“پۋتين مەن سيمونيان كورشىلەرىن جاقتىرماي، ولارعا مۇرنىن شۇيىرە قارايتىنىن كورسەتتى”
ازاتتىق: پەتەربۋگتە وتكەن ەكونوميكالىق فورۋمدا قازاقستان پرەزيدەنتى توقاەۆ ءپۋتيننىڭ كوزىنشە “لحر”، “دحر” قۇرىلىمدارىن مويىندامايتىنىن اشىپ ايتتى. توقاەۆ وسىعان دەيىن National Interest باسىلىمىنا جاريالاعان ماقالاسىندا “قازاقستان ۋكراينا جەرەىنىڭ تۇتاستىعىن قۇرمەتتەيدى” دەپ جازسا، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ “قىرىم مەن دونباسستاعى جاعدايدى “مويىندامايمىز” دەگەن ەدى. توقاەۆ پەتەربۋرگتەگى فورۋمدا ءدال وسى سوزدەردى قايتالادى، بىراق نەگە پرەزيدەنتتىڭ وسى جولعى مالىمدەمەسى قىزۋ رەاكتسيا تۋعىزدى؟
ەريكا مارات: شىنىندا توقاەۆ ۋكراينا تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعىن قولداپ، “لحر”، “دحر” قۇرىلىمدارىن مويىندامايتىنىن ءبىرىنشى رەت ايتىپ وتىرعان جوق. بىراق ونىڭ وسى جولعى مالىمدەمەسى سيمۆوليكالىق مانگە يە بولدى. ويتكەنى توقاەۆ ءپۋتيننىڭ كوزىنشە تەلەۆيزيالىق فورماتتا سويلەدى. بۇعان دەيىن پوستسوۆەتتىك ەلدەردەن ەشكىم ولاي جاساعان ەمەس.
ازاتتىق: “توقاەۆتىڭ پەتەربۋرگتەگى مالىمدەمەسى كرەملمەن كەلىسىلگەن، قازىر رەسەي باتىستىڭ ەكونوميكالىق شەكتەۋلەرىن اينالىپ ءوتۋ ءۇشىن قازاقستاندى پايدالانىپ وتىر، ەندى كورشىسى دە سانكتسيا استىندا قالماسىن دەپ ماسكەۋ قازاقستان پرەزيدەنتىنە ادەيى وسىنداي مالىمدەمە جاساتىپ وتىر” دەگەن پىكىر بار. بىراق باتىس باسىلىمدارى “پۋتين وداقتاسىنان كۇتپەگەن سوققى الدى” دەپ جازىپ جاتىر. توقاەۆ شىنىمەن وداقتاسىنا جالتاقتاماي شەشىم قابىلدايتىن دارالىعىن كورسەتكىسى كەلدى مە، الدە بۇل جاي عانا كوزبوياۋشىلىق بولدى ما؟ مۇمكىن مۇنىڭ استارىندا باسقا دۇنيە جاتقان شىعار؟
ەريكا مارات: استىرتىن ءسوز بايلاسۋ تەوريالارىنا سەنىپ، ماسكەۋ مەن نۇر-سۇلتاننىڭ اراسىندا كەلىسىم بولدى دەگىم كەلمەيدى. ويتكەنى قازاقستانعا تاۋەلسىز مەملەكەت ەكەنىن دالەلدەۋ قاجەت بولسا، توقاەۆ پۋتينگە تىكەلەي وسىلاي ايتار ەدى دەپ ويلامايمىن. بۇعان دەيىن ەشكىم پۋتينگە ونىڭ ساياساتىن سىناپ، اسىرەسە، ۋكرايناداعى سوعىس جايلى تاقىرىپتا اشىق قارسىلىق بىلدىرگەن ەمەس. سوندىقتان قوس مەملەكەت باسشىلارى اراسىندا كەلىسىم بولدى دەگەن بولجامدارعا سەنبەيمىن. قازاقستانعا قارسى سانكتسيا سالىنۋى مۇمكىن دەگەن ۆاريانت ىقتيمال بولعان كۇننىڭ وزىندە ۇلكەن قاۋىپ جوق. حالىقارالىق قاۋىمداستىق، ونىڭ ىشىندە باتىس ەلدەرى قازاقستانعا قارسى سانكتسيا سالعىسى كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، پۋتين مەن سيمونياننىڭ بۇرىنعى ادەتىنە باسىپ، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ اتىن قاتە ايتقانىنا كۋا بولدىق. ولار بۇرىن دا وسىنداي قىلىق تانىتقان. پۋتين مەن سيمونيان وسى ارقىلى كورشىلەرىن جاقتىرمايتىنىن جانە ولارعا مۇرنىن شۇيىرە قارايتىنىن كورسەتتى.
