HALQIMIZDIÑ JWLDIZDIQ TURALI KÖZQARASI
kerey.kz
Halqımızdıñ jwldızdıq turalı bilimderi arabtıñ «Jwldıznamasınıñ» mazmwnınan parıqtı.
«Jwldıznama» arab elinde islam dininen bwrın jazılğan boljam kitap.
«Jwldıznamada» aspandağı jwldızdar men adam sanı teñ. Bir näreste tuılğanda aspanda bir jwldız payda bolmaq. Payda bolğan jwldız sol balağa täueldi bolıp, meyli kärteyip, meyli tuıla salıp ölsin sol adam ölgende ağıp tüspek. Sondıqtan tiri adamzat pen köktegi jwldız sanı teñ. Jwldızdardıñ kündiz körinbeui – jerdegi adamdardıñ sorın jasırıp, sezdirgisi kelmegendigi. Tünde körinu bağıñ janadı, demiñdi al, dep adam pendesine dem bergendigi. Adamzat jwldızdardıñ bölinip ornalasuına say ornalasqan. Biz orta jwldızdağı adamdarmız, sondıqtan belbeuimizdi beluardan buınamız. Jer astı jwldızdarındağı adamdar belbeuin baltırınan buınbaq. Tüs köru sol pendeniñ köretin körgiliginen aruaqtardıñ, jındardıñ adamdarğa aldın ala bergen ayanı. Jerdiñ astında jerdi müyizimen köterip twratın alıp kök ögiz bar. Ol jerdi bir müyizimen köterip twrmaq. Bir müyizi talğanda jäne bir müyizine auıstırmaq. Müyizden-müyizge almastırğanda jer silkinbek. Allanıñ ämirinşe kök ögizdiñ jerdi tastap jibermeui üşin. Bir alıp ara mañday twsında ızıñdap küzetip twrmaq.
«Jwldıznamada» adamnıñ baq pen sorın, qalay öletinin, sırqatınıñ saqayatın-saqaymaytının mölşerleytin soqır senimdik mazmwndar köp, pälen jwldıznama köneripti deytinimiz osıdan. Al, qazaq jwldızdığınıñ arab jwldızdığınan parıqtı boluınıñ bastı sebebi: jağırapiyalıq qonıstanuı men köşpendi saharanıñ twrmıs tirşiligindegi wqsamastıq.
Qazaq dalası tört mausımı ayqın, qoñırjay beldeuge ornalasqan suı mol äri twnıq, şöbi şüygin ormanmen kömkerilgen, köktem, jaz, küz mausımdarında jañbır tolastamaytın jasıl alqap bolsa, qısta qar tolastamaytın qarlı alqap. Bwlttı, bwlıñğır künderi bolmasa, qıstağı qar men jazdağı jañbır auadağı şañ-tozañdarın basıp, jwldızdardıñ jarqırap tolıq körinuine, keñistik orta şat-jağday äzirlegendikten, wltımızdıñ jwldızdıq turalı bilimderi basqa wlttardan üstem twrğan.
Amal qanşa, Öteyboydaq atamızdıñ 500 jıl bwrın jazğan «Şipagerlik bayanınıñ» jwldızdıq turalı böliminiñ 4/5 bölimi 1958-jılğı mädeniet töñkerisiniñ ala sapıranında örtelip ketti. Onıñ üstine qoğamınıñ damuına say jırtqış tüz tağılarınıñ qwrıp-joğaluı, malşılar twrmısınıñ özgeruine baylanıstı, tünde mal şetine tünep, küzette bolatın, jwldızdardı baqılap, tildese biletin ata dästürimiz joyıldı. Qazaq därileriniñ jwldızdığı men adamnıñ jwldızdığın wştastırıp daualay biletin emşilerimiz qara jer qwşağına ketip, olardıñ wşan-teñiz mwrasınan köz jazıp qaldıq.
