Peterburgtegi mälimdemesi Kreml'men kelisilgen, qazir Resey batıstıñ ekonomikalıq şekteulerin aynalıp ötu üşin Qazaqstandı paydalanıp otır, endi körşisi de sankciya astında qalmasın dep Mäskeu Qazaqstan prezidentine ädeyi osınday mälimdeme jasatıp otır” degen pikir bar. Biraq batıs basılımdarı “Putin odaqtasınan kütpegen soqqı aldı” dep jazıp jatır. Toqaev şınımen odaqtasına jaltaqtamay şeşim qabıldaytın daralığın körsetkisi keldi me, älde bwl jay ğana közboyauşılıq boldı ma? Mümkin mwnıñ astarında basqa dünie jatqan şığar?
Erika Marat: Astırtın söz baylasu teoriyalarına senip, Mäskeu men Nwr-Swltannıñ arasında kelisim boldı degim kelmeydi. Öytkeni Qazaqstanğa täuelsiz memleket ekenin däleldeu qajet bolsa, Toqaev Putinge tikeley osılay aytar edi dep oylamaymın. Bwğan deyin eşkim Putinge onıñ sayasatın sınap, äsirese, Ukrainadağı soğıs jaylı taqırıpta aşıq qarsılıq bildirgen emes. Sondıqtan qos memleket basşıları arasında kelisim boldı degen boljamdarğa senbeymin. Qazaqstanğa qarsı sankciya salınuı mümkin degen variant ıqtimal bolğan künniñ özinde ülken qauip joq. Halıqaralıq qauımdastıq, onıñ işinde batıs elderi Qazaqstanğa qarsı sankciya salğısı kelmeydi. Onıñ üstine, Putin men Simon'yannıñ bwrınğı ädetine basıp, Qazaqstan prezidentiniñ atın qate aytqanına kuä boldıq. Olar bwrın da osınday qılıq tanıtqan. Putin men Simon'yan osı arqılı körşilerin jaqtırmaytının jäne olarğa mwrnın şüyire qaraytının körsetti.
Azattıq: Toqaev öz mälimdemesinen keyin Qazaqstandı qanday qauip-qater men saldarlar kütip twrğanın bildi me?
Erika Marat: Toqaev ayaq astı mälimdeme jasadı dep oylamaymın. Onıñ bärin aldın-ala tarazılap, birinşi kezekte Qazaqstannıñ wlttıq müddesin oylap osınday qadamğa barğanına senimdimin.
Putinniñ äreketin boljau qiın. Ol älemge kütpegen jerden ärtürli fokus körsetkendi wnatadı. Sondıqtan Putin Qazaqstan men basqa da memleketterge qarsı sau adamnıñ basına kelmeytin qadam jasauı mümkin degen qauip bar.
Azattıq: Putinnen ne kütuge boladı?
Erika Marat: Sözben qorlau jalğasıp, Kreml' propagandasına jwmıs isteytin twlğalar (“Edinaya Rossiya” partiyasınıñ müşeleri, sayasatkerler men media twlğalar) Qazaqstandı kemsituge tırısuı mümkin.
Azattıq: Toqaev Peterburgke barğan jalğız köşbasşı boldı. Key sarapşılar Toqaevtıñ “LHR” men “DHR” qwrmetti qatısuşı bolıp otırğan forumğa baruı ol jasağan mälimdemege qayşı keledi deydi. Siz qalay oylaysız? Qazaqstan prezidentiniñ sözi men isinde qayşılıq bar ma?
Erika Marat: Toqaevtıñ sözi men isinde qayşılıq joq dep oylaymın. Qanşa jerden avtoritar basşı bolsa da, Toqaev halıqtıñ Resey Qazaqstanğa qarsı agressivti sayasat jürgizui mümkin degen alañdauşılığın eskerip otır. Qazir oğan Resey agressiyasına, tipti, Qazaqstan bolaşaqta Gruziyanıñ nemese Ukrainanıñ kebin kiyui mümkin degen twspal sözderdiñ özine qarsı twra alatının körsetu öte mañızdı.