ازاتتىق: توقاەۆ ءوز مالىمدەمەسىنەن كەيىن قازاقستاندى قانداي قاۋىپ-قاتەر مەن سالدارلار كۇتىپ تۇرعانىن ءبىلدى مە؟
ەريكا مارات: توقاەۆ اياق استى مالىمدەمە جاسادى دەپ ويلامايمىن. ونىڭ ءبارىن الدىن-الا تارازىلاپ، ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ويلاپ وسىنداي قادامعا بارعانىنا سەنىمدىمىن.
ءپۋتيننىڭ ارەكەتىن بولجاۋ قيىن. ول الەمگە كۇتپەگەن جەردەن ءارتۇرلى فوكۋس كورسەتكەندى ۇناتادى. سوندىقتان پۋتين قازاقستان مەن باسقا دا مەملەكەتتەرگە قارسى ساۋ ادامنىڭ باسىنا كەلمەيتىن قادام جاساۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بار.
ازاتتىق: پۋتيننەن نە كۇتۋگە بولادى؟
ەريكا مارات: سوزبەن قورلاۋ جالعاسىپ، كرەمل پروپاگانداسىنا جۇمىس ىستەيتىن تۇلعالار (“ەدينايا روسسيا” پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى، ساياساتكەرلەر مەن مەديا تۇلعالار) قازاقستاندى كەمسىتۋگە تىرىسۋى مۇمكىن.
ازاتتىق: توقاەۆ پەتەربۋرگكە بارعان جالعىز كوشباسشى بولدى. كەي ساراپشىلار توقاەۆتىڭ “لحر” مەن “دحر” قۇرمەتتى قاتىسۋشى بولىپ وتىرعان فورۋمعا بارۋى ول جاساعان مالىمدەمەگە قايشى كەلەدى دەيدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟ قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزى مەن ىسىندە قايشىلىق بار ما؟
ەريكا مارات: توقاەۆتىڭ ءسوزى مەن ىسىندە قايشىلىق جوق دەپ ويلايمىن. قانشا جەردەن اۆتوريتار باسشى بولسا دا، توقاەۆ حالىقتىڭ رەسەي قازاقستانعا قارسى اگرەسسيۆتى ساياسات جۇرگىزۋى مۇمكىن دەگەن الاڭداۋشىلىعىن ەسكەرىپ وتىر. قازىر وعان رەسەي اگرەسسياسىنا، ءتىپتى، قازاقستان بولاشاقتا گرۋزيانىڭ نەمەسە ۋكراينانىڭ كەبىن كيۋى مۇمكىن دەگەن تۇسپال سوزدەردىڭ وزىنە قارسى تۇرا الاتىنىن كورسەتۋ وتە ماڭىزدى.
“رەسەي بۇرىنعىداي ورتالىق ازيادا مادەني ىقپالى بار مونوپوليست ەمەس“
ازاتتىق: باتىستاعى كەي ساراپشىلار سانكتسيالاردىڭ اسەرىنەن رەسەي ەكونوميكاسى قۇلدىراپ، ماسكەۋدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالى ازايىپ كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى. تاعى ءبىر فاكتور – “ستان” دەگەن جۇرناعى بار مەملەكەتتەردىڭ الەمدىك ارەنادا “جەكسۇرىن” بولعان ماسكەۋدەن ىرگەسىن اۋلاق سالۋعا تىرىسۋى. رەسەيدىڭ وڭىردەگى ىقپالى ازايىپ كەلەدى دەگەن پىكىرگە قوسىلاسىز با؟
ەريكا مارات: رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالى السىرەي باستادى دەپ ەسەپتەيتىن ساراپشىلاردىڭ ءبىرى مەنمىن. بۇعان سوعىس عانا اسەر ەتكەن جوق. ارينە، سوعىس باستالعالى ءوڭىر مەملەكەتتەرى رەسەيدىڭ قانداي كورشى ەكەنىن كورىپ، ويلانا باستادى. ياعني، ونىڭ باۋىرمال، بەيبىت مەملەكەت ەمەس، ورتالىق ازيا ءۇشىن قاۋىپتى ەل ەكەنىن اڭعارعانداي بولدى.