Qazaq halqı islam dinine kirgen soñ, şipagerlik jäne basqa saladağı asıl qazınalarımız arab til-jazuında jazılıp, olarğa siñip ketti. Äbu Nasır Äl-Farabi eñbekteriniñ arab til-jazuında jazıluı mwnıñ däleli. Şıñğıshan jäne onıñ äuletteriniñ qazaq dalasın otarlap, bilik jürgizui, igi jaqsılarımızdıñ moñğol til-jazuın istetui şwğılalı mädenietimizdiñ moñğol jazuına jinaqtaluına mwrındıq boldı.
Qabiletimizdiñ şekti, paydalanılatın materialdarımızdıñ joqqa teñ boluı halqımızdıñ jwldızdıq turalı bilimderin jinaqtaluına asa zor qiınşılıqtar äkelgenimen, qolda bar azdağan materialdar arqılı halqımızdıñ jwldızdıq ğılımınıñ damuına türtki bolsın dep tömende qazaq jwldızdığı turalı oylarımızdı azda bolsa ortağa salamız.
«Şipagerlik bayanda» külli älemniñ, tirşiliktiñ payda boluın, qwrıp joğaluın, biriniñ ornın birin basuın tüsindiretin altı twğır nazariyası (özegi keñistik twğır, özegi qarañğı twğır, özegi suıq twğır, özegi jarıq twğır, özegi ıstıq twğır, özegi twraq twğır) payda boldı. Qazaq şipagerliginiñ nazariyalıq negizi bolğan «Şipagerlik bayanda»: «Jwldızdıq özegi altı twğırdıñ kömekşi auıspalıq iesi dep qaraladı. Jwldızdıq köktegi men jerdeginiñ wştaspalığınıñ sıylasımı, jarasımı. Jwldızdıq adam jwldızın belgileudiñ şır-nili» delingen.
Qazaq jwldızdığı ülken jaqtan ğalamdıq jwldızdıq, adamzattıq jwldızdıq, darımzaruatındıq jwldızdıq bolıp bölinis tappaq.
Jwldızdıqtardıñ mazmwnı kürdeli bolğandıqtan, bwl jerde tek şolıp ğana ötemiz.
1. Ğalamdıq jwldızdıq
Qazaq halqı neşe mıñ şaqırım alısqa jorıqqa attanğanda, soğıstan auılına qayta oralğanda, joğalğan malın izdegende, adasıp ketkende jwldızdardı bağdar etip otırğan. Mwnıñ sebebi: sudıñ twnığınn şöptiñ şüyginin izdep, şar tarapqa şaşılıp ketken qazaq halqınıñ jalğız ayaqtı şöp basqan köş jolınan basqa jol joqtığı. Qısta bar alqap qar qwrsanğanda joldıñ tipti de bolmaytındığı barşamızğa ayan. YAğni halqımız belgili twraqtı jwldızdardı tas jol ornına, kompas ornına paydalanatındığı köz jwmuğa bolmaytını şındıq äri halqımız jwldızdardı jiñişkelikpen baqılap, älemdegi jwldızdardıñ aua rayındıq qwbılıspen tikeley qatıstı ekenin jete tanıp, aldağı üş kün işindegi, bir aptadağı, bir aydağı, jarım jıldağı aua rayınıñ özgeristerin aldın ala mejelep, jalañ tabiğatqa süyenetin twrmıs tirşiligin jaratılıstıq apattan saqtay bilgen. Tipti aldağı üş jıldağı quañşılıq, qar apattarınıñ bolatındığın da mejeley bilgen. Bwl twrğıdan zaqa halqı ertedegi aua rayınan aldın ala mälimet beretinderdi «Aua rayın boljağış» dep atağan.