“RESEY BWRINĞIDAY ORTALIQ AZIYADA MÄDENI IQPALI BAR MONOPOLIST EMES“
Azattıq: Batıstağı key sarapşılar sankciyalardıñ äserinen Resey ekonomikası qwldırap, Mäskeudiñ Ortalıq Aziyadağı ıqpalı azayıp keledi dep esepteydi. Tağı bir faktor – “stan” degen jwrnağı bar memleketterdiñ älemdik arenada “jekswrın” bolğan Mäskeuden irgesin aulaq saluğa tırısuı. Reseydiñ öñirdegi ıqpalı azayıp keledi degen pikirge qosılasız ba?
Erika Marat: Reseydiñ Ortalıq Aziyadağı ıqpalı älsirey bastadı dep esepteytin sarapşılardıñ biri menmin. Bwğan soğıs ğana äser etken joq. Ärine, soğıs bastalğalı öñir memleketteri Reseydiñ qanday körşi ekenin körip, oylana bastadı. YAğni, onıñ bauırmal, beybit memleket emes, Ortalıq Aziya üşin qauipti el ekenin añğarğanday boldı.
Biraq Qıtaydıñ ekonomikalıq ıqpalınıñ artuına jäne Ortalıq Aziyağa äser etetin şeteldik mädeniet türleriniñ (islam, qıtay, korey nemese türik mädenieti) köp boluına baylanıstı Reseydiñ öñirdegi ıqpalı azayıp keledi. Resey bwrınğıday öñirge mädeni ıqpalı bar monopolist emes. Kündelikti twrmısta Reseydiñ mañızı men tanımaldılığına osı faktor keri äser etip otır.
Toqaevtıñ mälimdemesi Putinmen kelisilgen sayasi qoyılım ba? Nwr-Swltan men Mäskeudiñ arası suıdı ma?
Azattıq: Ortalıq Aziya memleketteriniñ Reseyden alşaqtauına kolonialdıq tarihqa degen jaña közqaras äser etui mümkin be?
Erika Marat: Qazaqstan men Qırğızstan ğalımdarı men belsendileriniñ arasında “Sovet odağı (sovettik Resey) Ortalıq Aziyağa köp azap şektirdi, milliondağan adam qaza tauıp, halıqtıñ jadı men mädenieti joyılıp ketti, sondıqtan qazirgi Reseydi örkenietti, modernistik memleket dep bağalau dwrıs emes” degen talqılaular boldı. Qazir akademiyalıq toptar arasındağı talqılaular meynstrimge aynalıp, Ortalıq Aziyada twratın adamdardıñ köbi Reseydiñ imperiyalıq kelbeti turalı oylana bastadı. Mwnday talqılaular öte mañızdı. Qazaqstanda bwl 1930-jıldarı bolğan aştıq saldarına qayta bağa beru arqılı jürip jatır. Qırğızstanda 1916 jılğı oqiğalarğa män berilip jatır. Key adamdar üşin Reseydiñ Ukrainadağı äreketi bol'şevikterdiñ Ortalıq Aziya territoriyasın qalay jaulap alğanın eske saldı. Olar da auıldardı örtep, jergilikti mädenietti joyuğa bar küşin salğan.
Azattıq: Reseydiñ Ortalıq Aziyadağı ıqpalınıñ azayuı öñirdegi basqa oyınşılardıñ röline qalay äser etedi? Ortalıq Aziyada qay eldiñ ıqpalı küşeyui mümkin? Mwnıñ öñir memleketterine paydası men ziyanı qanday?