بىراق قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىنىڭ ارتۋىنا جانە ورتالىق ازياعا اسەر ەتەتىن شەتەلدىك مادەنيەت تۇرلەرىنىڭ (يسلام، قىتاي، كورەي نەمەسە تۇرىك مادەنيەتى) كوپ بولۋىنا بايلانىستى رەسەيدىڭ وڭىردەگى ىقپالى ازايىپ كەلەدى. رەسەي بۇرىنعىداي وڭىرگە مادەني ىقپالى بار مونوپوليست ەمەس. كۇندەلىكتى تۇرمىستا رەسەيدىڭ ماڭىزى مەن تانىمالدىلىعىنا وسى فاكتور كەرى اسەر ەتىپ وتىر.
توقاەۆتىڭ مالىمدەمەسى پۋتينمەن كەلىسىلگەن ساياسي قويىلىم با؟ نۇر-سۇلتان مەن ماسكەۋدىڭ اراسى سۋىدى ما؟
ازاتتىق: ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ رەسەيدەن الشاقتاۋىنا كولونيالدىق تاريحقا دەگەن جاڭا كوزقاراس اسەر ەتۋى مۇمكىن بە؟
ەريكا مارات: قازاقستان مەن قىرعىزستان عالىمدارى مەن بەلسەندىلەرىنىڭ اراسىندا “سوۆەت وداعى (سوۆەتتىك رەسەي) ورتالىق ازياعا كوپ ازاپ شەكتىردى، ميلليونداعان ادام قازا تاۋىپ، حالىقتىڭ جادى مەن مادەنيەتى جويىلىپ كەتتى، سوندىقتان قازىرگى رەسەيدى وركەنيەتتى، مودەرنيستىك مەملەكەت دەپ باعالاۋ دۇرىس ەمەس” دەگەن تالقىلاۋلار بولدى. قازىر اكادەميالىق توپتار اراسىنداعى تالقىلاۋلار مەينستريمگە اينالىپ، ورتالىق ازيادا تۇراتىن ادامداردىڭ كوبى رەسەيدىڭ يمپەريالىق كەلبەتى تۋرالى ويلانا باستادى. مۇنداي تالقىلاۋلار وتە ماڭىزدى. قازاقستاندا بۇل 1930-جىلدارى بولعان اشتىق سالدارىنا قايتا باعا بەرۋ ارقىلى ءجۇرىپ جاتىر. قىرعىزستاندا 1916 جىلعى وقيعالارعا ءمان بەرىلىپ جاتىر. كەي ادامدار ءۇشىن رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ارەكەتى بولشەۆيكتەردىڭ ورتالىق ازيا تەرريتورياسىن قالاي جاۋلاپ العانىن ەسكە سالدى. ولار دا اۋىلداردى ورتەپ، جەرگىلىكتى مادەنيەتتى جويۋعا بار كۇشىن سالعان.
ازاتتىق: رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالىنىڭ ازايۋى وڭىردەگى باسقا ويىنشىلاردىڭ رولىنە قالاي اسەر ەتەدى؟ ورتالىق ازيادا قاي ەلدىڭ ىقپالى كۇشەيۋى مۇمكىن؟ مۇنىڭ ءوڭىر مەملەكەتتەرىنە پايداسى مەن زيانى قانداي؟
ەريكا مارات: سىرتقى ويىنشىلاردىڭ ورتالىق ازيادا ءوز مۇددەسى بولاتىنىن ەسكەرۋ قاجەت. ولاردىڭ مۇددەسى ءبىر جەردەن شىعىپ، باسەكە بولماۋى دا مۇمكىن. بىرىنشىدەن، سىرتقى ساياساتقا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتى، باسشىلارى، ءتىپتى حالقى دا اسەر ەتەدى. قازىر رەسەيدىڭ ءرولى تۇسىنىكسىز بولعاندىقتان، تۇركيامەن ارىپتەستىككە جول اشىلدى. بىرنەشە جىل بۇرىنعى جاعدايمەن سالىستىرعاندا، ورتالىق ازيا ءۇشىن تۇركيانىڭ ماڭىزى ارتتى دەۋگە بولادى. سوندىقتان باسقا ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر.
