Biıl soğıs wzaqqa sozılıp, qos tarap tağı da teñ tüse me? Ukrainamen wzaq teketireste Reseydiñ jeñiske mümkindigi bar ma? Birinşi Düniejüzilik soğısqa qarap, Ukrainadağı soğıs barısın boljauğa bola ma? Azattıqtıñ Orıs qızmeti (Radio Svoboda) bwl saualdardı amerikalıq sarapşılar – Indiana universitetiniñ ekonomisi Mihail Alekseevpen jäne Seton-Holl universitetiniñ tarihşısı Nataniel Naytpen talqıladı. 

Soğıstı ayaqtamay, Ukrainanıñ diñkesin qwrtu. Amerikalıq birneşe sarapşı Reseydiñ scenariin osılay bağaladı. Olar biıl Ukrainadağı soğıs qalay jüretinin boljap, Vaşingtondı soğıs jaqın arada ayaqtaladı dep kütpeuge şaqırdı. AQŞ-tıñ NATO-dağı bwrınğı ökili Ivo Daadler men Vaşingtondağı Amerikalıq universitettiñ sayasattanuşısı Djeyms Goldgeyer Foreign Affairs jurnalına “Batıs elderi Reseymen wzaq kikiljiñge dayın boluı kerek” dep jazdı. Sarapşılar amerikalıq sayasattanuşılar arasında jürgen “kez kelgen soğıs beybit kelisimmen ayaqtaladı” degen pikirge qarsı şıqqan.

Olar bwl soğıs wzaqqa sozılğan äskeri kikiljiñge aynalıp, eşqanday tarap jeñiske jete almaydı dep esepteydi. Sarapşılardıñ bağalauınşa, Vaşington men onıñ odaqtastarı Ukrainağa Reseydi oysırata jeñuge qajetti qaru-jaraq bere almaydı. Batıs elderinde mwnday kölemde “artıq” qaru-jaraq joq. Olar äli de kikiljiñdi örşitip aludan, Mäskeudiñ şamına tiyuden qorqadı.

Ekinşi jağınan, jaqın arada Mäskeude Ukrainadağı şabuılın jalğastıratın adam resursı men äskeri tehnika bolmaydı. Daadler men Goldgeyerdiñ pikirinşe, mwnday jağdayda soğıs wzaqqa sozılıp ketedi, AQŞ Ukrainağa Resey agressiyasına qarsı twru üşin wzaqmerzimdi äskeri, ekonomikalıq qoldau keregin eskerui qajet. AQŞ odaqtastarımen birge Mäskeudi älemnen oqşaulauğa qatıstı wzaqmerzimdi strategiya dayındauı kerek.

Bwl pikirge Nobel' sıylığınıñ iegeri, ekonomist Pol Krugman da qosıladı.Ol Resey men Ukraina arasındağı äskeri kikiljiñ qarsılastıñ äl-därmeni qalmağanşa jalğasatın soğısqa aynalıp bara jatqanın aytadı. Biraq jeñiske jetu mümkindigi birdey emes. Boljam boyınşa, bwl soğısta Reseydiñ jeñilis tabu ıqtimaldığı joğarı. Krugman mwnı Batıs elderiniñ Ukrainanı qoldauımen tüsindiredi.

Mihail Alekseev “Reseyde wzaq soğıs jürgizuge jetkilikti äleuet bar, biraq bwl batısqa arqa süyep otırğan Ukrainanı jeñuge jetpeydi. Resey üşin bwl kikiljiñniñ qwnı joğarı boladı” dep esepteydi.

– Bwl uaqıtşa toqtağan (äskeri qimıldar toqtağanımen, beybit kelisimge qol qoyılmaydı) soğıstardıñ biri bolatın siyaqtı. Batıs elderinen qaru-jaraq kelip jatqanın eskersek, äskeri qimıldar toqtamauı da mümkin. Resey wzaq soğısqa tötep bere aladı. Biraq ekonomikalıq jağdayı naşarlaydı. Mwnday kikiljiñge şıdas beru üşin energetikalıq resurstardı eksporttau, basqa elderdiñ kömegimen joğarı tehnologiyalıq qaru-jaraqqa qajetti bölşekterdi importtau kerek.

