EROFEEVANIÑ ĞILIMDAĞI BEYBASTAQTIĞI
kerey.kz
ÄLQISSA
Äbilqayır han jaylı örbigen qolaysız äñgimelerge baylanıstı kölemdi sın maqala jazıp ek bwdan jiırma jeti jıl bwrın. Araşa tüsip. Bireulerdiñ aytıp jürgenindey emes dep. Dälelderimizdi keltirip. «Ana tili» gazetine jariyaladıq, 1998 jılı.
Birde kitap dükenine bas swqqanımda közim söredegi «Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik» attı kitapqa tüsti. Quanıp, qolıma aldım. Aqtara bastadım. Baspadan 1999 jılı şığıptı. Avtorı – Irina Erofeeva esimdi tarihşı eken. Tarih ğılımdarınıñ kandidatı. Bwl – 2000 jılı jaz ayı-tın.
Satıp aldıq. Oqıdıq. 1710 jılı üş jüzdiñ qazağı Qaraqwmda Äbilqayırdı han qıp saylap alıptı. Ğaziz Täukeniñ közi tirisinde-aq. Osığan säl şübälandıq. Biraq ras ta şığar, oqiğanı arnayı zerttegen tarihşı aytıp otır ğoy dep küdigimizdi seyiltik. Äbilqayır 1724 jılı Türkistandı altı ay boyı jauğa bermey wstap twrıptı. 1726 jılı Bwlantı, Añıraqay şayqastarında Basqolbasşı bop Qazaq ordasın joñğardan azat etipti. Bwğan kümän keltirmedik. Ilandıq. Han iemizdiñ erlik isine süysindik.
Bek riza boldıq, qazaqtıñ bağına tuğan qız eken, näsili basqa bolsa da dep. Tarihtıñ şındığın aşıptı dep.
Keyin YA.P. Gaverdovskiydiñ «Dnevnıe zapiski v stepi Kirgiz-kaysakskoy v 1803-m i 1804-m gg.» atalatın eñbegimen, «Kazahsko-russkie otnoşeniya v XVI-XVIII vekah» degen ataumen jarıq körgen arhiv qwjattarımen mwqiyat tanıstıq.
Bwlarmen şektelmedik. XVIII ğasır tarihına qatıstı jazılğan Pal'movtıñ, Pozdneevtiñ, Bakuninniñ, Tınışpaevtıñ, Zlatkinniñ, tağı qanşama zertteuşilerdiñ, sonday-aq, qalmaq ğalımdarınıñ sandağan monografiyaların aqtardıq.
Keyin bwl eñbekterde tañbalanğan derekterdiñ Erofeevanıñ kitaptarındağı mälimettermen mülde üylespeytinin añğardıq. Bwdan soñ onıñ «Rıcar' zvaniya çesti, Kazahskiy batır Bokenbay Karabatırulı» (bwl «Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı» degen ataumen qazaqşağa audarılğan) attı eñbegimen jäne özi qwrastırıp, tüsiniktemelerin jazğan «Epistolyarnoe nasledie kazahskoy pravyaşey elitı 1675-1821 gg.» atalatın jinaqtıñ 1-tomımen jäne tanıstıq. Osıdan keyin-aq jwrt qwlay senip jürgen «bilgir tarihşınıñ» jäyi bizge äbden tüsinikti boldı…
Erofeevanıñ tarihqa jasağan qiyanatın jariyalaudı jön kördik. Däleldi sözge toqtamaytın bätuasız arsızdar üşin emes, olar birdeñe wğadı dep ümittenu – bosqa aramter bolu, tayazdıq. Dwrıs pen bwrıstı ayıra alatın, sanasında sañılauı barlar üşin. Keyingiler üşin. Bile jürsin, adaspasın dep.
Hoş, negizgi aytpağımızğa köşeyik.
TABIN BÖKENBAYDIÑ ÖLİMİ MEN JERLENGEN JERİ TURASINDA
Erofeeva XVIII ğasırdıñ birinşi jartısında Resey imperiyasınıñ bodandığın qabıldau kezinde ayrıqşa belsendilik körsetken Tabın ruınan şıqqan Bökenbaydıñ ölimi turalı şındıq pen mürdesi jerlengen jerdi bılayşa bwrmalaydı: «V naçale 1742 g. Bokenbay vozglavil voennıy pohod pyatsotennogo otryada kazahov protiv mangışlakskih turkmen «vzyat'ya polonu i otgonu skota», no vstretil ojestoçennoe soprotivlenie nepriyatelya i pogib v krovoprolitnom boyu vmeste s sotney drugih voinov Mladşego juza. (KRO-1. S. 205, 211; IKRI-4. S. 33). Bıl pohoronen v rayone verhnego teçeniya reki Irgız, na verşine konusoobraznoy sopki, raspolojennoy severo-zapadnee gorı Kabankula, yugo-vostoçnee sovremennogo aula Kurılıs (sovr. Irgızskiy rayon Aktyubinskoy oblasti). Mesto zahoroneniya proslavlennogo batıra pozdnee narod uvekoveçil v nazvanii etoy gorı – Bokenbay, ili Bogenbay, şokası – «Pik Bokenbaya» (IKRI-5. S. 92, 219-220; Aktyubinskaya oblast', S. 93) (Qarañız: Epistolyarnoe nasledie kazahskoy pravyaşey elitı 1675-1821 gg. Sbornik istoriçeskih dokumentov v 2-h tomah / Avtor proekta, vvedeniya, biografiy hanov, nauçnıh kommentariev; sostavitel' i otvetstvennıy redaktor I.V.Erofeeva. Almatı: AO «ABDI Kompaniya», 2014. Str. 412).
Eskerte keteyik, Erofeevanıñ «IKRI-5» dep silteme jasağan derekközin taratıp aşıp körsetkende bılay: «Istoriya Kazahstana v russkih istoçnikah XVI-XX vekov. V tom». Almatı şärinen 2007 jılı jarıq körgen.
Bwl kitapta 1803 jılı Irğız öñirine ädeyi saparlap kelgen orıs oficeri YA.P.Gaverdovskiydiñ öz qolımen «Dnevnıe zapiski v stepi Kirgiz-kaysakskoy v 1803-m i 1804-m gg.» degen ataumen birneşe tarauğa bölip, tüzip ketken jazbaları toptastırılğan. Erofeeva osındağı mälimetterdi öreskel bwrmalap, Tabın Bökenbayğa japsırıp otır. Ayğaq bereyik bwğan, bılay dep tañbalanğan onda: «Pri vozzrenii na Bukanbaevı gorı i na mayak Bukanbaev, kirgizcı ne mogli uterpet', çtobı ne uvedomit' nas o priçine takovogo ih naimenovaniya. «V starinu, – govorili oni, – kogda kalmıki, pritesnya ordu naşu çrez nabegi, ostavalis' obitat' çast'yu v zdeşnih okrestnostyah, starşina Bukanbay s podvlastnımi emu aulami imel glavnoe koçev'e v gorah, nosyaşih teper' ego imya, (astın sızdıq.-B.K.) gde priroda soedinila vse vıgodı, potrebnıe dlya jizni. Çtobı vernee spasti svoe ubejişe ot nepriyateley, on raspolagal vsegda svoy v doline, okrujennoy otovsyudu vozvışennımi mestami, po koim paslis' tabunı pod nablyudeniem rasstavlennıh na verşine gor karaulov… Dolgo, takim obrazom, ohranyalos' sie prirodnoe ukreplenie, no, nakonec, jestokoe srajenie, v koem Bukanbay lişilsya jizni, otkrıl vragam put' v seredinu. Telo sego geroya pogrebeno na gore mayaçnoy» (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Istoriya Kazahstana v russkih istoçnikah XVI-XX vekov. Pervıe istoriko-etnografçeskie opisaniya kazahskih zemel'. Pervoya polovina XIX veka / Sost. I.V.Erofeeva, B.T. Janaev – Almatı: Dayk-Press, 2007. Tom. V. Str. 219-220).
Kuä bop otırmız, şoqığa jerlengen batır jaylı orıs oficeri tañbalağan derek mülde basqa, mwnda «starşina Bukanbay» qalmaqtarmen şayqasta qaza bolıp, özi mekendep, şolğın qılğan biik şoqığa jerlengen, taudıñ atauı sonıñ esimimen atalğan dep otır.