ازاتتىق: توقاەۆ پەتەربۋرگتەن بۇرىن تۇركياعا باردى. وندا رەسەيدى اينالىپ وتەتىن ترانسكاسپي ءدالىزى تۋرالى ايتىلدى. رەسەيدەن كەيىن قازاقستان پرەزيدەنتى تەگەرانعا بارىپ، تۇركىمەنستان مەن يران ارقىلى تۇركياعا جۇك تاسىمالداۋ مۇمكىندىگىن سويلەسىپ قايتتى. توقاەۆتىڭ حالىقارالىق ارەنادا قازاقستاننىڭ باسشىسى رەتىندە قولداۋعا يە بولۋعا تالپىنىسىن قالاي باعالايسىز؟
ەريكا مارات: ءساتتى قادام دەپ باعالايمىن. ول ءوزىن حالىقارالىق دەڭگەيدە شەبەر ستراتەگ رەتىندە كورسەتىپ ۇلگەردى. الداعى ۋاقىتتا ءالى دە ونىڭ مۋلتيپوليارلىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسىن كورەمىز دەپ ويلايمىن.
ازاتتىق: قازاقستان رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋىنە بايلانىستى بەيتاراپ پوزيتسيادا قالدى. ەل بيلىگى ءبىر جاعىنان، باتىسقا رەسەيدىڭ سانكتسيالاردى اينالىپ وتۋىنە جول بەرمەيمىز دەگەن يشارا ءبىلدىرىپ، ەكىنشى جاعىنان، ماسكەۋدىڭ ارەكەتىن دە اشىق سىناپ وتىرعان جوق. قازاقستان مۇنداي تەپە-تەڭدىكتى ءالى ۇزاق ساقتاي الا ما؟
ەريكا مارات: قازاقستان سوعىس اياقتالعانشا تەپە-تەڭدىك ساقتاۋعا تىرىسادى. باسقا امالى جوق. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى كيكىلجىڭدە سالماقتى وزگەرىستەر بولمايىنشا، وسىلاي امالداۋعا تۋرا كەلەدى. بۇعان ءبىر عانا نارسە – رەسەيدىڭ قازاقستانعا قارسى اگرەسسياسى كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن.
قازاقستان وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرمايتىن ساياساتىن ساقتاپ قالۋعا شاماسى جەتەتىن مەملەكەت. بىراق قازاقستان شىن مانىندە رەسەيگە قاراعاندا، ۋكراينانى كوبىرەك قولدايدى. ياعني، بۇل تولىق تەپە-تەڭدىك دەۋگە كەلمەيدى، قازاقستاننىڭ ساياساتى ءبارىبىر ساقتىقپەن ۋكراينانى قولداۋعا كوبىرەك ۇقسايدى.
“توقاەۆتىڭ ۇسىنىستارىن رەفورما دەپ اتاۋ قيىن”
ازاتتىق: توقاەۆتىڭ ەل ىشىندە جۇرگىزگەن رەفورمالارى دەموكراتياعا قادام دەپ تانىستىرىلعانىمەن، قوعامدا بۇعان سەنبەيتىندەر كوپ. كەي ازاماتتار بۇل ۇسىنىستار اۆتوريتار جۇيەنىڭ ءمانىن وزگەرپەيدى، تەك ونى توقاەۆقا ىڭعايلى ەتىپ بەيىمدەيدى دەپ كۇدىكتەنەدى. بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟
ەريكا مارات: توقاەۆتىڭ ۇسىنىستارىن رەفورما دەپ اتاۋ قيىن. ويتكەنى رەفورما حالىقتىڭ قاتىسۋىمەن ەل ءۇشىن قاي جول دۇرىس، قاي شەشىم بۇرىس ەكەنىن تالقىلاۋ، پىكىرتالاس وتكىزۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. قازاقستاندا ونداي تالقىلاۋلار بولعان جوق. بۇل رەفورما دا، رەفەرەندۋم دا ەمەس. جاي عانا اۆتوريتار رەجيمنىڭ ءوز پوزيتسياسىن كۇشەيتىپ، بيلىككە قارسى نارازىلىقتاردىڭ الدىن-الىپ، مەملەكەت حالىقتىڭ قامىن جەپ، ەلدىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەپ جاتىر دەگەندى كورسەتۋ ءۇشىن جاسالعان ءىس-قيمىلدار. بيلىك وسى ارقىلى حالىققا قاڭتار قىرعىنىن ۇمىتتىرىپ، قوعامدى ماسەلە شەشىلىپ جاتىر دەگەنگە سەندىرگىسى كەلەدى.
