Köz qaras Suretter söyleydi Tarih
Şağın saraptama
1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı.
1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı.
1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim salasındağı auıs-tüyis kilt toqtadı.
Arhivtik statistikağa süyensek 1935-39 jıldarı şetelge şığıp oqığan Şığıs Türkistandıq studenttiñ 95%-i Sovet Odağında, 5%-i işki qıtayda (Nankin, Lanjou) bilim alğan. İşki qıtayda bilim alu mümkindiginiñ az boluı Ölkelik ükimet pen resmi Nankin ükimeti arasındağı sayasi toqırau sebep bolsa kerek, degenmen onşaqtı student Lanjou, Nankinde oquın jalğastırğan.
Bir qızığı, şetelde jäne işki qıtayda bilim alğan studentterge Ekinşi Jahan soğısı janamalay äsker etken. Sovetke oquğa tüsken keybir student jastar arasında maydanğa attanğandarı boldı. Al Japon-Qıtay soğısı kezinde işki qıtayğa äskeri barlau salası boyınşa stipendiyamen oqığan wyğır men qazaqtar bolğan. Olardıñ keyingi tağdırı öte qızıq.
1939 jıldan keyin kilt toqtap qalğan Ölkelik ükimettiñ şetelge oquşı şığaru bağdarlaması arağa 10 jıl keşigip 1951 jılı qayta qolğa alındı. Nätijesinde 1951-58 jıldarı 150-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. Esteriñizde bolsa osı jıldarı zañğar jazuşı Q.Jwmadil marqwm Almatıda bilim alğan edi. 1958 jıldan soñ Sovet Odağı men Qıtay kommunistik ükimeti arasına tağı da jik tüsti, bükil baylanıs arnaları jabıldı. Qıtay mülde jabıq elge aynaldı…
1978 jıldan keyin jılımıq payda boldı, 1980 jıldan bastap oqu isi qayta qaraldı, keybir tüzetuler engizildi. 1983-84 jıldan soñ şetelden oqu üderisi qayta tolqıdı, biraq bwl qatarda äli de bolsın Sovet Odağı bolmadı, kerisinşe alıs şetelge (AQŞ, Europa) mädeni baylanıs qarqındı damıdı. 80- jıldıñ ayağına qaray wyğır men qazaq jastarı AQŞ pen Europa universitetterinde bilim aldı. Sol jıldarı mädeni maydan bükilqıtayda qarqındı jürdi, onıñ soñı 1989 jılğı studentterdiñ tolquına äkeldi, resmi bilik student jastardıñ sayasi küşke aynaluınan meylinşe üreylendi. Atalğan jağday Şıñjañda da qaytalandı, student jastar Ürimjide alañğa şıqtı, elitanı aşıq dialogqa debatqa şaqırdı.
1991 jılı Sovet Odağı qwrdımğa ketti. Sol jıldan bastap Qazaqstanda bilim alu üderisi qayta köterildi. 2001-2003 jılğa kelgende jılına mıñ-eki mıñ student Qazaqstan universitetterine oquğa tapsırdı. Bwl 1935-39 jıldan keyingi rekordtıq eñ joğarı körsetkiş. 2010 jıldan keyin Ortalıq Aziya respubilikalarında (sonıñ işinde Qazaqstanda) oqitın Şıñjañdıq studentter (köbinşe qazaqtar) sanı kürt azaydı, esesine AQŞ, Europa jäne t.b şetelde oqu körsetkişi joğarı boldı. 2017-2021 jıldarı Qazaqstanğa oquğa tapsıruşı Şıñjañdıq studentter (qazaqtar) sanı tipti qwldırau deñgeyine jetti.
2022-23 jıldarı oquğa tapsıruşı studentter arasında Şıñjañdıq qazaqtardan bölek oqu grantin igeruşi qıtaylıq özge azamattar da kezdesedi. Esesine Şıñjañda işki qıtayda bilim alu nemese jwmıs isteu körsetkişi jalğastı joğarlağan. Sonımen birge, Qazaqstannan bölek alıs şetelderde bilim alu körsetkişi de ösken.
Soñğı jıldarı qıtayda bilim beru salası türli reformalardan ötti, oqu jüyesi keşendi jañartıldı. Atalğan jüye negizinde bilim alğan qazaq qandastardıñ Qazaqstanğa kelui, bwl jaqtıñ bilim beru jüyesine beyimdelui jeke mäsele bolğalı twr.
Al, qıtaydağı qazaqtar ülken masştabta 3 ülken sanatqa bölinedi. Olar:
* Töteşe oqığandar;
* Töteşe jäne qıtayşa oqığandar;
Qıtay sarapşıları osı üş kategoriya boyınşa strategiyalıq keşendi jospar qwrğan. Qazirdiñ özinde taza qıtayşa bilim alğan wrpaq qoğamnıñ türli salasında körinis tauıp aldıñğı eki buın wrpaqpen jabıq konkurent bolıp jatır. Soğan baylanıstı qıtayda bwrın 100 mıñdağan twtınuşısı bar taza qazaqşa kontentterdiñ däureni qwldıradı, esesine şwbar tildi kontent payda boldı.
Endi qaytbek kerek?
Meniñ oyımşa mınaday Qazaqstandıq mümkindikter bar:
Mädeni ıqpaldastıq
YAğni qıtayda äsirese ŞWAR-da qazaqstandıq kontetti türli joldarmen ıqpalın köteru;
Ekonomikalıq ıqpaldastıq
Qazaqstandıq biznes ökilderi qandastar köp twratın aymaqtarda sauda biznes ıntımaqtastığın köbirek qaperge aluı tiis;
Geosayasi ıqpaldastıq
ŞWAR aymağı Ortalıq Aziyanıñ geografiyalıq bir böligi sanaladı. 1864 jılğı “Şäueşek kelisimi” negizinde bügingi şekaralıq beldeu sızığı qalıptastı. Biraq geosayasattı bwrınğı qalpında qala berdi, atap aytqanda OA ŞWAR-ğa, ŞWAR OA-ğa geosayasi äserin tigizedi. Biz osı ıqpaldastıqtı Qazaqstandıq müddege jwmıs jasata biletin diplomatiyalıq qabiletke ie elmiz;
Eldes ORDA
06.02.2024
Pikir qaldıru