Azıq-tülik, auıl şaruaşılığı önimderine kelgende Resey özin-özi tolıq qamtamasız ete aladı. Elde halıqqa jetkilikti önim öndiriledi. Adam resursı da bar. Energoresurstarğa da kende emes. Jalğız mäsele bar: Resey jaña zımıran jasap, zaqımdalğan tehnikasın jöndey ala ma? Bwl mäseleni de şeşse, elitası men halqı qarsı bolmasa, äli wzaq soğısuı mümkin. Sayasi elita bir küni “Joq, bwl şekten şığıp ketti” deytin şığar dep ümittenemin.

– Keyingi 10 ayda Resey ekonomikası batıstıñ qatañ sankciyalarına qalay tötep berdi? Batıs ekonomisteriniñ Resey turalı qorqınıştı boljamdarı orındalmadı. Kreml'diñ el ekonomikasınıñ bolaşağına optimizmmen qarauına sebep bar ma, älde bwl jalğan twraqtılıq pa? 

– Sankciyalardıñ qattı äser etpeui Resey Ortalıq bankiniñ äreketimen baylanıstı. Bwğan köp aqıldıñ qajeti joq edi. Jay ğana mwnday auqımdı ekonomika äp-sätte qwlap qalmaytının bilseñiz jetkilikti. Iran qanşa jıldan beri sankciyalarmen ömir sürip kele jatır. Ekonomikası sol qalpı jwmıs istep twr, Reseyge drondar satıp jatır. Resey ekonomikasınıñ jağdayın eki faktormen tüsindiruge boladı. Birinşiden, salmaqtı sankciyalar jeltoqsannan keyin engizildi, key şekteuler endi küşine enedi.

Ekinşiden, ekonomikanıñ ahualın jalpı işki önimniñ tömendeuine qarap bağalaydı. Biraq bwl ömir süru deñgeyiniñ tömendegenin körsetpeydi. Jalpı işki önim – jalpı öndiris kölemi. Oğan soğısqa qajetti qwral-jabdıq öndirisi, maydanda jürgen jauıngerlerge tölenetin jalaqı – bäri kiredi. Jalpı işki önim 3 payızğa qısqarğan. Ärtürli körsetkişterge qarap, ortaşa deñgeyli reseyliktiñ ömir süru deñgeyi 10 payızğa tömendedi dep topşılauğa boladı.

Reseydiñ ekonomikalıq körsetkişteriniñ jaqsı boluına tağı bir sebep bar. Ötken jıldıñ basında äli sankciyalar engizilmegen edi, energetikalıq resurstar qımbattap, Resey mwnaydan dollar türinde rekordtı tabıs tauıp jattı. Jıl soñına qaray jağday qiındadı. Biıl odan äri naşarlaydı. Säykesinşe, ömir süru deñgeyi de tömendey beredi, biraq ekonomika qwlamaydı.

– Mihail Alekseev, äriptesteriñizben birge Kreml'diñ wzaq soğısuğa jetetin qorı bar dep otırsız. Osı twsta “Ukrainanıñ Batıs elderiniñ äleuetine arqa süyeytinin eskersek, bwl qor Reseydiñ soğısta jeñip şığuına jete me?” degen swraq tuadı. Nobe' sıylığınıñ laureatı Pol Krugman The New York Times bergen pikirinde “Taraptardıñ biri qajığanşa jalğasatın soğısta Ukraina basımdıqqa ie” dedi. 

– Ukraina şınımen basımdıqqa ie. Biraq AQŞ pen Batıs elderi Ukrainanı qazirgidey qoldaudı jalğastırsa ğana osılay boladı. Resey ekonomikalıq äleueti boyınşa AQŞ ne Batıs Europa elderimen teñese almaydı. AQŞ-tıñ älemdik jalpı işki önimdegi ülesi 25 payızdı qwraydı, Batıs Europanıñ da ülesi sol şamalas. Oğan qosa, Japoniya men Oñtüstik Koreya bar. Bärin qosqanda, älemdik jalpı işki önimniñ 50 payızınan asadı. Al Reseydiñ ülesi eki payızğa da jetpeydi. Sondıqtan Batıs elderinde Ukrainanı qoldaytın jiger boluı kerek.