Jwldızdardıñ özgerisine qaray boljam jasağan halqımızdıñ «Aua rayın boljağıştardıñ» aqılı arqılı eger qıs erte tüsetin bolsa, küzeulikten erte köşu, qıs jay şığatın bolsa, töldeulikke köşpeu, aldağı 3 künde aua rayında ülken özgeris bolsa, köşi-qondı toqtatıp, jolauşı jürmeu, tosattan qarlı boran soğatındığı mejelense, maldı alısqa şığarmau, köktem erte keletin bolsa, mwz ketpey twrıp özenderden ötip alu, qısta qar qalıñ bolatındığı mejelense, qar jwqa bolatın öñirlerde qıstau, jaz jañbırlı bolatındığı mejelense, biday, arpa, tarı siyaqtı astıq daqıldarın köptep egu, quañşıldıq bolatındığı mejelense, astıq daqıldarın salmau, sarana, bek qazıp, jau jwmır terip, balıq, añ aulaytın, tirşilikti saqtauğa qolaylı qonıs izdeytin, t.b. arqılı tirşilik tınısın saqtağan.
Qazaq halqında ertede aytılatın adamzattıñ jer anası kün, atası ay, däneker jwldız kuägeri delingen. Kün – qazaq şipagerliginde özegi ıstıq jarıq twğır. Köktem, jaz, qıs, küz tört mausımdı künniñ wzarıp, qısqaruı qalıptastıradı dep qarağan. Eger kün wzarıp, tün qısqara bastasa, köktem kelmek. Qar-mwz erip, toñ jibip, tıñ tirşilik bastalmaq. Kün wzarğan sayın jaz kelmek, kün qısqarıp, tün wzara bastağanda küz kelmek, kün qısqarıp, tün wzarğanda qıspaqtı qıs kelmek dep qaralğan. Ol zamandarda qazaq dalasına künniñ jaqındap-alıstauın, kün jüyesiniñ aynalısın qazaq halqı ğana emes, külli adamzat bilmese kerek.
Jer – adamzattıñ jäne barlıq tirşiliktiñ twrağı. Özegi twraq twğırğa tän. Tirşilikte auasımen tınıstap, suın işip, ırızdığın tauıp jep küneltetin, kiim kiip, baspana wstaytın, ölgende qwşağına kiretin mekeni. Ay bolsa, adamzattıñ tirşilik barısında wrpaq jalğauınıñ järdemşisi. Jarıq tüğırğa tän. Adamzat wrpaq jalğau üşin er-äyel nekeli boluı, atalıq-analıq söl sırqatsız quattı boluı, bir birine qosıluı şart. Äyel zatı analıq söl (küyin söli) ajıratıp şığaruğa aspandağı ay däneker, jalğauşı bolmaq. Baliğatqa tolğan äyel zatınan ayına bir ret aqtarılma (kir) kelmek, bir ayla äyel zatında bolatın küyin mezgil üş kün bolıp, bala köterudiñ eñ jaqsı mezgili bolmaq. Eger aspanda ay bolmasa, äyel zatınan kir kelmek emes. Kir kelmese, äyel zatında küyin sölde bolmay, adamzattıñ wrpaq jalğauınıñ mümkin emestigin, qwrıp-joğalatındığın tüsindirmek. Ay körinbeytin qñirlerde jasaytın adamdar qwrıp joğalmaq, eger bir jıldıñ jarım jılında ğana ay tuılatın öñirler bolsa, kir periodı jarım jıl ğana boluı şart. Ay körmeytin äyelderdiñ bala kötermeytini, bedeu atalatındığı barşamızğa ayan.
Adamzattıñ ömiri, tağdırı, künmen, aymen ğana şektelip qalmay, şeksiz keñistiktegi jwldızdarmen de qatıstı. Kün, ay jwldızdardağı özgerister qwbılmalı aua rayındıq qwbılıstar tudırıp, üsik jüri, quañşılıq, qalıñ qar, sel apattarın, aua rayındıq özgeristerdi tudırmaq. Adamzat aldın ala saqtanbasa, dayarlıq körmese, auır ziyan äkelmek. «Kün qoralansa küregiñdi sayla, ay qoralansa, aybaltañdı sayla» degen atalı söz beker aytılmasa kerek. Kün qoralansa, aldağı üş kün işinde aua rayında qwbılmalı özgeris bolmaq. Qısta ızğırıq, qarlı boran soqpaq. Jazda bwrşaq jaumaq, dauıl soqpaq.