ەۆگەني جوۆتيس: توقاەۆتىڭ دارا بيلىگىن بەكىتكەن شارا بولدى
ازاتتىق: قاڭتاردا قوعام ساياسي رەفورما جۇرگىزۋدى، اكىمدەردى سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى تالاپ ەتتى. قازىر بيلىك ءسىز ايتقانداي كوزبوياۋشىلىقپەن اينالىسىپ، قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشپەسە، مۇنىڭ سوڭى نەگە اپارىپ سوعۋى مۇمكىن؟
ەريكا مارات: نارازىلىق الەۋەتى ءالى دە جويىلعان جوق. توقاەۆتىڭ رەفورمالارى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى دەپ ويلامايمىن. بەلسەندىلەردىڭ رەفەرەندۋم مەن رەفورمالار تۋرالى پىكىرىن كورىپ وتىرمىز. بۇل ماسەلەلەر شەشىلىپ جاتقان جوق، قازاقستاندا ساياساتقا ارالاسۋ، پارتيا قۇرۋ قيىن. ياعني، شەشىلمەگەن ماسەلە كوپ، ەل ىشىندەگى شيەلەنىس شەگىنە جەتىپ، ءبىر كۇنى جارىلۋى مۇمكىن. نارازىلىق الەۋەتى بارى انىق. بىراق كەزەكتى الەۋمەتتىك جارىلىسقا نە تۇرتكى بولاتىنىن بولجاۋ قيىن.
ازاتتىق: 13 ماۋسىمدا قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ماسكەۋگە بارىپ، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينمەن كەزدەستى. نازارباەۆ پۋتينگە نە ءۇشىن باردى دەپ ويلايسىز؟
ەريكا مارات: وتباسىن، جاقىن سەرىكتەرىن قۋدالاۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن پۋتيننەن قولداۋ سۇراپ، ساياسي ساحنادا ءالى دە سالماعى بارىن، ونىڭ پىكىرىمەن ساناسۋ كەرەگىن كورسەتكىسى كەلگەن شىعار. بىراق نازارباەۆ دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى مە، جوق پا، ول جاعىن بىلمەيمىز. بىراق ول جەكە باسى مەن جاقىندارىن قورعاۋعا تىرىسىپ جاتقان سياقتى.
مۇنداي كەزدەسۋلەر مەن ساياساتقا ىقپال ەتۋ ارەكەتىندە كوپ نارسە كوزدەن تاسا قالادى. استىرتىن ماعىنا جاتادى. بىراق قولىمىزدا اشىق دەرەكتەر بولماعاندىقتان، كوپ نارسەنى بىلمەيمىز. ازىرگە “نازارباەۆ پۋتينمەن كەلىسە الدى ما؟”، “توقاەۆتىڭ ۇكىمەتى نازارباەۆ پەن ءپۋتيننىڭ قارىم-قاتىناسىنا قانشالىق تاۋەلدى؟” دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ قيىن.
ءبىر نارسە انىق: توقاەۆ ءوزىن ەلدەگى جالعىز كوشباسشى رەتىندە مويىنداتىپ، بيلىگىن نىعايتىپ، بولاشاقتا قاڭتار وقيعاسى قايتالانبايتىنىنا كوز جەتكىزگىسى كەلەدى.
قازاقستان قاڭتاردا نە بولعانىن تالقىلاپ، تاۋەلسىز زەرتتەۋ جۇرگىزۋى كەرەك. قوعامعا نە بولعانىن، قانشا ادام زارداپ شەككەنىن انىقتاۋ قاجەت. سوندا عانا جارانىڭ ورنى جازىلادى. ازىرگە مۇنداي تالقىلاۋلار تەك شاعىن توپتار اراسىندا عانا ءجۇرىپ جاتىر. قازاقستاندا كوپ ادام قاتىساتىن قوعامدىق تالقىلاۋ بولۋى ءتيىس. كەز كەلگەن قوعام ءۇشىن قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ، جۇزدەگەن ادامدى ازاپقا جەككەن قايعىلى وقيعالاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قورىتىندى شىعارۋ وتە ماڭىزدى.
ازاتتىق: قازاقستان ۇكىمەتى قاڭتار وقيعاسىنا قاتىستى حالىقارالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستان باس تارتتى.
ەريكا مارات: ءيا. بىراق حالىقتىڭ كوپ بولىگى وبەكتيۆتى زەرتتەۋ دەپ باعالايتىن، سەنەتىن دەرەكتەر قورى بولعاندا عانا قايعىلى وقيعانى سارالاپ، وي تۇيۋگە بولادى. بۇل قوعامنىڭ العا جىلجىپ، ءبىر ساياسي يدەيانىڭ اياسىندا بىرىگۋى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە توقاەۆ بۇعان جول بەرىپ وتىرعان جوق.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