Bwl anıq bayqalmaydı, öytkeni qoğam demokratiyalıq principtermen ömir süredi. Biz üşin saylauşılardıñ Ukrainağa milliardtap aqşa jwmsap jatqanımızğa qarsı bolmağanı mañızdı. Amerika ekonomikası üşin äskeri kömek ülken jük emes. Ukrainağa beriletin 50 milliard – tiın-teben ğana. Batıs elderi Ukrainağa qarjılay jäne äskeri kömek berudi jalğastırsa, Resey soğısta jeñiledi.

– Soğıstıñ bastalğanına on aydan astı. Putin soğıstan bas tartuı üşin ne kerek? Soğıs jaña bastalğanda özim swhbat alğan sarapşılar maydanda qaza tapqan jauıngerlerdiñ mäyiti kelgende reseylikterdiñ pikiri özgeredi dep edi. Biraq olay bolmadı. Tipti auqımdı mobilizaciya da narazılıq tuğızğan joq. Kreml'diñ birneşe jıl soğıs jürgizuge jetetin qorı bar deysiz. Sonda Reseydi şayqas üstinde jeñuden basqa amal joq pa?

– Halıqqa qattı senbeymin, olarğa jauıngerler tabıtı äser etpeydi. Elde mügedekter, maydannan qaşqan qarulı azamattar köbeyip, beybereketsizdik bastalsa, jağday özgerer me edi?! Biraq basqa jağdayda halıq Rosgvardiyağa qarsı köteriledi dep senudiñ qajeti joq. Sayasi elita soğıstı jalğastıru özderine qauipti ekenin tüsinip, Putindi ornınan alıp tastaytın şığar dep ümittenemin.

Erte me, keş pe, äsker de “Ne üşin soğısıp jatırmız?” dep oylanadı. Jauıngerlerdiñ basım böligin mobilizaciya nätijesinde jinalğan qarapayım azamattar qwrağan kezde “Osınıñ bizge ne qajeti bar?” degen küdik küşeyedi. Birinşi Düniejüzilik soğısta solay bolğan, jauıngerler ne üşin soğısıp jatqanın bilmegen. Adam şığını köp boldı. Iqtimal scenarilerdiñ biri – osı. Resey äskeriniñ öz işinde qayşılıqtar boluı mümkin, – deydi Mihail Alekseev.

– Tarihqa köz jügirtsek, Reseydiñ wzaq soğıstarda jalğız şayqasıp, jeñiske jetu ıqtimaldılığı joğarı ma? XIX-XX ğasırlarda Resey Qırım men Auğanstandağı siyaqtı birneşe soğısta jeñilip qaldı.

– Napoleonmen soğıs bar. Wzaqqa sozılsa da, Resey jeñiske jetti. XIX ğasırdıñ 10-jıldarı bastalıp, 60-jıldarğa deyin sozılğan Kavkaz soğısı da nätijeli boldı. Resey Kavkazdı qanşa adamnıñ qanın tögip, qiındıqpen bağındırdı. Bayqağanım, Resey ünemi soğıstıñ alğaşqı aylarında nemese birinşi jılı qattı soqqığa wşıraydı. Öytkeni orıs äskeri beybit kezde köbine şerulerge qatısu siyaqtı dekorativti qızmet atqaradı. Sondıqtan soğıstıñ alğaşqı ayları – qauipti kezeñ. Birinşi Düniejüzilik soğıstıñ alğaşqı aylarında Şığıs Prussiyada orıstar oysıray jeñildi. Ekinşi Düniejüzilik soğıstıñ bası da solay boldı. Uaqıt öte kele orıs äskeriniñ jauıngerlik qabileti küşeyui mümkin, – deydi Nataniel Nayt.

– Nataniel Nayt, Kreml' Ukrainanı sonşa memleket qoldaydı dep oylağan joq. Bwl Reseydi köp basımdığınan ayırdı. Jeñiske jetu üşin Ukrainağa osınıñ özi jetkilikti me? Ekonomist Pol Krugman “Ukrainanı batıs elderi qoldap otırğanda, Reseydiñ jeñisten ümiti joq” dep jazdı. Biraq Ukraina Vaşington men onıñ odaqtastarı Resey okkupaciyalağan territoriyalardı qaytaruğa qajetti wşaq, tank, alısqa wşatın zımıran siyaqtı qaru-jaraq bermey otır deydi. 