Şolpan, temir qazıq, ürker, jeti qaraqşı, esek qırğan, altı arqar aua rayınan aldın ala mälimet beretin belgili jwldızdar. Qwbılmalı aua rayı apat tudırudan tıs, türli jwqpalı sırqattardıñ tarqaluına, köne sırqattardıñ qozuına mümkindik bolmaq.
Ejelden tartıp qazaq halqı şolpandı tañ jwldızı dep atağan. Eger qıs ayağında şolpan öte jarqırap tusa, qıs ayağı sozılıp, aq süyek bolmaq. Eger solqın tartsa, nwrsızdansa, köktem erte kelip, el tez sergip, qıs qıspağınan el erte qwtılmaq, jazda öşkindese, jaz jañbırlı bolmaq.
Temirqazıq – aspannıñ soltüstik polyus mañayındağı jarıq twraqtı jwldız. Qazıq-qazıq tilinde ornı özgermeydi degen mağınada bolıp, «Temir qazıq» degen at beker qoyılmasa kerek. Ol ejelden qazaq halqınıñ bağıt belgileytin jwldızı. Temirqazıq qısta şañqayıp körinse, qıs ayağı suıq, ızğarlı, boran-şaşındı bolmaq, qıs ayağı sozılmaq. Eger öşkindese, aua rayınıñ tezirek jılınatındığınıñ belgisi bolmaq.
Ürker – jıl boyı soltüstik aspannan körinetin bes şuaq jwldız, jazda soltüstikke auıtqıp, qısta töbege kelmek. Ol ejelden qazaq halqınıñ bağıt belgileytin, aua rayınan mälimet bere alatın jwldızı. Ürker mamırda körinbey ketip, şilde de qayta payda bolmaq. Ürker bir mezgil jerge (qwrğaqqa) jaqındasa, jaz jañbırsız, quañşılıq bolmaq. Osı mezgilde suğa (teñiz, mwhitqa) jaqındasa, jaz jañbırlı bolmaq.
Jeti qaraqşı – mäñgi küzette twratın jeti jwldız mağınasında «Şömiş jwldız» dep ataladı. Ejelden qazaq halqınıñ bağıt belgileytin, aua rayınan mälimet alatın jwldızı. Jeti qaraqşınıñ wşındağı jwldız şañqayıp alsa, kün suıtpaq, qısta qarlı boran soqpaq, jazda bwrşaq jaumaq, qısta öşkindese, kün rayı jaqsı bolmaq, jazda kün ısımaq.
Esek qırğan şolpanğa wqsap qalatındıqtan, ertede bir top keruen tünde damıldap jatıp, esekqırğandı şolpanmen şatastırıp, tañ şeti sögildi dep esekterin qoya beripti, jolauşılardıñ esekterin qasqır qırıp ketkendikten osılay atalğan degen añız bar. Eger esekqırğan qızdırğan temirdey qızarıp alsa, künniñ suıtatındığı, altınday jarqırasa, künniñ jılınatındığınıñ belgisi bolmaq.
Altı arqar jwldızı biriniñ üstine biri kelse, aua rayı jılı, qospaqtalsa suıtpaq.
Özegi twğırlardıñ tolassız auısıp, biriniñ ornına biri basu barısında, qazaq dalasındağı raylıq qwbılımdardı qalıptastırğan.
(1) Şaldama: köktemdegi, jazdağı, küzdegi jel-jelemikter.
(2) Izğıma: qıstağı qar wşırmaytın, ızğırıq boran. Iqtasın tau qoynaularınan basqa jaltañ jerlerde terisinen soğıp twrmaq.