Erika Marat: Sırtqı oyınşılardıñ Ortalıq Aziyada öz müddesi bolatının eskeru qajet. Olardıñ müddesi bir jerden şığıp, bäseke bolmauı da mümkin. Birinşiden, sırtqı sayasatqa Ortalıq Aziya elderiniñ ükimeti, basşıları, tipti halqı da äser etedi. Qazir Reseydiñ röli tüsiniksiz bolğandıqtan, Türkiyamen äriptestikke jol aşıldı. Birneşe jıl bwrınğı jağdaymen salıstırğanda, Ortalıq Aziya üşin Türkiyanıñ mañızı arttı deuge boladı. Sondıqtan basqa eldermen qarım-qatınastı nığaytuğa mümkindik tuıp otır.
Azattıq: Toqaev Peterburgten bwrın Türkiyağa bardı. Onda Reseydi aynalıp ötetin Transkaspiy dälizi turalı aytıldı. Reseyden keyin Qazaqstan prezidenti Tegeranğa barıp, Türkimenstan men Iran arqılı Türkiyağa jük tasımaldau mümkindigin söylesip qayttı. Toqaevtıñ halıqaralıq arenada Qazaqstannıñ basşısı retinde qoldauğa ie boluğa talpınısın qalay bağalaysız?
Erika Marat: Sätti qadam dep bağalaymın. Ol özin halıqaralıq deñgeyde şeber strateg retinde körsetip ülgerdi. Aldağı uaqıtta äli de onıñ mul'tipolyarlıq sayasatınıñ nätijesin köremiz dep oylaymın.
Azattıq: Qazaqstan Reseydiñ Ukrainağa basıp kiruine baylanıstı beytarap poziciyada qaldı. El biligi bir jağınan, batısqa Reseydiñ sankciyalardı aynalıp ötuine jol bermeymiz degen işara bildirip, ekinşi jağınan, Mäskeudiñ äreketin de aşıq sınap otırğan joq. Qazaqstan mwnday tepe-teñdikti äli wzaq saqtay ala ma?
Erika Marat: Qazaqstan soğıs ayaqtalğanşa tepe-teñdik saqtauğa tırısadı. Basqa amalı joq. Resey men Ukraina arasındağı kikiljiñde salmaqtı özgerister bolmayınşa, osılay amaldauğa tura keledi. Bwğan bir ğana närse – Reseydiñ Qazaqstanğa qarsı agressiyası kedergi keltirui mümkin.
Qazaqstan ögizdi de öltirmey, arbanı da sındırmaytın sayasatın saqtap qaluğa şaması jetetin memleket. Biraq Qazaqstan şın mäninde Reseyge qarağanda, Ukrainanı köbirek qoldaydı. YAğni, bwl tolıq tepe-teñdik deuge kelmeydi, Qazaqstannıñ sayasatı bäribir saqtıqpen Ukrainanı qoldauğa köbirek wqsaydı.
“TOQAEVTIÑ WSINISTARIN REFORMA DEP ATAU QIIN”
Azattıq: Toqaevtıñ el işinde jürgizgen reformaları demokratiyağa qadam dep tanıstırılğanımen, qoğamda bwğan senbeytinder köp. Key azamattar bwl wsınıstar avtoritar jüyeniñ mänin özgerpeydi, tek onı Toqaevqa ıñğaylı etip beyimdeydi dep küdiktenedi. Bwl turalı ne oylaysız?
Erika Marat: Toqaevtıñ wsınıstarın reforma dep atau qiın. Öytkeni reforma halıqtıñ qatısuımen el üşin qay jol dwrıs, qay şeşim bwrıs ekenin talqılau, pikirtalas ötkizu arqılı jüzege asadı. Qazaqstanda onday talqılaular bolğan joq. Bwl reforma da, referendum da emes. Jay ğana avtoritar rejimniñ öz poziciyasın küşeytip, bilikke qarsı narazılıqtardıñ aldın-alıp, memleket halıqtıñ qamın jep, eldiñ igiligine jwmıs istep jatır degendi körsetu üşin jasalğan is-qimıldar. Bilik osı arqılı halıqqa Qañtar qırğının wmıttırıp, qoğamdı mäsele şeşilip jatır degenge sendirgisi keledi.