– Batıstıñ qoldauı – Ukraina üşin ülken basımdıq. Ekonomist emespin, sondıqtan Reseydiñ wzaq soğısuğa resursı jete me, joq pa, onı ayta almaymın. Soğısqa biraz uaqıt tötep beruge resursı jetetin şığar, biraq jeñip şığuğa emes. Sondıqtan taraptardıñ eşqaysısı tübegeyli jeñiske jete almaydı degen nwsqa şındıqqa köbirek wqsaydı. Bwl Birinşi Düniejüzilik soğıstağı Batıs maydanı siyaqtı. Onda qozğalmaytın qorğanıs sızığı payda bolıp edi. Bahmut tübindegi şayqas Verdendegi wrıstı eske saldı. Tört jılda nemisterdiñ qorı tausılıp, artilleriyanı jöndeu, qaru jetkizu qiındadı. Resey de sonday küyge tüsui mümkin. Biraq jaqın arada olay bola qoymaydı. Mwnday sındarlı sät qaşan keletinin eşkim döp basıp ayta almaydı.

– Tarihi parallel'der turalı aytsaq, Germaniyanı tize büktiruge nemis äskerin tas-talqan etip jeñudiñ qajeti bolğan joq qoy.

– Şınımen şeşuşi şayqas bolmadı. Äsker arı qaray soğısu mümkindiginen ayırıldı. Mwnı basşılıq ta tüsindi. Ol kezde memleket nemis basşılığınıñ qolında edi, olar bilikti azamattıq ükimetke tabıstap, arı qaray soğısa almaymız dedi. Keyin beybitşilik turalı kelissözder bastaldı.

– Mihail Alekseev äsker işinen bülik şığıp, jauıngerlik ruhın joğaltsa, soğıs ayaqtaluı mümkin deydi.

– Äskeri ruh mañızdı. Ukraindar küş-jigerin, wlttıq ruhın körsetti. Olardıñ eñ ülken basımdığı da – osı siyaqtı. Reseyde bäri kerisinşe körinedi. Qoğamdıq pikirge jürgizilgen saualnama Putindi qoldauşılar barın körsetkenimen, bwl passivti qoldau ğana. Olar Putin üşin özin qwrban etip, qirağan üyde, jarıqsız, aş otıruğa dayın emes. Bilikti qoldau älsirey bastağanın körip otırmız. El üşin kez kelgen närsege dayın adamdar sanı azayğan sayın Reseydiñ de soğıstağı äleueti tömendep jatır. Uaqıt ötken sayın jağday odan äri naşarlay beredi.

– Professor Nayt, soğıs wzaqqa sozılıp nemese uaqıtşa toqtap, beybitşilik mäselesi tübegeyli şeşilmese, Ukraina AQŞ pen Batıs elderiniñ kömegine arqa süyey ala ma? Foreign Policy jurnalında jariyalanğan maqala avtorları Aqüyge Mäskeuge qarsı twrıp, Ukrainanı qoldauğa arnalğan wzaqmerzimdi strategiya dayındaudı wsınıp otır. 

– Äzirge arqa süyey aladı. Ukrainadağı orıs äskeriniñ qılmısı, olar jasağan swmdıq äreketter turalı bilgen sayın, Batıstıñ Ukrainanı qoldau nieti küşeyip jatır. Älem Reseydi faşizmniñ jaña türi, jaña jau köre bastadı. Putinmen jay ğana dwrıs sayasat jürgizeyik degen ideya aqılğa qonbaytın pikirge aynalıp baradı. Sondıqtan äzirge Ukrainanı qoldau jalğasadı dep oylaymın. Bwl sayasi jağdayğa baylanıstı özgerui mümkin. Jaña saylau kezinde bilikke Resey men Putindi jau körmeytin radikal oñşıldar nemese solşıldar kelse, jağday özgeredi. Qazir bwlay boluı mümkin emestey köringenimen, mwnday ıqtimaldılıq barın da wmıtpağan jön.

Azat Europa / Azattıq radiosı