(3) Sızına: köktemde, jazda, küzde jer qırtısında bolatın dımqıldıq, ayaqtan, belden, bökseden ötse, suıqtıq sırqat payda qılmaq, «Ayağıñdı jılı ki, kök şöpke otırma, tösenişiñdi qalıñ sal, sız ötpesin» deytinimiz osıdan bwrın qazaq halqında ağaştan taqtay tilip, töseniş jasau jalpılasa qoymağandıqtan, astınan sız ötip, saldanatın, jansızdanatın sırqattar köp bolğan. Sız küz aqırında, qısta toñğa aynaladı.
(4) Susaq: qıs mausımında bolatın qattı suıq bolıp, qıs kirgende öz rayın belgilemek.
(5) Tımıq: tört mausımda da bolatın, jeltsiz, bwltsız aşıq aspan.
(6) Qızdırma: jaz mausımında bolatın, tüs mezgilinde özin äygileytin ıstıq kün.
(7) Şuaq: şuaq qısta da, jazda da bolmaq, äsirese köktemde köp bolmaq. Bwl mezgil qar ketetin, barlıq jändikterge läzzat bağıştaytın, qısqı wyqıdağı januarlar oyanatın, qatıp qalğan jändikter tiriletin mezgil. Qısta şuaqtıñ bolatındığı tört tülik maldıñ ıqtasın jerde kün şuaqtap twratındığı. Qazirgi qısta jılıjay astında köktat ösiru, äynek,cellofan qora saludıñ barlığı qıstağı şuaqtan paydalana bilgendigimiz.Iqtasın, künşuaq jerlerdegi qarlardıñ qısta erui de osıdan.
(8) Jılımıq: köbine qıs ayağında bolatın, qarlı dalada qıs mezgilinde jağa tuılğan qozınıñ qwmalağınday, qıs ayağında barmaqtay şar sekildi, aspannan oqta-tekte tüs mezgilinde jauıp twratın nwr. Jılımaqtıñ tüsui kün jılınatındığınıñ belgisi.
(9) Ayaz: qısta bolatın, bet qaratpaytın, küşeygende mwz şatırlap jarılatın, qızıl jalın dep te atalatın qattı suıq.
(10) Bwrqaq: qıs mezgilinde jaltañ jerlerde ünemi wşıraytın, qar wşıratın suıq boran. Bwrqaq köktem, küzde qwbılmalı aua rayında kezdeysoq tuılmaq. Aua rayı tosın suıtıp, kün bwlttap, qar jauıp, qarlı boran soqpaq. Alayda tez ayıqpaq. Köbinşe taulı, jaltañ öñirlerde wşıramaq.
(11) Bwlıñğır: tört mausımda la bolmaq. Su bulanğanda, aua bwlıñğırlanıp, kün şañıttanıp, kündiz kün nwrın, tünde ay jarığın tosu. Bwl jerlerde aytılğan bwlıñğır ülken qalalardağı ıs-tütek, maşinalardan şığatın gazdan qalıptasatın bwlıñğır emes.
(12) Twman: köbinde jaz mausımında bolmaq. Köktem, küze az wşıramaq. Köbinde taulı öñirlerde jañbırdan keyin aua dımdanıp, jel ağısımen birge bolatın jerdegi köşpendi bwlt, qara bwlt.
(13) Dulı: bwlttı kün. Jaz mausımdarında jañbırdıñ, qıs mausımında qardıñ bwltı bolmaq.
(14) Ayıq: tört mausımda da bolatın jelsiz, bwlisız, aşıq aspan.
Kün, ay, jwldızdar tudırğan joğarıdağı raylıq ögerister, mausımdardıñ keybiri sırqattardı qozdırsa, keybiri bäsetedi. Mısalı: köktemde qan tasığanda ruhani sırqattar qozbaq. Kün suıtarda, suıqtıq sipatındıq sırqattar jadıramay, qwrısıp qol-ayağı üyip, meñ-zeñ bolıp, aua rayınan aldın ala mälimet bermek. Şildede ıstıq qandı sırqattar qozbaq. Küzde şöp qurağanda adamdardıñ kepkindigi aspaq. Qazaq halqında küzde ölim-jitimniñ köp bolatındığı mine osıdan.