Evgeniy Jovtis: Toqaevtıñ dara biligin bekitken şara boldı
Azattıq: Qañtarda qoğam sayasi reforma jürgizudi, äkimderdi saylau jüyesin engizudi talap etti. Qazir bilik siz aytqanday közboyauşılıqpen aynalısıp, qordalanğan mäselelerdi şeşpese, mwnıñ soñı nege aparıp soğuı mümkin?
Erika Marat: Narazılıq äleueti äli de joyılğan joq. Toqaevtıñ reformaları halıqtıñ köñilinen şıqtı dep oylamaymın. Belsendilerdiñ referendum men reformalar turalı pikirin körip otırmız. Bwl mäseleler şeşilip jatqan joq, Qazaqstanda sayasatqa aralasu, partiya qwru qiın. YAğni, şeşilmegen mäsele köp, el işindegi şielenis şegine jetip, bir küni jarıluı mümkin. Narazılıq äleueti barı anıq. Biraq kezekti äleumettik jarılısqa ne türtki bolatının boljau qiın.
Azattıq: 13 mausımda Qazaqstannıñ bwrınğı prezidenti Nwrswltan Nazarbaev Mäskeuge barıp, Resey prezidenti Vladimir Putinmen kezdesti. Nazarbaev Putinge ne üşin bardı dep oylaysız?
Erika Marat: Otbasın, jaqın serikterin qudalaudan qwtqaru üşin Putinnen qoldau swrap, sayasi sahnada äli de salmağı barın, onıñ pikirimen sanasu keregin körsetkisi kelgen şığar. Biraq Nazarbaev dittegen maqsatına jetti me, joq pa, ol jağın bilmeymiz. Biraq ol jeke bası men jaqındarın qorğauğa tırısıp jatqan siyaqtı.
Mwnday kezdesuler men sayasatqa ıqpal etu äreketinde köp närse közden tasa qaladı. Astırtın mağına jatadı. Biraq qolımızda aşıq derekter bolmağandıqtan, köp närseni bilmeymiz. Äzirge “Nazarbaev Putinmen kelise aldı ma?”, “Toqaevtıñ ükimeti Nazarbaev pen Putinniñ qarım-qatınasına qanşalıq täueldi?” degen swraqtarğa jauap beru qiın.
Bir närse anıq: Toqaev özin eldegi jalğız köşbasşı retinde moyındatıp, biligin nığaytıp, bolaşaqta Qañtar oqiğası qaytalanbaytınına köz jetkizgisi keledi.
Qazaqstan qañtarda ne bolğanın talqılap, täuelsiz zertteu jürgizui kerek. Qoğamğa ne bolğanın, qanşa adam zardap şekkenin anıqtau qajet. Sonda ğana jaranıñ ornı jazıladı. Äzirge mwnday talqılaular tek şağın toptar arasında ğana jürip jatır. Qazaqstanda köp adam qatısatın qoğamdıq talqılau boluı tiis. Kez kelgen qoğam üşin qanşama adamnıñ ömirin qiıp, jüzdegen adamdı azapqa jekken qayğılı oqiğalardı oy eleginen ötkizip, qorıtındı şığaru öte mañızdı.
Azattıq: Qazaqstan ükimeti Qañtar oqiğasına qatıstı halıqaralıq zertteu jürgizu turalı wsınıstan bas tarttı.
Erika Marat: Iä. Biraq halıqtıñ köp böligi ob'ektivti zertteu dep bağalaytın, senetin derekter qorı bolğanda ğana qayğılı oqiğanı saralap, oy tüyuge boladı. Bwl qoğamnıñ alğa jıljıp, bir sayasi ideyanıñ ayasında birigui üşin öte mañızdı. Ökinişke qaray, äzirge Toqaev bwğan jol berip otırğan joq.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru