Twlğalar Qazaq şejiresi

SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

kerey.kz

 |  Sep 1, 2024

Tarihtı tügendeu, ötkenniñ şejiresin keyinge jalğau – atadan balağa jalğasqan ejelgi dästür.

Şejire, wlt-ru, taypa tarihı – atanı bilu, arğı tarihtı bilu bolıp qalmastan wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı jolındağı bastan keşken san qilı oqiğaları men auır tağdırınan da mol derek beredi. Şejire – twtas halıq tarihınıñ irgetası ğana emes, wlt pen wlıs tanudıñ älippesi  sanaladı. «Qazaq halqı 200-den asa rudan qwralsa da är rudıñ öz şejiresi bolğan. Şejireşiler jüz, taypa, ru, ata tarihın tereñ talday bilgen»(1).

Patşalıq reseydiñ däureni ayaqtalar twsta qazaqtıñ memlekettigin qalpına keltirudi maqsat twtqan Alaş kösemi Älihan Bökeyhan (1866-1937) alğaşqı bolıp qazaq tarihınıñ qajettiligin alğa tartıp, başqwrttıñ äygili ğalımı Uälidi Toğanmen kezdesipti. Uälidi Toğan öziniñ esteliginde: «Men birneşe kün Älihan Bökeyhandikinde twrdım. Onda qonaqta Ahmet Baytwrsın boldı. Biz türkiler tarihına qazaq handarınıñ da tarihın endiru turalı talqılap, wzaq äñgimelestik» deydi(2).

Söytip, Ä.Bökeyhan qazaqtıñ töl tarihın jazuğa barınşa müddelilik tanıtqan. Ol sol twstıñ özinde: «Öziniñ tarihın joğaltqan jwrt, öziniñ tarihın wmıtqan el – qayda jürip, qayda twrğandığın, ne istep ne qoyğandığın bilmeydi, keleşekte basına qanday kün tuatındığına közi jetpeydi…

Tarih ne aytadı? – deseñiz, onıñ aytatını mınau: bizdiñ bwrınğı babalarımızdıñ kim ekendigi; olardıñ düniede ne istep, ne bitirgendigi; qanday quatı barlığı, ol quattı ne orınğa jwmsağandığı; istep jürgen isiniñ qaysısınan payda, qaysısınan zarar körgendigi; bwrınğı babalarımızdıñ dosı-dwspanı kim ekendigi; ne sebeppen bağı tayğandığı jäne soğan wqsas isterdiñ barlığın tarih söylep tüsindirip twradı…»(3) degen eken.

Erteden kele jatqan halıqtardıñ bärinde de jeke otbasınıñ, äulettiñ, halıqtıñ, jeke tarihi twlğalardıñ şejirelerin jasau, onı ötken tarihtıñ tañbası retinde keyinge qaldıru dästüri bolğan. Aytalıq, Bilge qağan, Kültegin eskertkişi, Tonıkök tası, «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi», Raşid ad-dinniñ «Jamiğ at Tauarihı», Äbilğazı Bahadürdiñ «Türki handar şejiresi», qıtay, korey, orıs jäne t.b. europa elderiniñ şirkeulik tirkeu kitaptarı nemese aqsüyek twqımınıñ äulet bayanı; öz tegimiz jayındağı M.Qaşqari, Ş.Uälihanov, Ş.Qwdayberdi, Maşhür Jüsip, t.b, ğwlamalar şejiresi sındı talay dünieler boldı. Şoqan Uälihanovtıñ aytuınşa, qazaq handarı Esimhan, Täuke, Sämeke, Äbilmämbet, Abılaylardıñ wrpaqtarı han ordalarında şejire jinap saqtağandığı jazılğan.

Qazaq Sovet Enciklopediyasında jazıluınşa, «Abılaydıñ şejiresi onıñ wrpaqtarı arqılı keyin kapitan Andreevke, N.I.Grodekovtıñ qolına tiedi. Onıñ tolıq türin saqtağan Ş.Uälihanov, Äblqayırdıñ şejiresi tolığımen M. Tevkelevtiñ, P.N.Rıçkovtıñ qolına tüsedi. Onday şejirelerdi orıs ärpine tüsirip jinağan kisiler: A.I.Levşin, G.S.Sabalukov, N.Aristov…» jäne basqalar bolıp tabıladı. «Olardıñ toptağan şejireleri äli künge deyin mwrağat saqtaulı»(4) eken.

Şın mäninde, qazaq tarihın qazaq şejiresinsiz elestetu mümkin emes. «Şejire köşpelilerdiñ mädenietine tän türde jalğasın tapqan auızşa (jazbaşa) tarihi dästür, qazaq halqı tarihınıñ asa mañızdı tarihi derek közi»(5).

Ädebiet jäne til twrğısınan alğaşqı bolıp şejirelerge bağa bergen ğalım A. Baytwrsınwlı: «Şejire jazuşılar estigen-bilgenin sol qalpında, şiki türinde tizedi. Tarihşılar qwr istegenimen qanağattanbay, ras, ötirigin tekserip, rasın ğana aladı» – dep, şejire men tarihtıñ arasındağı baylanıstı tiyanaqtap tüsindiredi(6).

«18-ğasırda Qıtaydı bilegen Ejenhannıñ äskeri äkimşilik qızmetkerleri qazaq arasınan qazaqtıñ köptegen şejirelik derekterin jinap, manju tilinde jazbağa tüsirgen eken. Bwl jazbalar qazir Pekindegi han sarayı mwrajayında saqtaulı twr»(7).

Şınjañdağı qazaq şejireşilerinen – Qılışbay, Orısbay, Mäulikey, Äbilmäjin, Beysenbi, Mämi atındağı şejireşiler bolumen birge Asılbek Qayırımwlı, Swltanşärip Añsatıwlı, Mellathan Älenwlı, Nwrbolat Ospanwlı, Qadıs Janäbilwlı, Qazım Älmenwlı, Şerubay Imanqojawlı, t.b. şejireşiler bolğan.

Bügingi küni Şınjañda, Qazaqstanda, Moñğoliyada, Türkiya-Europada mekendep otırğan ösken örken – Orta jüz Kerey taypasınıñ da tarihı tım tereñ.

Aristov: «10 ğasırdağı kereylerdiñ jan sanı 900 mıñ adamğa jetken»(8) degen derek keltiredi.

«Kereylerdiñ bayırğı tarihı  –  ejelgi Hwnnw imperiyası kezeñinen bastau aladı.  Hwnnwlarda  24 taypalıq odaq boldı. Onıñ  qwramında ejelgi türik tektes taypalardıñ biri kereylerdiñ arğı ata-babaları  boldı. Alayda ol kezderde kereylerdiñ arğı ata-babaları özderin   ne dep atağanı bizge  beymälim, onday jazba derekter tabılmağan. Degenmen qazirgi Qazaqstan men Moñğoliya jerindegi hwnnw däuiriniñ iri-iri qorğandarınan   tabılğan arheologiyalıq zat-bwyımdardıñ köşpeli türik, moñğol tektes etnostarğa ortaq» ekendigi däleldenip otır(9).

«Kerey – arıdağı Wlı Ğwn memleketi, beridegi Wlı Türik qağanatınıñ tüp mekeni, keyinde Tatar Dalası atauımen mağlwm bolğan keñbaytaq üstirtte ejelden qalıptasqanirgeli taypalardıñ biri. Eskilikti Qıtaydıñ  «Czin' şu» –  «Czin' tarihında», milädi 284-287 jıldar oqiğasın bayandau barısında Ğwn wlısınıñ wytqısı bolıp twrğan on toğız arıstıñ qatarında  «helay»,  «heylan»  deytin taypa atauı tañbalanğan. Kerey (kereyt) dep ayğaqtaydı HH ğasırdağı qıtay ğalımdarı. Ejelgi tarihnamanıñ aytuınşa, keyingi kerey(helyan', cyuylyan') –  şınında da köne ğwn jwrtınıñ tikeley wrpağı. Bwl kerey qañlımen ekeui bir halıq dep körsetedi. «Batıstağı böligi qañlı atansa, şığıstağı jwrtı kerey atandı», – deydi. YAğni arğı  zamanda bwlar Qañğalı (Tele–Gaogüy) birlestiginiñ qwramındaboldı degen söz. Sonımen qatar, zertteuşilerdiñ bayıbınşa, keyingi kerey taypası, Kerey patşalığı bwrnağı Türik qağanatınıñ sabaqtas mwrageri bolıp tabıladı. «Olar halqınıñköptigimen, äskerimen jäne  bağzı zamandağı handarımen dañqtı boldı», – dep jazadı Räşid-äd-Din. «Taypanıñ tüp atauı – kerey, «d» («t»)  jwrnağı –  köptik belgi, sondıqtan da kereyt atandı», – dep jazğan İşki moñğol oqımıstısı Sayşiyal, eskilikti qıtay derekterine süyene otırıp»(10).

Qazaq tarihın zertteuşi qıtay ğalımı Su Bihay da kereylerdiñ türki wltınıñ bir tarmağı ekenin, tiliniñ de türki tildi bolğanın ayta kelip: «Osınday bir irgeli wlıs älbette tek YUan' patşalığı zamanınan (Şıñğıs han zamanınan – red) beri ğana payda bola qalğan joq. Ol tarihta erteden bolğan. Ertede Selenga özeniniñ bir tarmağı bolğan, keyin bwl jer Şığıs türki qağanatı men Birikken türki qağanatınıñ sayasi ortalığı boldı. Demek, bwl jer tarihtan beri türki halıqtarınıñ üstemdik etken aymağı»(11) deydi.

Demek, Kerey taypasınıñ tarihı  qazaqtıñ özge taypalarınıñ tarihı sındı ejelgi däuirlerden bastau alıp, san-qilı özgeristerimen  örilgen.

Kerey ruınıñ tarihı, şejiresi söz bolğanda erte zamandarğa jeteleydi. Bwl jayında eski moñğol, qıtay jazbalarınan qalsa, Raşid ad-din, Äbilğazı Bahaür, D.Tauzarwlı, S.Bahramwlı, Q.Tolıbaywlı,  A.N.Aristov, Ä.Marğwlan, M.Tınışbaywlı, M.S.Mwqanov, S.A.Amanjolov, A.Seydimbek, I.Qabışwlı, S.Täukeywlı, J.Beysenwlı, Q.Janabilwlı, Q.Jusanbaywlı, A.Qabsemetwlı, Q.Biğojin, A.Küzembaywlı, J.Oşan, E.Äbil, Ş.Rahmetwlı, J.Şäkenwlı, S.Rahmetwlı qatarlı t.b. tarihşı ğalımdardıñ, şejireşilerdiñ  eñbekteri barşılıq.

Soñğı jıldarı şejire jinau, onı bastıru ğılımi türde jolğa qoyıldı. Almatıda qwrılğan «Alaş» tarihi-zertteu ortalığı wjım basşısı Hayrolla Ğabjalilovtıñ jetekşiliginde «Qazaq ru-taypalarınıñ tarihı» ğılımi zertteu jobası boyınşa köp tomdıq tarihi-şejirelik eñbekterdi şığardı. Sonıñ bir tomı – «Kerey»(12) bolıp jarıq kördi.

Şejirelik derekter boyınşa: «Türki kereytterdiñ keyingi mwragerleri – kereyler Twğırıl han, Şıñğıs han däuirinen keyin qazaqtıñ Orta jüz qwramındağı kerey ruı men Kişi jüz qwramındağı  kereytterdiñ qalıptasuına negiz boldı. Kereytterdiñ azdağan bölegi Wlı jüz qwramına jäne Orta jüzdiñ nayman ruı qwramına siñip ketken.

Orta jüz kereyleri – Abaq, Aşamaylı, Twrğaq sındı üş rudan qwraladı»(13).

Kerey ruınıñ keyingi taypalıq bölinisine qarağanda, Ş.Qwdayberdi, N.Mıñjani, M.Mağauin, A.Tatanaywlı sındı biraz tarihşılar öz eñbekterinde jazadı. M.Mağauin:«Ejelgi kerey taypasınıñ eñ ülken qauımı qazaq halqına wytqı bolğan jwrt qatarında, bwlar: aşamaylı-kerey, abaq-kerey, uaq-kerey, nayman sanatındağı qara-kerey  jäne   jetiru birlestigine engen kereyt häm tabın ruınıñ qwramındağı jaman-kerey, şanışqılı işindegi aq-kerey, baywlı taypasına kirikken tazdar ruınıñ bir tarmağı jastaban» degen derek keltiredi(14).

Qıtay ğalımı Su Bihay da: ««Qazaq şejiresine» süyener bolsaq, atalğan kereylerdiñ üş ülken tobı bar, olar: 1- Qarakerey, 2- Sarıkerey, 3- Uaq kerey… Büginde qazaq işindegi Qara kereyler naymanğa jatadı»(15) deydi.

Tarihşı Niğımet Mıñjani bayanı boyınşa: «Keybir etnograftar kerey wlısın  sarı kerey, qara kerey, uaq kerey dep üş salağa ayıradı… Şejireşiler: sarı kereyden Qara bi, qara biden Aşamaylı, Abaq tarağan deydi. Qazirgi Şınjañdağı kereydiñ köbi Abaq kerey. Bwl on eki taypağa bölinedi: Jädik, Jäntekey, Şeruşi, Qaraqas, Molqı, Könsadaq, Iteli, Şıbarayğır, Jastaban, Sarıbas, Merkit, Şimoyın. Şejire derekterinde aşamaylı kerey on taypağa bölinedi: Siban, Balta, Köşebe, Aqsarı, Qülsarı, Semenälı, Nwralı, Nwrımbet, Aqımbet, Samay» bolıp taraydı(16).

Jazuşı-tarihşı Asqar Tatanaywlı Er Jänibektiñ ömir jolına egjey-tegjeyli toqtala kelip:  «Abaq kereydiñ on eki ata bolıp, bükil üş jüzdiñ balasına tanılıp ese-teñdik aluı da Jänibektiñ twsı edi» deydi(17).

Endeşe, biz taqırıpqa köterip otırğan Sarbas ruı jäne Sartoqay batır haqında az-kem toqtalayıq.

«Abaq kereydiñ Er Jänibek zamanınan bwrın qanşa atağa bölingeni jayında naqtı derek joq. Er Jänibek elin, jerin jaudan qorğağan äygili batır ğana emes, halqın daudan qorğağan şeşen de kösem bolğan adam. Sol babamız: «Men on eki jasımnan bastap on eki retki şayqasta jülde aldım. Temirqazıq degen jwldız bar, onı aynalıp jüretin aq boz at, kök boz at, jeti qaraqşı, eki attıñ arqanı – jiını on eki şoq jwldız. Bwğınıñ müyizi on eki salalı. Bir jıl on eki ay bolsa, on eki jıl bir müşel. Payğambarımızdıñ on eki imamı bolğan. Tüs jorudıñ da on eki türi bar. Qara nar botasın on eki ay köteredi» dep on eki sanın qasiettep ötipti. Sol üşin de «Abaq kerey on eki atadan qwraluı kerek» dep, on eki ruğa bölgen eken»(18).

Söytip, Jänibek batır jasaqtağan Abaqtıñ on eki atası tömendegidey bolğan:  Jädik (wranı Janat), Jäntekey (Jäntekeydiñ ülken wranı Sämenbet. Keyinnen Şaqabay, odan soñ Jänibek boldı), Şeruşi (wranı Baytaylaq), Qaraqas (wranı Qaptağay), Molqı (wranı Maşan), Iteli (wranı Bwqarbay), Jastaban (wranı Jobalay, Sarbas (wranı Sartoqay, Eski şejire boyınşa Sarbas – Abaq kereydiñ kenjesi, Abaq kereydiñ şañırağı Sarbasta delinedi), Könsadaq (wranı Jabay),  Şıbarayğır (wranı Qojabergen),  Merkit (wranı Älmenbet),  Qwltaybolat (wranı Tileuimbet).

G.N.Potaninniñ birneşe tomdıq «Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii» eñbeginiñ İİ tomında «Kirgizı», yağni «Qazaqtar» atalatın bölim bar. Qazaqtar jaylağan aymaqtıñ tabiğatına, qısqı jäne jazğı qonıstarına şolu jasağan soñ ğalım olardıñ rulıq qwrılımına toqtaladı. Abaq kereydi: «1) Djantıkey, 2) Djadık, 3) Çereuçi, 4) Iteli, 5) Kara–kass. 6) Mulku. 7) Çubar–aygır, 8) Merkit, 9) Itengmyan, 10) Djas–taban', 11) Sarbas 12) Çiy–moin»(19) dep böledi. 

Şäkerim şejiresinde de Sarbas ruı Abaq kereydiñ bir tarmağı retinde körsetiledi. Şınjañda jarıq körgen şejirelik kitaptardıñ barlığı da Sarbas ruın on eki Abaq taypasınıñ biri retinde ataydı.

Şejirelik derekterdiñ qay-qaysısı bolmasın, atalğan ata attarınteristey almaydı.

Şınjañda jäne Qazaqstanda Sarbas ruınıñ ata şejiresi jarıq kördi. Sol şejirege jazğan alğı sözinde körnekti tarihşı ğalım Jaqıp Mırzahanwlı bılay depti:

««Abaq Kereydiñ tör şejiresinde» jəne onıñ bir bwtağı bolğan «Sarbas şejiresinde» Sarbastan şıqqan aruaqtı batır Sartoqay jəne kezinde (tarihta) təyji, ükirday sındı şen wstağan el ağaları tegis atalıp ğana qalmastan, olardıñ «Sarbas şejiresiniñ» ərbir ata wrpağı tartılğan bölimderine qoyılıp tanıstırıluınıñ, meniñşe özindik tarihi mən-mañızı bar»(20).

Atalğan derekter boyınşa biz Sarbas ruınıñ qazaqtıñ orta jüz Abaq taypasına jatatın on eki rudıñ biri ekenin, onıñ Sartoqay degen batırı bolğanın anıq bayqaymız.

Wran – adamdarğa ruh beretin, bir maqsatqa jwmıldıratın dabıl söz. Bir söz birneşe jüzdegen, mıñdağan adamdardıñ auzınan bir mezette küñirenip, jañğırıp estilgende, jauıngerlerdiñ ruhı köterilip, tek alğa wmtılğan. Al, atı wranğa aynalu – ekiniñ biriniñ mañdayına jazılmağan. Esiminiñ wranğa aynaluı üşin sol adamnıñ batırlıq, bilik därejesimen birge erekşe qasietteri boluı mindetti.

Uikipediya – aşıq enciklopediyasınan alınğan mälimette: «Sarbas – qazaq halqınıñ qwramındağı ru. Şejire boyınşa, Orta jüz qwramındağı Kerey taypasınıñ Abaq Kerey tarmağınan taratıladı. Kereydiñ az ruı. Köbi Altay tauında qonıstanğanımen, 19ğ. soñı men 20 ğ. bas kezindegi är – türli sayasi ahualdarğa baylanıstı jan-jaqqa bölinip ketken. Qazirgi tañda QHR Sin Czyan', Mori, Barköl, İle, Aqsay Qazaq avt. audandarında, Qazaqstanda – Almatı, Şığıs Qazaqstan, Ortalıq Qazaqstanda, Moñğoliyada – Bay Ölke, Qobda aymaqtarında, Europada – Niderlandı, Vesteres, Stokgol'm, Berlin, Myunhen, Franciyada, Türkiyada mekendeydi. Wranı bolğan Sartoqay batır – Ayagöz, Bwlantıda bolğan Qazaq – joñğar şayqastarına qatısqan belgili batır. Sartoqay nemese Sartqay atımen atalatın jer su attarı kezdesedi. Qazaqstan men QHR şekaralıq aymaqtarında «Sartoqay» özeni bar. Sartoqay batır turalı derekter öte az saqtalğan. Tañbası – Balğa tärizdes. (T) Sarbas ruınıñ malğa salatın en tañbasıda osı (T) ülgisinde bolıp keledi»(21) degen anıqtama bar.

Qazaq dalasında bolğan qandı wrıstar 1600-1700 jıldar aralığında da köp ret bolğan. «Jäñgir han däuirinde qazaqtar men oyrat joñğarları arasında üş iri şayqas –birinşisi 1635 jılı, ekinşisi – 1643 jılı, üşinşisi – 1652 jılı bolğan»(22).

«1681-1685 jıldarda joñgar feodaldarı oñtüstik Qazaqstanğa birneşe ret şabuıl jasadı, Sayram qalasın qiratıp, eginşilikpen aynalısqan auıldardı küyretti. HVŞ-ğasırdıñ bas kezinde joñğar äskeriniñ bir tobı Sarısu özenine jetse, ekinşi bir böligi orta jüzdiñ şığıs soltüstik audandarına basıp kirdi»(23).

Mine, däl osı kezeñde, yağnıy, «orta jüzdiñ şığıs soltüstik audandarına basıp kirdi» degen twsta, äsirese, Sarısu özeni boyında kereylerdiñ bolğanı anıq.

Tarihi jazbalarda joñğarlar Qazaq dalasına şabuıl jasağanda Uaq, Abaq Kereyler auır qırğınşılıqqa wşırap, Sarısu boyına deyin auğan jaugerşilik jöninde Töle bi (1663-1756): Sarısu boyında Kereydiñ Sartoqay, Əlmenbet, Jabay sındı batırları bastap, joñğarlardıñ betin qaytarıp, qalıñ Arğın men Naymandı qırğınşılıqtan qorğan qalğan edi», – dep əñgimelep, bwl batırlardıñ joñğarlarğa qarsı soğısta jaujürek batırlığı, jankeşti erligine jəne Abaq Kerey eliniñ qajımas qayratına süyinip, «Asıl tusañ Kerey bol, üş qazaqqa merey bol» dep bağalağan. «Abaq Kerey tör şejiresiniñ» qayta basılımınıñ (2008 jıl) alğı sözinde: «Arıda Sartoqay, Jabay, Əlmenbet; bertinirekte Bwqarbay, Qaptağay, Maşan, Qojabergen, Baytaylaq, Jantay, Şaqabay jəne tağı basqa batırlar talay retki qandı şayqastarda jau betin qaytarıp eline wran bolğan batırlar», – dep atağan. Bwl payımdaular Sartoqay batırdıñ Sarbas eli Abaq Kereydiñ alğaşqı qalıptasqan rularınıñ biri bolıp twraqtanğan kezeñde tanılıp, Sarbasqa wran bolğan aruaqtı batır ekenin körsetedi(24).

Atalğan derekterdegi: «Sartoqay batır turalı derekter öte az saqtalğan» degenge kelsek, Sartoqaydıñ Er Jänibek batırdan jas jağınan köp ülkendigi, arğı tarihtıñ twlğası ekeni meñzeledi. Sartoqay ğana emes, kerey qosınındağı qart batırlar Jabay, Janat, Əlmenbet, t.b. batırlar haqında da derek asa köp emes. El auızındağı eskilikti şejire boyınşa Sarbas ruınıñ Abaq kereydiñ qara şañırağı bolıp atanğanın eske alsaq, twtas bir taypa el batır-bağlansız, bas alqa bisiz bir şañıraqtı jay bir atağa teli salmaydı. Qazaq üyindegi qara şañıraqtıñ özin köşkende qart, maytalman atanğa salatını siyaqtı senim artqan serke oylı, atan jilikti azamattar tañdaladı. Osı bir qarapayım logikanıñ özinen-aq Sartoqay batırdıñ Abaq ana däuirinde,  sol kisiniñ aq batasımen atqa mingen wl retinde bağamdauğa boladı.

Al Sarbas ruına jaqın atalas rular arasında Sartoqay esimdi basqa bir batır kezdesip jatsa, oğan da tüsinistikpen qarau kerek. Tarihi derekterde Jänibek, Abılay, Qasım, t.b. esimder twtas tarih boyında san qaytalanadı. Sartoqay batır esimi de özinen keyingi batırlarğa esim bolıp jatsa, onı da tarihi twrğıdan saralap, saraptay bilu qajet.

QHR Memlekettik sıylığınıñ iegeri, körnekti jazuşı Şämis Qwmarwlınıñ «Er Jänibek» attı derekti zertteu kitabında mınaday joldar bar:

«Baraq batır qaytıs bolğannan keyin, atı äygili Qazıbek bi Jänibekke aytqan bir äñgimesinde: «Qazirgi batırlardan bwrın anau Qontayjınıñ qazaqqa şapqan twsında, Kerey men Uaq jau ötinde bolğan soñ qanı da köp tögildi. Batırları da köp şıqtı. Anau Er Kökşe, Er Qosay, Sartoqay, Janat, Sämenbetter sol bir däuirdiñ qılışınan qan tamğan el qorğağan erleri ğoy. Solardıñ eñ soñğısı bolıp Kereyden Baraq pen Jabay qalıp edi. Olar da bwl dünieden ötti», – dep, tolğauınan sol twstağı bilerdiñ Baraqqa bergen bağası anıq şığıp twrğanın anıq köremiz»(25). Joğarıda sözimizde aytqanday, mwnda da Sartoqay esimi 1630-1730 jıldar kezeñindegi qart batırlar qatarında ataladı.

Joñğar bileuşisi Suan Rabdan bilik basına şıqqannan keyin, HVİİ-ğasırdıñ aqırı men HVIII ğasırdıñ alğaşqı şireginde qazaq jerine jeti dürkin (1698, 1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 jıldarda) basıp kirdi. «Aqtaban şwbırındı, alqaköl swlama» osı jıldardıñ qandı izi edi.

«Jänibektiñ jas batır atana bastağan kezinde de onı uaq pen kereydiñ äygili batırlarınıñ tärbiesine alğanı jayında är türli añız bar. Arğı jağı Er Kökşe, Er Qosay, Sartoqay, Janat, Sämenbetterden bastalğan sol erlik önegesiniñ jalğauşıları – uaq Barmaq batır, kerey Şaqabay, Baraq, Jabay, Botağara batırlar Jänibekke äri wstaz, äri ağa bolğan desedi»(26).

Kereyler kerueni turalı aytqanda, 1723 jıldardıñ aldı-artındağı qiın kezeñderde Sırğa deyin auıp, odan arı Edil-Jayıq boyı arqılı orıstıñ Orski qamalın aylanıp, Soltüstik Qazaqstan arqılı qazirgi Aqmola oblısı töñiregine kelgeni belgili. Abaq kerey äuleti däl osı Kökşe öñirine, Abılay ordası mañına toptasqan kezde, şamamen 1735-1745 jıldar arasında Er Jänibek Berdäuletwlı Abılay hanğa öziniñ 12 atadan qwralğan bir taypa el bolğandığın, äri Joñğardı türe quıp, şığısqa jılju oyınıñ bar ekenin aytadı. Osı twsta 12 ata dep beketiligen beldi rudıñ biri Sarbas, wranı – Sartoqay bolıp atalğan. Demek, osı wyımdasudan köp bwrın Sarbas ruına ielik etip, Abaq ananıñ qara şañırağın wstauşı batır esimi Sartoqay degen söz. Şamalap aytqanda jas şaması Sämenbet batırmen twstas, tipti odan ülken boluı da bek mümkin. Tipti 1580-1720 jıldar arasınan qaraudı da oylastıru qajet. Atalğan jıldar işinde qazaq batırlarınıñ bäri de qan keşe jürip jauımen şayqasqan.

Sartoqay batır esimi körkem ädebietter de kezdesedi. Jazuşı Şämis Qwmarwlınıñ «Er Jänibek» romanında:

«Bwl künde jası seksenge tayap qalğan Süyinşäli Baraq keudesin japqan appaq saqalın salalı sausaqtarımen tarap qoyıp, osında jinalğan är bir kişi rudıñ basşıların közben bir-bir şolıp ötti. Tördiñ basındağı Baraq kariyanıñ oñ jağına Uaqtıñ äygili batırı Bayan, onan keyin Könsadaq Jabay batır, onan tömen Jädik Jantay batır, jas batır Quandıq, Jäntekey Şaqabay, Bazarqwl, Botaqara batırlar, Iteli Bwqarbay batır, Şeruşi Baytaylaq batır, Şıbarayğır Qojabergen batır, Molqı Maşan batır, qart batır Sartoqay, Uaq Ötegen batır orın alıptı»(27) degen joldar bar. Mwnda da «qart batır Sartoqay» dep tilge tiek etiledi. Qazaq batırları sapında közge tüsedi.

Ş.Ş.Uälihanov «Nikon jılnaması» arqılı Er Kökşeniñ qaytıs bolğan jılın 1423-jıl dep şamalağan eken. Olay bolsa 1423-1723 jıldar aralığında da qazaqtıñ talay batırınıñ atqa qonıp, el qorğağanı anıq.

Joñğarlar tınıştalğan soñ Altaydıñ Köktoğay öñirine eñ alğaş ret at basın tiregen qariyalardıñ, Qaraseñgir mañındağı jer bolğan töbelerge tüsip: «Qarabay, Sarıbay jarıqtıqtar jatqan jer» dep qwran oquı da köp oylarğa jeteleydi. Sartoqay batır turalı aytqanda, Abaq ana auıldarın Sır boyına qaray bastap köşken bas batırlardıñ biri boluı da bek mümkin.

Atalğan derekterdi saralay qarağanda, Sartoqay batırdıñ Joñğar zamanında bolğan batırdıñ bärinen de ülken, qart bolğanı bayqaladı.

Jalpı batırlar äpsanasınıñ qay-qaysısı bolmasın añız ben aqiqat arasında jüredi. Sartoqay batır haqında da el auzında mınaday añız bar: «Sartoqaydıñ tolıqsığan jigit şağı eken. Uaqqa tügel sauın aytqan aytulı toydıñ birinde, üy tolı adamdarğa toy tabağı tartılıp, et jelinip jatqan twsta, esikten kiimi tozıñqı bir adam kirip sälem beredi. Et jep, qımız işip, äzil – qaljıñ aytısıp otırğan tördegiler esikten kirgen adamdı da, onıñ bergen sälemin de añğarmay qaladı. Kelgen adamğa qarap, qolın keudesine aparıp, sälem alğan beynesin bildirgen Sartoqay orın bereyin dep otırğan ornınan twrsa, älgi adam bwrılıp esikten şığıp bara jatadı. Sartoqaydan dereu sırtqa şıqsa, ol közden ğayıp bolıptı. Kütuşilerden swrastırsa, olar mülde körmegenin aytadı. Sonda Sartoqay batır: «Äy, ättegen-ay! Apıl – ğwpıl wmtılıp barıp, qolınan şap bermegenim-ay, şirkin, amalım qanşa!» dep ökinen eken, – degende otırğandardıñ tağı biri:

– Batır babamızğa äulie köringen boldı ğoy, säue köredi degeni şın ba? – dep swrağanda qartımız:

– Iä, Qızır äulie ğoy köringen, Qızır äulieni körgen kisi säue köretini şın ğoy, – dep äñgimeni jalğastırğan eken»(28).

Halıq qaşanda da öziniñ süyikti perzentterin batır, baluan, äulie türinde äspetteytin bolğan. Wrısqa şıqqanda sonıñ atın şaqırıp wrandauınıñ özi sol batırdıñ ruhınan medet swrau bolıp tabıladı. Qazaq tarihındağı wranğa aynalğan barlıq batırlardıñ da el ruhın köteretin, este qalarlıq añızı keyingi wrpaqqa auızdan auızğa jalğasıp otırdı.

Qorıta kelgende, Sartoqay batır – qazaq tarihınıñ qandı balaq jıldarında eli men jerin qorğau üşin qan keşken batırlardıñ biri bolıp, twtas bir rudıñ wranına aynalğan äygili twlğa. Bügingi kün üşin alğanda ötken babalar ruhın wlağattau – bir jağınan qarağanda tarihqa tağzım, aruaqqa qwrmet bolsa, ekinşi jağınan elim degen erler ruhın wrpaqqa önege, ülgi etu bolıp tabıladı. Qazaq batırlarınıñ ör twlğasın asqaqtatıp, jas buınğa otanşıldıq, batırlıq ideyasın barınşa siñirsek, eldigimizdiñ erteñi jarıq, bolaşağı nwrlı boladı!

Paydalanılğan ädebietter:

1. M.Aqınjanov «Qazaqtıñ tegi turalı», Almatı. 1957 jıl. 232 bet.
2. Zaki Validi Togan. Vospominaniya. Kniga 1. Ufa: Başkirskoe izdatel'stvo «Kitap», 1994 jıl. 129 bet.
3.  Ä.Bökeyhan. «Qazaq» gazeti, № 2, 1913 jıl.
4. N.Mıñjani. «Qazaqtıñ qısqaşa tarihı», Şınjañ halıq baspası, Ürimji. 1987 jıl. 637 bet.
5. Alpısbes Mahsat Alpısbeswlı  «Qazaq şejireleri – tarihi derek retinde» «Qazaq univesriteti» baspahanası, Almatı. 2007 jıl, 41 bet.
6. Baytwrsınwlı A. Aq jol. – A., 1991 jıl. 398-399 bet.
7. Bwl da sonda.
8. Aristov N.A, Zametki ob etniçeskom sostave tyurkskih plemen i narodnostey i svedeniya ob ih çislennosti. SPb, 1897. 182-s.
9. Rudenko S.I: «Hunnskie izobrazitel'noe iskusstvo, predstavlennoe tol'ko çto rassmotrennımi veşami, po vidimomu, tesneyşim obrazom bılo svyazano s izobrazitel'nım iskusstvom drugih Evraziyskih konevodçeskih plemen dannoy epohi i v pervuyu oçered' so «sako-yueçjiyskimi»  i drugimi yujnosibirskimi plemenami, iskusstvo kotorıh nam horoşo izvestno po Sibirskoy kollekciy Petra 1     i raskopom na Altae»  //  Kul'turı Hunnov i Noinulinskoe kurganı .  M.,L., 1962. – S.76.
10. Mağauin M. «Şıñğıs han jäne onıñ zamanı». Derekti tarihi hikaya.-Almatı, 2011 jıl.-608 bet.
11. Su Bihay «Qazaqtıñ jalpı tarihı», 2-tom. Aud: T.Z.Qayırken. «Asıl kitap» baspa üyi, Almatı. 2019 jıl. 223 bet.
12. Qazaq ru-taypalarınıñ tarihı XV tom – «Kerey», «Alaş» tarihi zertteu ortalığı, Almatı, 2014 jıl.
13. Jädi Şäkenwlı. «Türkilik tek jäne qazaq twrğaqtarı», zertteuler. «Örnek» baspası, Nwr-Swltan, 2020j.
14. Mağauin M. «Şıñğıs han jäne onıñ zamanı». Derekti tarihi hikaya.-Almatı, 2011jıl. 608 bet.
15. Su Bihay «Qazaqtıñ jalpı tarihı», 2-tom. Aud: T.Z.Qayırken. «Asıl kitap» baspa üyi, Almatı. 2019 jıl. 242 bet.
16. N.Mıñjani «Qazaqtıñ qısqaşa tarihı», Şınjañ halıq baspası, Ürimji. 1987 jıl. 232 bet.
17.  A.Tatanaywlı «Tarihi derek, keleli keñes». Şınjañ halıq baspası, Ürimji,  1987 jıl. 39 bet.
18. Jädi Şäkenwlı «Jänibek batır». «Merey» baspası, Almatı. 2013jıl, 19-20 better.
19. Potanin G.N. Plemena i pokoleniya, naselyayuşie Severo-Zapadnuyu Mongoliyu. Tyurkskoe plemya. Kirgizı //Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii. Rezul'tatı puteşestviya, ispolnennogo v 1876-1877 godah po poruçeniyu Russkogo geografiçeskogo obşestva. – Vıp. II. Materialı etnografiçeskie. Izd. RGO. SPb., 1881. s.152-154.
20. J.Mırzahanwlı. «Abaq Kerey – Sarbas şejiresine» arnau söz. «Sarbas şejiresi»
21. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%81_%D1%80%D1%83%D1%8B.
22. N.Mıñjani «Qazaqtıñ qısqaşa tarihı» Ürimji 1987 jıl, 395 bet.
23. «Qazaq Sovet enciklopediciyası» VI tom, 380-bet.
24. Tölegenwlı Q (Bozoq tarihi-mədeni muzey-qorığı), Artıqbaev J.O. (L.N. Gumilev atındağı Euraziya Wlttıq Universiteti). «Sarbas şejiresi».
25. Şämis Qwmarwlı «Qazaq tarihındağı äygili adamdar – Er Jänibek», derekti zertteuler. ŞWAR, Ürimji.
26.  J.Şäkenwlı, «Jänibek batır» derekti zertteuler. Almatı 2014 jıl.
27. Ş.Qwmarwlı «Er Jänibek» romanı. Şınjañ halıq baspası, Ürimji 1998 jıl.
28.  Abaq Kerey – Sarbas şejiresi. 2014. 377 bet. Jaqıpbay İliyawlı wsınğan derek.

Jädi ŞÄKENWLI

Jazuşı-tarihşı.

Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ müşesi, 

Euraziya jazuşılar odağınıñ müşesi, 

Halıqaralıq Şıñğıshan akademiyasınıñ, 

QR Tarih jäne Qoğamdıq ğılımdar akademiyasınıñ akademigi.

06.06.2024.

Almatı.