Qosımşa: bwdan tıs aua rayın belgileuge üy januarlarınıñ, qoñır añdardıñ qolğabısı timek. Kün suıtara qoy qağınıp, silkinbek, siır öriske wzap jayılmau qatarlılar. Jaratılıstıq apat tuılatın öñirlerde qoñır añdar auıp ketpek.
2. Adamzattıq jwldızdıq
Ädette bir-birimen tatu-tätti jandardı eske alsaq, «Jwldızı jarasıptı deu», özara öş pendelerdi eske alsaq «Jwldızı qarsı» deytinimiz bar. Bağı janğan pendelerdi «Jwldızı oñınan tudı» deymiz. Bwl twrğıdan qarağanda, jwldızdıq adamdardıñ jaratılıstıq minezdemesi bir-birine wqsaytındar şığısımdı, wqsamaytındar bir-birine qarsı bolmaq. Adamdardıñ minezdemesin, jaratılıstıq sülde qwrandısı tudırmaq. Quattarda mañızdı röl oynamaq. Şadırtqı şoşımal (qalqanşa bez qızmetiniñ üdeui nauqastarı) bolğandardıñ aşuı jaman boluı, aşuşañ pendelerdiñ aşulanğanın körsek, ötiñ jarılıp ketti me? deuimiz qanday añğaqtıq. Istıq beyimdelikterdiñ qan qızba, uayımşıl boluı, ekybireulerdiñ salmaqtı, eştemeni qaperine almaytın beyğam boluı wqsamaytın minez-qwlıqtardıñ mısalı bolmaq.
Adamzattıq jwldızıqtı Öteyboydaq Tileuqabılwlı atamız este saqtauğa qolaylı bolu üşin betin qıbılağa qaratıp (kün batıstan säl tüstikke qiıs) segizge bölgen.
Mañdayınıñ ortası qarağan jağın «Qıbla mañday jwldızdar», oñ şekesi qarağan jağın «Sol mañday jwldızdar», oñ qolın kökke köterip, oñ qol wşı qarağan jağın «Oñdıq jwldızdağılar», sol qolın kökke köterip, qolınıñ wşı qarağan jağın «Soldıq jwldızdağılar», , kök jelkesi qarağan jağın «Art şüyde jwldızdağılar», oñ iığı qarağan jağın «Oñ iıq jwldızdağılar» dep bölgen.
Mwndağı maqsat aspandağı jwldızdardı adamğa täueldi emes, adamdardıñ jaratılıstıq erekşeligin, minez-qwlqın topqa ayırıp, qaysı sırtqatqa oñay şaldığatındığın, qanday toptağı darımzaruatın istetu kerektigin, bolaşaqta qanday azamat bolatındığın mejeleude qolaylamalı şart bolmaq. «Şipagerlik bayanda» jwldızıqtı beyneleu sisteması tömendegidey:
«Oñ iıq jwldızdağılar», «Oñdıq jwldızdağılar», «Oñ mañday jwldızdağılar», «Art şüyde jwldızdağılar», «Pendelik tirşilik», «Qıbıla mañday jwldızdağılar», «Sol iıq jwldızdağılar», «Soldıq jwldızdağılar», «Sol mañday jwldızdağılar».
Mañday jwldızdağılar (oñ mañday, qwbıla mañday, sol mañday) men şüyde jwldızdağılar minezderi qarama-qarsı bolğandıqtan, bir-birimen ömir baqi otaspaq emes.
Oñ mañday jwldızdağılar men qwbıla mañday jwldızdağılar sol mañday jwldızdağılar bir-birimen tatu-tätti, sıylasımdı, jarasımdı bolmaq.
Oñ jwldızdağılar (Oñ iıq jwldızdağılar, oñ mañday jwldızdağılar) men sol jwldızdağılar (Sol iıq jwldızdağılar, soldıq jwldızdağılar, sol mañday jwldızdağılar) sırlasım, sıylasım, jarastıq tappaydı. Kerege bası päli bolumen ömirleri ötpek. Biraq, bir-birine qastıq jasauı ekitalay.
Mañday jwldızdağılar (oñ mañday, qıbıla mañday) men sol mañday jwldızdağılar sırlasım, sıylasımı jarastıq tapsa da kikiljiñsiz ötpeytini kemde-kem bolmaq.
Şüyde jwldızdağılar men sol iıq jwldızdağılardıñ otasımı, sıylasımı jaqsı deuge auız barmaydı.
Aralıq jwldızdağılar (8 jwldızıqtıñ aralarınan bir-bir jwldız tastap özara säykestirgende) otasımdıq, sırlastıq, sıylastıq, şığısımdıq qwbılmalı mol, arpalıstıq bas qatırımdılığı özgermeli, qwyqıljımalı bolmaq.
Ärbir jwldızdıqtardağı ortaq erekşelik erler men erler, äyelder men äyelder, ülkender men kişiler, şamalastar, qwrdastar bolsın, minez qwlqı jarassa, bir-birimen şığısımdı, sıylasımdı, säykesimdi kelmek, minez-qwlqı jaraspasa, qanşa aqıl aytqanmen berekesiz bolmaq. Mine osıdan «Jwldızı jaraspadı» degen atalı söz tuındağan.
Oñ mañday jwldızdağılar. Pısıq, şiraq, isi ilgeri basıp twratın jwldızı oñınan twratın jandar.
Sol mañday jwldızdağılar sorlı da, kedey bolmaq.
Oñ jwldızdı adamdar (oñ iıq jwldızdağılar, oñdıq jwldızdağılar, oñ mañday jwldızdağılar) özara wştasımı küşti, aldıñğı ömiri oypıl-toypıl, aqılı kärteygende kirip tüzu jolğa tüsetin, öte-möte, 60 jastan keyin bağı janbaq.
Şüyde jwldızdağılar ker baqpa, jelkesinen tartıp twratın jalqau, beynetti, azaptı köp tartadı.
Mine jwldızdıqta aytılatın bireudiñ mañdayına baq, bireudiñ mañdayına sor jazılğan. İlgeri basqannıñ barlıq isi oñğa baspaq, keri ketkenniñ barlığı keyin ketpek degenniñ mağınasın tüsine alamız. Mañday jwldızdağılar (oñ mañday, qwbıla mañday, sol mañday) özegi ıstıq qandı pendeler bolğandıqtan, ıstıq qandı qan qısım artu, qanı kepkindeu, işki müşeleri toğalıq ıstıqtan bwzılu, t.b. nauqastarğa oñay şaldıqpaq. Bwlar qandı añğaqtıq ıstıqtıq beyimdegiler. Bwlardıñ işinle oñ mañday jwldızdağılar qızıl şıraylı, etti-jendi kelmek.
Şüyde jwldızdağılar keybiri aqqwbaşa, keybiri qara swrı kelmek, köp sözdi jan süymeytin, işinaraları ğana suırılğan sözşeñ kelmek. Ondaylardıñ keybiri qandı añğaqtıq buılmalı beyimge jaqın kelmek, bwlar köbinese qol-ayaq sırqattarına, keude sırqattarına oğay kiriptar bolmaq. Qol-ayaq qaqsağış, qol-ayağı wyığış, jansızdağış, buındarı auırğış, öan azdıq, qan quatsızdıq, nilsizdik, jürek, ökpe sırqattarına oñay kiriptar bolmaq.
Sol jwldızdağılar (soldıq jwldızdağılar men sol iıq jwldızdağılar) şikil sarı, tez arıp, tez semirgiş, qızıl aş, terşeñ, köp jötelgiş, tınısı tarılğış bolmaq, mwndaylar qandı añğaqtıq, suıqtıq beyimge jaqın, toñğış, mwzdağış, tamaqsau, sırqatqa şıdamdı kelmek. Köbinese suıqtıq sırqattarğa, tınıs jolı sırqattarına, suıqtan bolğan twmauğa oñay şaldıqpaq.
Sol mañday aralıq jwldızdağılar (soldıq jwldızdağılar men sol mañday jwldızdağılar arasında) sırqattan qorqıp, özegi öşip twrmaq. Oñ mañday jwldızdağılar sırqattı elep-eskermeytin täuekelşil kelmek.
Sol iıq aralıq jwldızdağılar (sol iıq jwldızdar men soldıq jwldız aralığındda) öte-möte kümänqor, äperbaqan, älkeude kelmek.
Oñ iıq aralıq jwldızdağılar (oñdıq jwldızdağılar men oñ iıq jwldız aralığında). İske şögel, sırqattıq nauqasqa şıdamdı, daualauğa säykeskiş, tez ayıqqış, sözşeñ, sözi tilsiz kelmek.
Adamzattıq jwldızdıqtı bayımdau, sırqattıñ tuılım mümkindigi bar-joqtığın ayqındau – ol naqtılı añğarım qoyu emes, jwldızdıq tamır soğımın belgileu narıqtalğı men añğarımğa birlestirgende ğana bayandalmaq.
Teri reñine qaray jwldızdıqtı ayıru tügeldey tura degendik emes, qayta 60-70% mölşerinde jwldızdıq tuma jaratılıstıq qwrandılıq bolğandıqtan, keybireulerdiñ erekşe talanttı boluı nemese aqılsız boluı, tapqış boluı, aqın boluı, wrınşaq boluı, el bilegiş el ağası boluı, öziniñ tuma erekşeligi – beyimdiligine qatıstı.
Wsaq sırqattıñ keybireuine jeñil, keybireuine auır tiip, tipti janın jalmauı, sozılmalı auruğa aynaluı jwldızdıqpen qatıstı. Bireulerge därilerdiñ reakciya jasauı, em qonbauı, al endi bireulerge em darımzaruatın istete salısımen tez jazıluı jwldızdıqtıñ erekşeligi.
Sırqat tek jwldızdıqpen qatıstı bolıp qalmay, aua ağısı, su, janasu arqılı jwğatın qwrt jegilik sırqattar barşılıq. Alayda, sırqattıñ auır-jeñil boluı jwldızdıqpen tikeley qatıstı.
Keybir boljağıştardıñ adamdarğa bala küninde eseygende pälen käsiptik mamanı bolasıñ nemese ezilgen ez, eñiregen er bolasıñ deuiniñ özi adamzattıq jwldızdıqtı jete tanıp, qanıq bilgendik.
Keybireudiñ jazuşı, keybireudiñ bişi boluı da jwldızdıq erekşelik, sondıqtan jwldızdıqtı bilu emşilerdiñ ğana emes, ärqanday adam biluge tiisti ğılım bolmaq.
3. Darımzaruatındıq jwldızdıq
Baytaqtıq öskinder jöninen alğanda, därilerdiñ qanday ortada öskendigi, sol jerdegi raylıq özgerister, jaratılıstıq qwrandısı adamzatqa, wqsağan jwldızdıqtağı adamdarğa bolğan täsiri, därilerdiñ reñi, istetiletin bölegi, tanım-sezimi, t.b. qatarlılarğa qanıq bolu, maqwlhat şektiler jöninen alğanda müşelik, twlğalıq erekşelikteri, alınğan mezgili, jasağan ortası negiz bolmaq. Tastaqtılardıñ şığatın ornı adamzat sırqatına bolğan täsirine qarap ayırmaq.
Adamzattıq jwldızdıqtı, sırqattıq jwldızdıqtı, darımzaruatındıq jwldızdıqtı tolıq bilip, dwrıs añğarımdap, darımzaruattardı qağida boyınşa istetu – tolımdı şipager boluğa qolğabıs tigizbek. Qanıq bilgender qara üzgen şipager bolmaq.
Qalibek Qanjarbaywlı,
Körnekti däriger, qazaq medicinasınıñ bilgiri. QHR ŞWAR.
Pikir qaldıru