YA.P. Gaverdovskiydiñ bwl mälimetin rastap, bekite tüsetin, alıs zamannan jetip, halıq arasında osı künge deyin aytılıp kele jatqan mınaday äñgime bar: tınışı joğalğan bir zamanda qalmaqtar Şekti eliniñ şet jağında otırğan auılğa twtqiıldan tiip, adamdardı twtqınğa aladı, maldarın aydap ketedi. Sonı estigen osı jwrttıñ batırı Bögenbay, ağası Talasbay, tağı biraz adam atqa qonıp, jaudıñ soñına tüsedi. Özderi üstine şığıp, aynalağa şolğın jasaytın biik şoqığa jaqındağanda Talasbay taudıñ basınan qarañ etken äldeneni bayqap qaladı. Äuelide qws dep oylaydı. Söytse biikke şığıp, bwlardı baqılap jürgen qalmaqtardıñ şolğınşısı eken. Bögenbay «keri qaytpaymız ne bolsa da bwlarmen ayqasamız» deydi. Tobındağı bireuin auılğa qaytaradı «tez adamdardı jinap kel!» dep.
Bwlar ilgeri jürip, şoqını janap öte bergende arğı jağında şoğırlanıp twrğan qalmaqtardı köredi. Sonan şayqas bastaladı. Qarulı qazaqtar birazğa deyin boy bermeydi. Älden soñ qiqulağan kömek te jetedi. Tıñ küş kelip qosılğasın qazaqtar jaudı ığıstıra bastaydı. Bir kezde Bögenbay qalmaqtardıñ ortasına tüsip qaladı. Talasbaydıñ astındağı atı – jüyrik, ekpini – tegeurindi eken deydi aytuşılar. Ol ölgen-tirilgenine qaramay toptı bwzıp-jarıp kiredi de auır jaraqat alıp, at jalın qwşqan Bögenbaydı alıp şığadı. Osı qandı qırğınğa balası Tinäli, nemeresi Qarabek te qatısqan deydi. Qarabek bwl şayqasta eki qalmaqtı jekpe-jekke şaqırıp, olardı nayzağa iledi. Dwşpan oysıray jeñiledi. Tiri qalğan biren-saranı baylap-matap alıp ketken qazaqtardı, oljalağan maldardı tastay qaşıptı deydi.
Auır jaraqattan Bögenbay jan tapsıradı. Özi qarauıl qılğan şoqınıñ etegine eli aq juıp, arulap jerleydi. Sodan Qarakesek taypası (Älim-Şömen) batır mürdesi jatqan, Irğızdıñ (Jarmola) oñtüstik-batıs jağında, 40 şaqırım jerde ornalasqan biikti «Bögenbay tauı» atap ketken.
«Qazaqstan tabiğatı» attı enciklopediyada bılay dep jazılğan: «Bögenbay – Şalqar-Irğız avtomob. jolı boyındağı şoqı. Aqtöbe obl. Irğız aud. Irğız a-nan oñt.-batısqa qaray 45 km jerde. Abs. biikt. 240 m. Oqşau ornalasqan şoqınıñ orta twsı döñgelek pişindi jäne köteriñki kelgen. Onıñ wzındığı men eni şamamen 300 m-ge juıq. Batısınan Irğız öz-niñ kişigirim salası – Taldısay öz. ötedi. Şoqınıñ basında Jangeldi atalığınıñ ru bası, Şektiniñ batırı Bögenbay batır jerlengen» (Qarañız: Qazaqstan tabiğatı. A-E. 1-tom. Bas red. B.Ğ.Ayağan. – Almatı: «Qazaq enciklopediyası», 2008 jıl, 272-bet).
Şekti Bögenbay batır jönindegi osınday mälimet «Atameken» atalatın geografiyalıq enciklopediyağa da engen (Qarañız: Atameken: Geografiyalıq enciklopediya. / Bas red. B.Ö.Jaqıp. – Almatı: «Qazaq enciklopediyası», 2011 jıl, 160-161 better).
Qolımızda Aqtöbe oblısınıñ äkimşilik-aumaqtıq bölinisi turalı karta bar. Mwnda bılay dep jazılğan: «Bwl karta 1976-1993 jıldardağı materialdar boyınşa RMQK «Kartografiya» baspasında qwrastırılıp, dayındaldı. Karta 2001 jılı tüzetildi». Mine, osı kartada «Bögenbay tauı» (240 m.) dep qazaqşa ap-anıq tañbalanğan. (Qarañız: №1 karta. Bögenbay tauı nemese şoqısı).
Aqtöbe oblısı territoriyasınıñ kölemine, jer-su ataularına qatıstı mälimetter tüzilip, är jıldarı jarıq körgen kartalar:
a) «Qazaqstan Respublikası Aqtöbe oblısınıñ äkimşilik-aumaqtıq bölinisi. Kartanı 2012 jılı RMQK-nıñ Wlttıq kartografiyalıq-geodeziyalıq qorı» jasap, baspağa dayındap jäne basıp şığardı». Osında pikir özegi bolıp otırğan şoqı «Bögenbay tauı» dep körsetilgen;
ä) «Qazaqstan Respublikası Aqtöbe oblısınıñ äkimşilik-aumaqtıq bölinisi. Kartanı 2023 jılı jañartıp jäne baspağa dayındağan «Wlttıq geodeziya jäne keñistik aqparat ortalığı» RMK «Respublikalıq kartografiyalıq fabrika» filialı». Mwnda da «Bögenbay tauı» dep jazılğan derek twr.
Al Resey imperiyasınıñ Sırtqı ister Ministrliginiñ arhivinde saqtalğan 1742 jılı mausımnıñ 7-sinde tüzilgen qwjatta Bökenbay ölimi jönindegi derekter basqaşa, büy deydi onda: «Togo j maya 28 çisla yaickoe voysko, çrez priehavşego is Kaysackoy ordı yaickogo kazaka Harku, donosit… bıtnost' kaysackiy vladelec je Bukenbay v çisle pyatisot çelovek hodil pod truhmencev dlya vzyat'ya u nih polonu i otgonu skota, tokmo oni, turhmencı, ih, kaysakov, vseh pobil do smerti» (Qarañız: AVPR, f. 122, 1742 g., d. 4, ll. 50-54 ob.).
Ajalı türikpenderden bolğan Tabın Bökenbaydıñ denesi qazirgi Aqtöbe oblısı Bayğanin audanı territoriyasına äkelinip, jerlengen. Wrpaqtarı berirekte jan-jaqqa sauın aytıp, as berip, basına belgi ornatqan (Qarañız: Bahadür batır Bökenbay. – Aqtöbe, «JK S.T.Janädilov baspahanası», 2011 jıl, 360-363, 412-415-better).
Osı twsta wmıtpay twrıp, tap qazir ayta ketetin tağı bir jayt bar. Erofeevanıñ «Bokenbay vozglavil voennıy pohod…» dep otırğanı da – bos söz! Ayğaqqa tartıp otırğan mına arhivtik mälimet Bökenbaydıñ barımtağa barğanda ajal qwşqanın bwltartpay kuälandırıp twr. Erofeevanı qoştauşı äsire «bökenbayşıldar» osı şındıqtı elge basqaşa qıp taratqısı keledi. Bwğan «Bökenbay bir türikpenniñ ulap tıqqan nayzasınıñ jaraqatınan keyin birazdan soñ öldi» dep körsetken, qwrap-sırap tüzilgen jasandı, avtorlığı epik-jırşı, ruı Şömişti-Tabın Tileumağambet Amanjolwlına (1865-1935) telingen, körkemdik därejesi tömen «jırdı» ayğaq qılıp jür (Qarañız: Bahadür batır Bökenbay. – Aqtöbe, «JK S.T.Janädilov baspahanası», 2011 jıl, 178-201 better).
Jaqsı, negizgi aytpağımızğa oralayıq. Joğarıda bayandalğan mälimetter eki türli.
Sonda Erofeeva özi keltirgen arhiv derekterindegi oqiğalardıñ, ondağı keyipkerlerdiñ bir-birinen mülde eki bölek ekenin saralap ajıratuğa öresi jetpegen nemese bireulerdiñ ıqpalına tüsip, ädeyi bwrmalap, beybastaqtıqqa sanalı türde barğan.
TARIHI BWRMALANIP, TABIN BÖKENBAYĞA TAÑILĞAN
QARAKESEK JIINI
Ğılımdağı ädepti, adaldıqtı birjolata ısırıp qoyğan Erofeeva YA.P. Gaverdovskiy qağazğa qattap ketken, 1710 jılğı jiında halıq aldında aytqan «Bukanbaydıñ» sözin de eş dälelsiz Tabın Bökenbayğa japsırğan. Qısqa qayırayıq, ol: «…1710 jılı Qaraqwmda ötken Kişi jüzdiñ igi jaqsılarınıñ tarihi qwrıltayında Bökenbay Qarabatırwlı alşındardı bastı jauğa qarsı küreske biriguine ündep, jalındı, tarihi söz söyledi. …üş jüzdiñ külli er-azamatın bir ğana maqsatqa bağıttaudıñ bastaması, alğaşqı satısı boldı», – deydi (Qarañız: Erofeeva I.V. Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı. / Aud. Meyirhan Aqdäuletwlı. – Almatı: Servise Press, 2018 jıl, 81, 159-160 better).
Erofeeva bwrmalap otırğan bwl oqiğanıñ naqtı şındığın aşıp körseteyik.
YA.P.Gaverdovskiydiñ «Dnevnıe zapiski v stepi Kirgiz-kaysakskoy v 1803-m i 1804-m gg.» atalatın eñbeginde ekspediciyağa bağdar berip, jol bastap kele jatqan tarhan Qaraköbek bi men Boranbay bidiñ, t.b. aytuımen tüzip ketken 1710 jılğı jiın jayındağı mälimetter tipti basqaşa. Qalmaqtıñ şapqınşılığınan äbden titıqtağan qoñsılas otırğan rulardıñ kösemderi Qaraqwmda keñeske jinaladı. Qorğanudıñ amalın tabu üşin. Osı bas qosuda üreyge boy aldırğandardıñ birqatarı qontayşığa qwldıq wrıp, bağınıştı boludı wsınadı, endi bireuleri mekendi tastap Edil asayıq deydi, qaysıbiri är jaqqa şaşıray qaşayıq degen oy aytadı.
Äri qaray oqiğanıñ qalay örbigenin bayandap tüzgen YA.P. Gaverdovskiydiñ öz mätinin qaz-qalpında keltireyik, bılay deydi: «No izvestnıy v to vremya po hrabrosti starşina Bukanbay uniçtojil sie predpriyatie ih. Kirgizcı rasskazıvayut, (jolbastauşı tarhan Qaraköbek bi, Boranbay bi, t.b. aytıp otır.-B.K.) çto on sredi jarkogo spora, razorvav na sebe odejdu i povergnuv v krug soveta meç svoy, govoril v isstuplenii: «Otmstim vragam naşim! Umrem s orujiem! Ne budem slabımi zritelyami razgrablennıh koçevok i plenennıh detey naşih! Robeli li kogda voinı ravnin kipçakskih! Siya brada eşe ne ukraşalas' sedinoyu, kak ya bagril ruki svoi v krovi nepriyateley (astın sızdıq.-B.K.). Teper' mogu l' ravnoduşno snest' tiranstvo ot varvarov? Eşe net u nas nedostatka v dobrıh konyah! Eşe ne opustel kolçan so strelami ostrımi!». Posle sego vse torjestvenno klyalis' sledovat' sovetu Bukanbaya. Entuziazm dostig daje do togo, çto nekotorıe iz stareyşin dlya usugubleniya klyatvı otkrıli sebe ranı i toçili krov' svoyu na pılayuşiy sredi nih koster. Po okonçanii prisyagi soverşalos' obşee bogomolenie, i razdeleno bılo jertvennoe braşno, prigotovlennogo iz belogo konya. Oni hoteli çrez sie oznamenovat' nepokolebimost' soyuza. Ordı izbrali v sie vremya sultana Abulhaira, kak starşego sına iz familii hanskoy, a Bukanbaya blagodarnıy narod provozglasil svoim predvoditelem. K soyuzu semu, nazvannomu po mestu, gde bıl s'ezd, Karakisyackim, prisoedinilis' iz Men'şoy ordı bol'şaya çast' roda alimulınskogo, çast' bayulınskogo i çjideruu, a iz Sredney – neskol'ko semey kipçakov i naymanov» (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Istoriya Kazahstana v russkih istoçnikah XVI-XX vekov. Pervıe istoriko-etnografçeskie opisaniya kazahskih zemel'. Pervoya polovina XIX veka / Sost. I.V. Erofeeva, B.T. Janaev – Almatı: Dayk-Press, 2007. Tom. V. Str. 393-394).
Qaraqwmda ötken bas qosudı (qwrıltay emes!) «Qarakesek jiını» dep atauınıñ da mänisin aşa ketelik osı twsta, tüsinikti bolu üşin. Şejirede bılay delinedi: Alşınnan – Alau. Alaudan – Qwdiyar Tentek. Qwdiyar Tentekten – Qarakesek. (şın esimi – Kädirqoja). Qarakesekten – Älim, Şömen.
Älimnen – Jamanaq (Şekti), Qaramaşaq (Törtqara), Aynıq (Qarasaqal), Wlanaq (Qarakesek), Tegenbolat (Qarasaqal), Toyqoja (Kete).
Al Şömennen – Şömekey, Döyt (wrpaq joq). Şömekeyden – Toqa, Könek, Aspan, Bozğwl. Mine, osı on taypa el «Qarakesek» atanğan.
Endi 1710 jılı Qarakesek jiınında «Siya brada eşe ne ukrasilas' sedinoyu, kak ya bagril ruki svoi v krovi nepriyateley» degen sözdi aytqan kim, Tabın Bökenbay ma, älde Şekti Bögenbay ma, sonıñ aq-qarasına jeteyik.
Mınanı eske sala keteyik. «Tabın Bökenbaydıñ düniege kelgen naqtı uaqıtı – 1667 jıl» dep twjırımdalğan (Qarañız: Bahadür batır Bökenbay. – Aqtöbe, «JK S.T. Janädilov baspahanası», 2011 jıl, 343-bet). Qaraqwmda bas qosu ötken kezde ol 43 jasta eken.
Keltirilgen derekterdi mwqiyat zerdelep qarağanda, 1710 jılğı Qarakesek (Älim-Şömen) jiınında eldi ruhtandırıp, birlikke şaqırğanda «Siya brada eşe ne ukrasilas' sedinoyu, kak ya bagril ruki svoi v krovi nepriyateley – Saqalıma äli aq tüspegen-di mına qolımdı jaularımnıñ qanına boyağanda» dep aytılğan söz keñeske qatısqan Tabın Bökenbay emes, Şekti Bögenbay ekenin tolıq däleldeydi.
Älgindegi bayandap ötken, el işinde aytılatın mälimetterge süyensek, Şekti Bögenbaydıñ jası sol kezde 60-tıñ şamasında dep topşılaymız. Auızşa derekte «qalmaqtarmen bolğan şayqasqa batırdıñ balası Tinäli, nemeresi Qarabek te qatısqan» delingen. Sonda wlınıñ jası 40-tıñ töñireginde, nemeresiniñ de at jalın tartıp, azamat bolğan kezi, 20-nıñ o jaq, bw jağında. Şayqas 1715-1717 jıldar aralığında ötip, Bögenbay alpıstıñ orta mañında (65-67) qaza tapqan siyaqtı. Naqtı derek bolmağandıqtan äri ne beri säl-säl ğana auıtquımız mümkin, biraq şamamız – dwrıs.
Sonda 1710 jılğı jiınnıñ basımın Qarakesek (Älim-Şömen) taypası qwrağan bas qosuda «Siya brada eşe ne ukrasilas' sedinoyu, kak ya bagril ruki svoi v krovi nepriyateley» dep aytılğan sözdiñ iesi – qırıq üştegi Tabın Bökenbay emes, alpıstıñ töñiregindegi Şekti Bögenbay batır ekeni ap-anıq bop twr!
Äri qaray äli de anıqtay tüseyik, atalğan oqiğağa Tabın Bökenbaydıñ eş qatısı joqtığın.
Qaraqwmda ötken Qarakesek jiınında sol zamandağı Kişi jüz jwrtı tügel moyındağan ğwrıp boyınşa Älimderden bwrın Tabın ruınıñ birinşi söz aluı, şeşim aytuı, jol bastauşı bop tanıluı köñilge eş qonımsız. Mülde senimsiz.
Bwl jöninde I.F. Blarambergtiñ Irğız öñirinen qağazğa tüzip alğan derekterinde bılay delingen: «Soñğı şeşimdi aytu, kez kelgen iske törelik etu – äueli Älim-Şömenge beriledi. Twñğış wl bolğandıqtan. Olardıñ şığarğan ükimderin qalğan rular, Baywlı, Jetiru bekigen tärtip boyınşa bwza almaydı. Kerisinşe, Älimwlı basqalardıñ şeşimderin qadağalaydı, özgertedi ne keyinge qaldıra aladı. Jiındarda sözdi äueli bastaytın, birinşi bolıp dauıs beretin, wyğarım jasaytın – Älimwlı. Kişi rulardıñ wsınıstarın orındauğa mindetti emes» (Qarañız: Voenno-statistiçeskoe obozrenie Rossiyskoy imperii. T. XIV, çast' 3. SPb, 1848. Str. 74-75).
Mwnıñ bwlay boluınıñ negizgi bastı sebebin 1731 jılı qazanıñ 3-inde Resey bodandığın qabıldauğa qazaqtardı ügitteu maqsatımen Irğız öñirine kelgen M. Tevkelevtiñ qağazğa tañbalağan mälimetinen bilemiz, bılay deydi onda: «Sil'noy rod alçin, a alçin razdelyaetsya na dvoe, to est' karakisyak i bayulı. Karakisyak vseh sil'neya, şislyaetsya şest rodov, a imyanno: çekli, karakisyak, çyumekey, dyurtkara, karakete, karaksakal… Bayulı protiv karakisyak posredstvennıy, a şislyaetsya dvenatcatceti rodov, a imyanno: aday, djabbas, alaça, baybaktı, berç, maskar, tazlar, isentemir, altin, şihlyar, (?) çerkes, tana… Jedtiru, to est' sem rodov, v Men'şey orde samıe bezsil'nıe rodı, a imyannno: tabın, tama, kerderı, kereit, djagalbaylı, tilyau, ramadan».
M. Tevkelevtiñ jazbasında bwdan äri bılay bayandaladı: alşındar yağni, Qarakesek (Älim-Şömen) pen Baywlı köp edi, äri küşti edi. Bwlar bölek-bölek jürgen jeti rudı (tabın, tama, kerderi, kereyt, jağalbaylı, teleu, ramadan) jii renjitken. Qırğız-qaysaqtardıñ (qazaqtardıñ) ädet-ğwrpı boyınşa, ketken esesin qaytaru üşin olar alşındardan barımta ala almağan. Bas köterse basıp tastap otırğan. Atalğan bwl rular Türkistanda twratın Täuke hannan alşındardan qorğauın swraydı. Ol aqıldı adam bolğan, qırğızdar (qazaqtar) onı qattı qwrmettegen. Solay bolsa da hannan qorıqpağan… Alşındardıñ älimjettiginen qwtqaru üşin han amalğa köşedi, olardıñ basın biriktirip, toptastıradı da «Jeti ru» dep ataydı. Biraq sol älsiz küyinde qaladı» (Qarañız: Kazahsko-russkie otnoşenya v XVI-XVIII vekah. (Sbornik dokumentov i materialov). – Alma-Ata: Izdatel'stvo Akademii nauk Kazahskoy SSR, 1961. Str. 406).
Qasında tileules, qorğan bop Tabın Bökenbay jürse de Tevkelev sol zamannıñ aqiqatınan aynalıp öte almay osılay dep otır. Bwl derekterdiñ rastığın äri qaray ayğaqtayıq.
Tevkeleev bir sözinde büy deydi: «Qarsı jaq şabuıldağan jağdayda Ufadağı başqwrttarğa, Jayıq kazaktarına kömek beru jöninde jarlıq jiberilse, Bökenbay batır küyeu balasımen birge Qazaq ordasın eki jılda Reseyge bağındırıp beretinine uäde etti» (Qarañız: Kazahsko-russkie otnoşenya v XVI-XVIII vekah. (Sbornik dokumentov i materialov). – Alma-Ata: Izdatel'stvo Akademii nauk Kazahskoy SSR, 1961. Str. 63).
Külli Qazaq ordasın aytpağanda, sözi äueli Alşındarğa rasımen jüretin bolsa Bökenbay bwlay demes edi. Basqalardıñ küşin qajet qılmaydı özgelerdi aybınımen ıqtıra alatın şın batır.
Tevkeleev öziniñ on bes jılqısın Alşın-Jappas Baymwrat batırdıñ aldına salıp, aydap ketkenin jılarman bop otırıp jazadı (Qarañız: Kazahsko-russkie otnoşenya v XVI-XVIII vekah. (Sbornik dokumentov i materialov). – Alma-Ata: Izdatel'stvo Akademii nauk Kazahskoy SSR, 1961. Str. 55). Onıñ sözin söylep, qamqor bop jürgen batır Bökenbay osı sätte äreketsiz qalğan…
Bwl derekterdi qorıtındılay kelgende aytarımız: YA.P. Gaverdovskiydiñ eñbeginde aytılatın, 1710 jılğı Qarakesek jiınına qatısıp, eldi birlikke şaqırğan da, soñında öz jwrtınıñ mal-janın, mekenin qalmaqtardan qorğap şahid keşip, şoqığa jerlengen de bir adam, ol – esimi «Bukanbay» dep orısşa bwrmalanıp tañbalanğan Alşınnıñ Şektisinen şıqqan Bögenbay batır!
Aydan anıq osı şındıqtı Erofeeva beti şimirikpey: «…1710 jılı Qaraqwmda ötken Kişi jüzdiñ igi jaqsılarınıñ tarihi qwrıltayında Bökenbay Qarabatırwlı alşındardı bastı jauğa qarsı küreske biriguine ündep, jalındı, tarihi söz söyledi», – dep öreskel bwrmalağan!
1710 JILĞI «QARAQWM QWRILTAYI» – QOÑSILAS QAZAQ RULARINIÑ
ŞAĞIN BAS QOSUI
YA.P. Gaverdovskiydiñ eñbegindegi Älimniñ rubasılarınıñ bergen mälimetterin bwrmalaudıñ basında twrğandar: L. Meyer (Kirgizskaya step' Orenburgskago vedomstva.1865), N. Apollova (Prisoedinenie Kazahstana k Rossii v 30-h godah XVIII veka. 1948), V. Moiseev (Djungarskoe hanstvo i kazahi (XVII-XVIIIvv). 1991), I. Erofeeva (Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik. 1999; Rıcar' zvaniya çesti, Kazahskiy batır Bokenbay Karabatırulı 2017), t.b.
Mwnı bwdan bwrınğı sın maqalalarımızda egjey-tegjeyli bayandağanbız (Qarañız: Kärten B. Talasqa tüsken şoqı men 1710 jılğı Qarakesek jiını// «Aqiqat» jurnalı, №10, 2022 jıl. 62-68 better; Kärten B. 1710 jılğı Qarakesek jiını: bwrmalanğan aqiqattar. Zhasalash.kz saytı).
YA.P. Gaverdovskiydiñ jol sapar kündeligindegi mälimetterge atüsti qarağan jaña esimderi atalğan tarihşılar 1710 jılı Qaraqwmda ötken Qarakesek jiının (qwrıltay emes!) tım äsirelep «Qazaq ordasınıñ tağdırın şeşude asa mañızdı orın aldı, joñğar şapqınşılığına qarsı üş jüzdi biriktirdi» dep bağaladı, däyeksiz twjırımdar jasadı. Oydan qosqan özderiniñ jalğan derekterimen jamap-jasqadı. «Bukanbay» dep tañbalanğan Bögenbaydı äueli de Qanjığalı Bögembay dedi. Berirekte payda bolğan «bökenbayşıl» top Tabın Bökenbay dep daurıqtı. Endi sol ötirikterin tarihta ornıqtırmaqqa janwşırıp, nebir soraqılıqtarğa barıp jür.
Aqiqatında Gaverdovskiydiñ jazğan oqiğası – qoñsılas qazaq rularınıñ azğantay böligi ötkizgen, twtas Qazaq Ordasın qamtımağan Aral aynalasındağı şağın bas qosuı turalı häm Qarakesek birlestigi (Älim-Şömen) twraqtı jaylaytın Irğız, Elek, Wlı Borsıq qwmı, Qaraqwm öñirleri men Baywlı, Jetirudıñ bir böligi köşip-qonatın Jem, Sağız töñiregine kelip, mal-janğa şabuıldap twratın Edil boyınıñ ne Bileuti özeni mañayın birşama uaqıt qonıs qılğan barımtaşı qalmaqtarmen batıs aymağınıñ şağın audanında ötken qaqtığıstar jayında-twğın.
Mwnı da Zhasalash.kz saytında «1710 jılğı Qarakesek jiını: bwrmalanğan aqiqattar» degen ataumen jariyalanğan zertteu maqalamızda jan-jaqtı taldap, aşıp körsetkenbiz-di. Qalağan uaqıtta oqıp, tanısuğa tolıq mümkindik bar.
Sonımen pikirimizdi bekitu üşin Älimniñ rubasılarınıñ auzınan 1803-1804 jıldarı orıs oficeri YA.P. Gaverdovskiy jazıp alğan derekti qayta nazarğa wsınayıq, bılay delingen onda: «K soyuzu semu, nazvannomu po mestu, gde bıl s'ezd, Karakisyackim, prisoedinilis' iz Men'şoy ordı bol'şaya çast' roda alimulınskogo, çast' bayulınskogo i çjideruu, a iz Sredney – neskol'ko semey kipçakov i naymanov» (astın sızdıq.-B.K.).
Bwl Erofeevanıñ Qaraqwmda ötken jiın turalı: «…üş jüzdiñ külli er-azamatın bir ğana maqsatqa bağıttaudıñ bastaması, alğaşqı satısı boldı», – degen kezekti däyeksiz böspe sözin joqqa şığarıp twr!
«1710 JILI ÄBİLQAYIRDI HAN QIP KÖTERDİ» DEU DE – DÄLELİ JOQ
SANDIRAQ!
Erofeeva öziniñ «Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik» dep atalatın kitabında qoñsılas qazaq rularınıñ Qaraqwmda ötkizgen şağın jiınına qatıstı oqiğanı tağı da bılayşa bwrmalaydı: «Takim obrazom, procitirovannoe predanie utverjdaet, çto Abulair bıl podnyat na beloy koşme imenno v 1710 godu…» (Qarañız: Erofeeva I. Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik. Nauçnoe izdanie. – Almatı, «Sanat», 1999. Str. 108).
Al orıs oficeri YA.P. Gaverdovskiy «Dnevnıe zapiski v stepi Kirgiz-kaysakskoy v 1803-m i 1804-m gg.» attı eñbeginde Älim taypası rubasılarınıñ bayandauında 1710 jılı bolğan jañağı atalğan jiınğa qatıstı mälimetti bılay dep tüzgen: «Ordı izbrali v sie vremya sultana Abulhaira, kak starşego sına iz familii hanskoy, a Bukanbaya blagodarnıy narod provozglasil svoim predvoditelem» dep tañbalağan. Audarması: «Osı kezde Äbilqayır swltandı handardıñ ülken wlı dep sayladı (nemese tanıdı) jäne rizaşılıq bildirgen adamdar Bögenbaydı özderiniñ jolbasşısı dep jariyaladı».
Minekey, kuä bolıp otırmız, mälimette «Jiında Äbilqayırdı aq kiizge köterip, han sayladı» degen söz mülde joq. Demek, I. Erofeevanıñ qisınsız dolbarı, bwrmalap oydan şığarğan jalğan derekteri eş uaqıtta aqiqat bola almaytını anıq, solay ekenin tarmaqtarğa bölip, atap körseteyik:
1. Qalay desek te 1710 jılğa deyin Äbilqayırdıñ äli sayasat sahnasına jarqırap şığa qoymağan uaqıtı. Biraq Kişi jüz rularınıñ ortasında jürip, eptiligimen, batırlığımen, batıl äreketimen, qolaylı şeşimderimen közge tüse bastağan siyaqtı. Osı sebepti jiında Qarakesek birlestigi, onı qoldap qosılğan özge rulardıñ kişkene böligi Äbilqayır swltandı hannıñ naq özi emes, simvolı (belgisi) etip tanığan tärizdi. YAğni, «han tağına aldağı layıq mwrager» degen sipatta oğan sırttay bildirilgen iltipattarı bolar dep boljaldaymız. Twspalımızdı Gaverdovskiydiñ Älim ruı bileriniñ aytuımen qağazğa tüzip alğan «Ordı izbrali v sie vremya sultana Abulhaira, kak starşego sına iz familii hanskoy…» (astın sızdıq.-B.K.) degen derektiñ mazmwnı da qwptay tüsedi.
2. «Bukanbaydıñ» (dwrısı Bögenbaydıñ) eldiñ namısın qayrap, birlikke şaqırğan sözin Älimniñ rubasıları YA. Gaverdovskiyge zor ıqılaspen, qwrmetpen äñgimelep bergen. Al bireulerdiñ özeurep «jiında han saylandı» dep jürgen Äbilqayır osı kezde taqqa şınımen otırğan bolsa, el nazarı tügel özine auğan şaqta aldağı künderge ıñğaylağan josparın jariyalamauı ne bolmasa atalı bir auız lebizin bildirmeui mümkin emes jayt. YA.P. Gaverdovskiydiñ ekspediiyasına jol körsetip kele jatqan Älimniñ rubasıları tarhan Qaraköbek pen Boranbay bi, t.b. han tarapınan jasalğan äreketterdi de atap ötuleri kerek edi, biraq ol jayında tis jarmağan. Bwdan Äbilqayırdıñ jiınğa qatıspağanı anıq añğarılıp twr…
3. 1710 jılı Täuke han tiri. Biligine äli nıq kezi. Mwnı arhivtik mälimetter bekitip, rastaydı. Olay bolsa, Wlı Qağannıñ kişi buınnan öretin Äbilqayırdıñ Şıñğıstan beri kele jatqan ürdisti bwzıp, onımen qatar handıq märtebege ie bola qoyuı ekitalay. Jayıq pen Ertistiñ arasına, bir şeti Jetisuğa deyin üstemdik qwrğan ortaq «Jeti jarğığa», basqa da zañdarğa, tärtipke Qazaq ordasınıñ qaraşası da, bi-swltanı men bay-bağılanı da äli tügeldey bağınatın kezeñ-tin bwl. Sondıqtan şağın jiında büyrekten siraq şığarıp, Äbilqayırdı han etip saylauı aqiqatqa qayşı, mülde qisınsız!
4. Äbilqayırdıñ han atanuı arhivtik derekterge süyensek, Täuke ölgen soñ 1715 jıldan keyin bastalğan.
Erofeeva YA.P. Gaverdovskiydiñ eñbegin mwqiyat oqıp, ondağı bayandalğan är derekke, är detalğa tereñ köz jiberip, män bermegen. Ğılım, tarih, ar-wyat aldındağı jauapkerşilikti ısırıp qoyıp, qalauınşa bwrmalağan. Adaldıqtıñ, tazalıqtıñ joqtığınan.
DIVAEV JETKİZGEN AÑIZDAĞI OQIĞANIÑ ANIQ-QANIĞI
Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarı turasındağı «közge jas keltirip», «jan tebirentip» aytılatın osı küngi türli hikayalarğa etnograf Ä. Divaevtıñ el auzınan jazıp alıp, keyin 1905 jılı «Perovskiy uezd' – zdanie Kok'-Kesene» degen ataumen jariyalanğan şağın añızı negiz etilgen.
Ä. Divaevtıñ bayandauınşa bılay: Aqkesene jäne Kökkesene öñirlerin üş jüz jıldan astam bwrın Usa men Ziren degen qalmaqtar bilegen eken. Olar Sırdariyanıñ sağası men Qarıqtıdan (Aral teñizi) tömen, Sarı Üyşik pen Üyşik mañına qonıstanıptı. Añız äñgimelerge qarağanda, ol kezde qazaqtardıñ köpşiligi qalmaqtarğa bağınıp twrğan. Az ğana böligi bwdan tömenirek, Kişi jüz qazaqtarınıñ arasın mekendegen. Olar Aday, Beriş jäne Aspan-Bozğwl bolıp bölingen, basşısı Taylaq degen batır eken. Odan soñ Oşaqtı ruınıñ qazaqtarı Perovsk uezin, Wlıtaudı, Kişitaudı mekendegen.
Oşaqtınıñ Tasjürek böliminen şıqqan Sañrıq degen batır boptı, Taylaq batırğa şeşesi jağınan tuıs eken.
Sañrıq otız bes jasında Taylaqtan şaqırtu alıp, keñeske qatısadı, onda qalmaqtardan qwtılu mäselesi söz boladı.
Keñestiñ wyğarımımen Taylaq pen Sañrıq qasına layıqtı, qaysar adamdardı jinap, qalmaqqa qarsı attanadı. Soğıs üş jılğa sozılıp, aqırında qalmaqtar Bwlantı-Bileutige qaray qaşadı. Qazaqtar Qarasiır degen jerde jeñiske jetedi. Osı sebepten «Qalmaq qırılğan» atalıp ketken.
Odan äri añızdıñ aytuınşa, jaudıñ Qarasiırda jeñilgeni turalı habar üş Alaştıñ wlına jetedi. Osıdan keyin bükil qazaq birigip, qalmaqtardı quıp şığuğa bel buadı. Türkistandı bosatqanğa şeyin şayqas tağı da üş-tört jılğa sozılğan.
Osı ekinşi kezektegi soğısta qalmaqtar Itişpes kölinde jäne Itişpestiñ Alaköl jağında, Aral teñiziniñ soltüstigindegi taularda tolıq jeñilis tabadı. Şayqastıñ soñğı bolğan jeri «Añıraqay» dep atalğan» (Qarañız: Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskago kraya. Sostavil' I.A. Kasten'e. Tipo-lit. T-va «Karimov', Husinov' i «K-o» v' Orenburge. 1910. Str. 188-189).
Kuä bop otırmız, Ä. Divaevtıñ Sır boyında el auzınan jazıp alğan «Qalmaq qırılğan», «Añıraqay» atauların ielengen jerlerge baylanıstı añız äñgimesinde esimderi atalatın batırlar – Sañrıq pen Taylaq qana. Rulardan – Aday, Beriş, Aspan men Bozğwl.
M. TINIŞPAEVTIÑ AÑIZĞA QATISTI MÄLİMETTERİ
MEN JORAMALDARI HAQINDA
Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarı jaylı mälimetter wsınıp, öz boljamdarın bayandap ketken twlğanıñ tağı biri – qazaqtıñ ardager wlı, temirjol injeneri M. Tınışpaev (1879-1937). Ol 1927 jılı jazğan «Aktaban-Şubırındı. Velikie bedstiya i velikie pobedı kazakov» atalatın maqalasında Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarı jaylı aytpaq oyına A. Divaevtıñ el auzınan estigen jañağı «Kök kesene» añızın tirek qılğan.
M. Tınışpaev büy deydi: «Predanie ob anrakayskih pobedah sohranilos i u kazakov Pişpekskogo i Almatinskogo uezdov; no Anrakay nahoditsya ne tam, gde ukazıvaet A. Divaev, a v 120 verstah na yugo-vostok ot yujnoy okoneçnosti oz. Balhaş, izvestnoy u kazakov pod imenem «It-işpes Alakul'» (Ozero Ala-Kul', vodu kotorogo ne stanet pit' daje sobaka, t.e Sunkaytı (na karte reçka «Suu-qaytın»), Aksueksay (log «Belıy kosta») i izvestnaya gora Han-tau; na etih gorah nahodyatsya uroçişa «Ul'ken Orda kongan» i «Kişi Orda kongan» (mesto stoyanki, ili stavki Starşego hana i Mladşego hana).
Drugih predaniy, kasayuşihsya etogo perioda, u nas net. No tut na pomoş idet geografi s harakternımi nazvaniyami uroçiş. U koçevnikov, osobenno u kazakov i kirgizov, est' prekrasnaya çerta – davat' uroçişim nazvani po krupnım sobıtiyam, kogda-libo tam soverşivşimsya. Pervım takim punktom yavlyaetsya nebolşaya gorka «Ordabası» (na karte iskajennaya v «Urba-bas») v 5 verstah ot st. Badam i v 30 verstah na zapad ot Çimkenta. …Dal'ney sled prohojdeniya na vostok kazahskih voysk mı vidim v nazvanii loga Abul'-hayr, protiv pos. Podgornoe» (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın,1991. Str. 144-146).
Ä. Divaev jetkizgen añız äñgimeni Qazaqstannıñ oñtüstik öñirindegi jer-su ataularımen osılay toğıstırıp, tolıqtırğan.
M. Tınışpaev aytıp ketken pikirlerdiñ şübäli twstarı da barşılıq. Solardıñ tübin indetip, aqiqatına jeteyik.
Bir de bir derekközde wşıraspaytın «Bwlantı şayqası 1726 jılı boldı» degen mälimetti alğaş wsınuşı – M. Tınışpaev eken. Qolındağı eñbekterde bayandalğan jayttardı, jer-su ataularına baylanıstı tuğan oyların qorıta kelip, mınaday joramalğa kelgen: «Takim obrazom, mojno sçitat' ustanovlennımi, çto pervıe pobednıe nastupleniya kazakov otnosyatsya k 1726 godu ili nemnogo pozje (1727 god)…» (Qarañız:Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın,1991. Str. 149).
Mine, tikeley kuä bop otırmız, añız äñgimedegi Bwlantı (Bileuti) özeni boyında, Añıraqayda boldı delinetin şayqastardıñ merzimi naqtı ayğaqtar boyınşa negizdelmegen, M. Tınışpaevtıñ «Takim obrazom, mojno sçitat' ustanovlennımi…» degen sözi wsınıp otırğan mälimetiniñ naqtı emes ekenin tolıq däleldep twr. Ol «Velikie bedstvie…» attı eñbeginde «Aqtaban şwbırındını» «1723 jılı boldı» dep twjırımdağan. Osı pikirin añızdağı «soğıs üş jılğa sozıldı» degen sözge negiz etip, öz şamalauımen joramal jasağan. Täptiştep aytsaq, 1723 jılğa üş jıldı qosıp, «Bwlantı şayqası 1726 jılı ötken» degen derekti wsınğan.
Aqiqatında anıq mälimetter joñğar şapqınşılığı merzimi turasında M. Tınışpaev aytqan boljamdı joqqa şığaradı. Keyingi tarihşılar onıñ jañsaq payımına süyenip, adasıp jür. Bwl jayındağı dälelderimizdi basılım betine jariyalağan ek (Qarañız: Kärten B. «Aqtaban şwbırındı» oqiğası 1723 jılı emes, 1722 jılı bolğan.// Respublikalıq «Türkistan» gazeti, №42 (1522), 20 qazan, 2023 jıl).
Endi ekinşisine köşeyik. «Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarında üş jüzdiñ birikken äskerine Äbilqayır basqolbasşı boldı» delinetin derek te M. Tınışpaevtıñ jazbasınan basqa eşbir qwjatta kezdespeydi. Bılay deydi Mwhamedjan atamız bwl jöninde: «V osvoboditel'noy voyne 1725-1726 godov alçını sıgrali vıdayuşuyusya rol'; eto vidno iz togo, çto glavnokomanduyuşim vsemi kirgizskimi silami bıl izbran ih han, prestarelıy Abulhair (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 37).
M. Tınışpaev bwl twjırımın poruçik YA. Gaverdovskiiydiñ «Dnevnıe zapiski v stepi Kirgiz-kaysakskoy v 1803-m i 1804-m gg.» attı eñbegindegi 1710 jılı ötken Qaraqwm jiını jayındağı derekten «Po okonçanii prisyagi soverşalos' obşee bogomolenie, i razdeleno bılo jertvennoe braşno, prigotovlennogo iz belogo konya. …Ordı izbrali v sie vremya sultana Abulhaira, kak starşego sına iz familii hanskoy, a Bukanbaya blagodarnıy narod provozglasil svoim predvoditelem» degen joldardı A. Levşinniñ bölip alıp, «Han Abul'hayr izbran glavnım predvoditelem, i belıy kon', prinesennıy po obıçayu narodnomu v jertvu, bıl prinyat zalogom buduşego uspeha» dep özgertip, basqa bir derekterge eş sebepsiz bwrmalap jalğağan bir auız sözine süyenip jasağan (Qarañız: Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey (pod obşey redakciey akademika M. K. Kozıbaeva). – Almatı, «Sanat», 1996. Str. 167-168).
Bwrında da aytqan ek. Beyhabar qalğan qarındas bolsa bile jürsin, sol pikirimizdi qayıra wsınayıq.
A. Levşin öziniñ üş tomdığında Resey imperiyasınıñ arhivinde saqtaulı twrğan, özinen bwrınğı «Kniga Bol'şemu çerteju ili drevnyaya karta» (1627) atalatın eñbektegi, sonday-aq, Unkovskiydiñ (1722-1724), Pallastıñ (1768-1774), Rıçkovtıñ (1771), Gaverdovskiydiñ (1803-1804), Meyendorftıñ (1820-1821), tağı basqalardıñ jazbalarındağı derekterdi emin-erkin paydalanğan. Solardı mazmwndap şıqqan. Bwl – atalğan adamdardıñ kitaptarın A. Levşin tüzgen tomdarmen bastan ayaq salıstırıp, mwqiyat süzip şıqqanda köz jetkizgen bwltartpas şındıq.
Vostlit.info saytında jariyalanğan «Rukopisnoe nasledie poruçika YA. P. Gaverdovskogo po istorii, geografii i etnografii Kazahskoy stepi» attı maqalasında I. Erofeeva da ap-anıq qıp bılay dep aytqan:«Nesmotrya na to, çto ego monografiya ne bıla opublikovana, blagodarya izdaniyu G. I. Spasskim nebol'şih otrıvkov iz nee v jurnale «Sibirskiy vestnik» ona stala izvestna v 20-h gg. XIX v. (ç. 3. Spb., 1823., s. 43-60) krupnomu rossiyskomu issledovatelyu istorii i etnografii kazahov A. I. Levşinu (1797-1879), kotorıy osnovatel'no ispol'zoval original'nıe materialı YA. P. Gaverdovskogo vo mnogih razdelah svoego trehtomnogo truda «Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey» (ç. 1-3. Spb., 1823.), no soglasno eşe neizjitoy togda arhaiçnoy tradicii v rossiyskoy istoriografii – bez konkretnıh ssılok na avtorstvo svoego poluzabıtogo predşestvennika» (astın sızdıq.-B.K.).
Sonımen «Bwlantı (Bileuti) men Añıraqay şayqasında üş jüzdiñ birikken äskerine Äbilqayır basqolbasşı boldı» delinetin däyeksiz derekke äueli negiz bolğan – joğarıda biz aşıp körsetken A. Levşinniñ bwrmalağan sözi.
Kümändi üşinşi jayttı bayandayıq. Älgindegi «V osvoboditel'noy voyne 1725-1726 godov alçını sıgrali vıdayuşuyusya rol'; eto vidno iz togo, çto glavnokomanduyuşim vsemi kirgizskimi silami bıl izbran ih han, prestarelıy Abulhair» degen pikirinen keyin M. Tınışpaev sözin bılay dep jalğastırğan: «No v razgar pobedonosnogo şestviya v serdce Djungarii kirgizskie hanı rassorilis' do togo, çto Abulhair vo glave svoey Mladşey Ordı i Sameke s kıpçakami, naymanami i çast'yu argınov uşli k russkoy granice i tam prinyali russkoe poddanstvo» (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 37).
Mwnan soñ bwnıñ sebebin ol büy dep körsetedi: «…çto posle anrakayskoy pobedı Bolat-han umer i na ego mesto nadlejal vıbrat' Starşego Hana. Pretendenov bılo tri: pervıy – han Mladşey Ordı Abul-hayr… vtoroy – brat Bolata Şahmuhamed (Samke), …tretiy – sın Bolata, molodoy Abul'mambet. Vıbor, po-vidimomu, ne absolyutnogo bol'şinsta pal na Abul'mambeta. Takoy obidı ne mog sterpet' starik Abul'-hayr…» (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 148).
Keyingi jazuşılardıñ, qazaq tarihşılarınıñ «Örkökirek Äbilqayır handıq taqqa talasıp, qoldau tappağasın soğıstı jalğastırmay ökpelep ketip qaldı» dep birinen biri köşirip ap, kinälap, qaralap, jalaulatıp jürgenderi de – M. Tınışpaevtıñ osı sözi.
Eske sala keteyik, Äbilqayır hannıñ tuğan jılı bir mälimette «1680» dep körsetilse, basqa bir derekte «1693» delingen. Olay bolsa, M. Tınışpaevtıñ «…çto glavnokomanduyuşim vsemi kirgizskimi silami bıl izbran ih han, prestarelıy Abulhair», «Takoy obidı ne mog sterpet' starik Abul'-hayr…» dep otırğan Äbilqayırı 1726 jılı 33 ne 46 jasta. Anığı bwl kezde ol qart kisi emes.
A. Levşin kitabına Bolat hannıñ ata tegin taratqan şejireni engizip, büy degen: «O Pulata, sın Tyavki-hana i otce Abul'magameta, pokazannım v tablice, ne mogli mı sobrat' nikakih svedeniy, veroyatno, potomu, çto on niçem sebya ne proslavil» (Qarañız: Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey (pod obşey redakciey akademika M. K. Kozıbaeva). – Almatı, «Sanat», 1996. Str. 165).
Özinen bwrınğı sayahatşılardıñ, Qazaq ordasına jasalğan ekspediciyalardıñ qağazğa tüsirgen jazbalarımen jaqsı tanıs, arhiv qwjattarımen jwmıs istegen A. Levşin osılay dep otırğanda sonda M. Tınışpaev Bolat hannıñ Añıraqay şayqasınan keyin ölgeni, onıñ ornına talas bolğanı jaylı jañağı özi aytqan mälimetterdi qaydan alğan?!
Levşinniñ joğarıda silteme jasalınğan «Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey» attı kitabı 1996 jılı qayta jarıq körgen. Osı nwsqasında: «Bolat (Pulat), han Srednego juza (ok. 1718-1923), sın hana Tauke», – delingen. Bwl Tınışpaevtıñ mälimetine qayşı bop twr (Qarañız: Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey (pod obşey redakciey akademika M. K. Kozıbaeva). – Almatı, «Sanat», 1996. Str. 601). Ayta keteyik, tüsiniktemeleri men esimder körsetkişin jazğandardıñ biri – älgi Erofeeva eken.
Aytpağımız, bwnıñ da naqtı derekközi körsetilmegen. Senimsiz.
Patşa ökimetine joldanıp, arhivterde saqtalınğan hattarda, sonday-aq, XVIII ğasırda orıs şeneunikteriniñ Qazaq ordası turalı qağazğa tüsirgen jazbalarında Täukeniñ, Qayıptıñ, Äbilqayırdıñ, Sämekeniñ, Esimniñ, Baraqtıñ, basqa da swltan-batırlardıñ, tipti jäy adamdardıñ da esimderi tayğa tañba basqanday tañbalanğan. Al han bola twrıp Bolat bir de bir ret auızğa alınbağan. Eleusizdeu bolsa da. Mülde eskerusiz qalğan.
Bayandap ötken osı jayttar M. Tınışpaevtıñ älgindegi pikirleriniñ köp jağdayda däyeksiz ekenin körsetedi. Sonday-aq, onıñ: «Eşe ne umolkli narodnıe likovaniya po povodu anrakayskoy poedı i pobednıe trifumı Abulhayra, Baraka, Abul'mambeta, gonca Ablaya, uje zatmivşego vseh ostal'nıh vıdayuşeysya hrabrost'yu, i celoy pleyadı narodnıh geroiov-batırov…», – degeni de jäy öz dolbarı (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 147).
Aqiqatqa toqtasaq, Bwlantı (Bileuti) men Añıraqayda ötken qazaq-joñğar soğısı turasındağı, oğan Äbilqayırdıñ, Baraqtıñ, Äbilmämbettiñ, Abılaydıñ, t.b. qatısqandarı jayındağı mälimetter pikir özegi bop otırğan añız äñgimede de, XVIII ğasır oqiğaların qamtitın arhiv qwjattarında da joq. Tüzilmegen. Eski zamandağı, anıqtap aytqanda, XIX ğasırdağı zertteuşilerdiñ bireui de, tipti qazaq tarihşıları pir twtatın A. Levşin de öz eñbekterinde bwl turalı tis jarmağan.
AÑIZ ÄÑGİME MAZMWNINIÑ ÖZGERİP, SAN TÜRLENUİ JAYINDA
El işinen Ä. Divaev jazıp alğan Bwlantı (Bileuti) men Añıraqayda ötti delinetin soğısqa qatıstı halıq añızın negiz etip, temirjol injeneri Mwhametjan ata Tınışpevtıñ Jetisu öñirdegi jer-su ataularına jasağan özindik twjırımdarın, sonımen qatar onıñ keybir däyeksiz joramaldarın är rudan şıqqan osı zamanımızdıñ belsendi pısıqayları men köterem tarihşıları özderiniñ oydan jamap-jasqağan, kümänge tolı äñgimelerimen odan äri tolıqtırğan.
Sonday diletanttardıñ biri – Erofeeva degen de M. Tınışpaevtıñ joramalında keltirilgen adamdardıñ qatarına Bwlqayırdı qosıp, «Han Abulhair polkovodec, pravitel' i politik» atalatın älgindegi kitabında bılay dep jazadı: «S konca 1728 g. edinoe kazahskoe opolçenie vo glave s hanom Abulhairom razvernulo energiçnıe nastupatel'nıe deystviya protiv djungarov… V bor'be za nezavisimost' svoey stranı krupnımi boevımi otryadam kazahov komandovali sultanı Abulmambet, Barak, Abılay, Bulhair i nekotorıe drugie çingizidı» (Qarañız: Erofeeva I. Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik. Nauçnoe izdanie. – Almatı, «Sanat», 1999. Str. 147).
Erofeeva mwnımen toqtalmağan, Divaev jetkizgen añızdı, oğan pikir bildirip, öz baylamın, joramalın aytqan M. Tınışpaevtıñ sözderin odan äri türlendirip, bılay deydi: «Naryadu s nimi, vıdayuşuyusya rol' v organizacii vseobşey bor'bı s djungarskoy agressiey sıgrali ryad vidnıh predstaviteley «çernoy kosti», takie, kak batırı Bogenbay, i Eset iz pokoleniya jetıru Mladşego juza, Bogenbay iz roda kanjigalı, ego tezka (Bogenbay) iz roda şakşak argın Srednego juza, batırı Kabanbay, Janibek, Otegen, Taylak, Saurık, Malay sarı i mnogie drugie» (Qarañız: Erofeeva I. Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik. Nauçnoe izdanie. – Almatı, «Sanat», 1999. Str. 147).
Erofeeva mwnan keyin tağı bir «eñbeginde» atalğan añızdı bılayşa «jetildirip», tolıqtırğan: «Joñğarlarğa qarsı şabuılğa şığu jorığınıñ basınan ayağına deyin Bökenbay batır üş jüzdiñ birikken äskeri küşteriniñ joğarı qolbasşısı Äbilqayırmen iıq tirestire jürip küresti jäne onıñ tikeley tapsırması boyınşa Wlıtaudıñ oñtüstik betkeyi men Bwlantı özeniniñ añğarınan Şu-İle aymağına deyingi ärtürli geografiyalıq nüktelerde öte kürdeli äskeri operaciyalar atqardı» (Qarañız: Erofeeva I.V. Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı. / Aud. Meyirhan Aqdäuletwlı. – Almatı: Servise Press, 2018 jıl, 102-bet).
Aqiqatında, Tabın Bökenbaydıñ Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarına qatısqanın ayğaqtaytın eşqanday mälimet joq. Bwl da – Erofeevanıñ oydan şığarıp qosqan öz ötirigi!
«AÑIRAQAY» ATAUI TURASINDAĞI QISINSIZ PİKİR
Qauzap otırğan mäselege tikeley baylanısı bolğandıqtan mına bir jaytqa da toqtala ketkendi jön kördik. Añızda bılay delingen söylem bar: «Mesto poslednyago punkta boya bılo nazvano Anrakay, t.e. mestom' stona i rıdaniy, potomu, çto zdes' proizoşlo pogolovnoe istreblenie kalmıkov'». (Audarması: Şayqastıñ soñğı nüktesi bolıp, qalmaqtardıñ ıñırsıp bozdap, tügeldey qırılğan jeri «Añıraqay» dep ataladı) (Qarañız: Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskago kraya. Sostavil' I.A. Kasten'e. Tipo-lit. T-va «Karimov', Husinov' i «K-o» v' Orenburge. 1910. Str. 189).
Osındağı jer atı – «Añıraqay» sözi är türli wğım beredi eken. Bwğan moñğol tilinde de dıbıstaluı wqsas «angarhay» degen atau bar, bwl jayında büy delingen: «1. Sañılau, tesik, jarıq: şalpı – edenniñ sañılauı; 2. Añıraq, añqiğan, aşılğan; 3. Auıs. añqıldaq, aşıq auız» (Qarañız: Bazılhan B. Mongol – kazah tol'. – Ölgeiy, 1984, 41-bet).
Al qazaq tilinde basqaşa mağınada: «Añıraqay. Jeli köp, qwmayt aşıq jer» (Qarañız: Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi./ Jalpı redakciyasın basqarğan T. Janwzaqov. – Almatı: Dayk-Press, 2008, 50-bet).
Basına qayğı tüsip, jılağan adamdı qazaq «bozadı» deydi, «añıradı» deydi. Nemese qimıldıñ, istiñ ötken şaq mänin bildiretin esimşeniñ -ğan jwrnağı jalğanğan ataumen «añırağan» dep aytadı. Qalmaqtardıñ soğısta jeñilip, şınımen ıñırsıp bozdap, añırap jılauına tikeley baylanıstı bolsa jerdiñ atı mağınası mülde üylespeytin «añıraqay» sözimen emes «añırağan» dep ataluı tiis-twğın. Biraq öñirge özine tän geografiyalıq sipatın, twraqtı klimatın bildiretin «jeli köp, qwmayt aşıq jer» degen tüsiniktegi «añıraqay» atauı berilgen.
Osı wğımdardı saralay kelgende añızdağı «Mesto poslednyago punkta boya bılo nazvano Anrakay, t.e. mestom' stona i rıdaniy, potomu, çto zdes' proizoşlo pogolovnoe istreblenie kalmıkov'» degen joldar «añıraqaydıñ» mağınasın aşu üşin eskilikti äñgimege janınan qosıp, öz payımın bayanday ketken wltıbaşqwrt Ä. Divaevtıñ sätsiz topşılauı dep twjırımdaymız.
Qısqa qayırğanda, añızdağı «Şayqastıñ soñğı nüktesi bolıp, qalmaqtardıñ ıñırsıp bozdap, tügeldey qırılğan jeri «Añıraqay» dep ataladı» degen pikirdiñ tük qisını joq!
ESİMİN EROFEEVA ÖZGERTKEN QALMAQ BATIRI UŞUNU JAYLI
BİRER SÖZ
Erofeeva «Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik» attı kitabında: «…zastaviv opıtnogo dungarskogo polkovodca Şono-Louzana otstupit' k Karatauskim verşinam. Po povodu etih sobıtiy rossiyskiy poslannik v Buhare Florio Beneveni donosil Kollegii inostrannıh del 15 yanvarya 1725 g. v Moskvu: «Şono-Louzan çrez voynu s Abulhair-hanom gorod Turkestan vzyal bılo i 32 ulusa, no potom on, Abulhair-han, soedinyas' s kazakami, paki çrez voynu v Turkestan prişel i soderjit onıy daje i donıne paki v svoem vladenie», – depti. (Qarañız: Erofeeva I. Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik. Nauçnoe izdanie. – Almatı, «Sanat», 1999. Str. 135). Jäne derekti qaydan alğanın körsetip, mına eñbekke silteme jasağan: «K istorii karakalpakov. XVIII v. // Krasnıy arhiv. 1938. t. 6. s. 245».
Erofeevanıñ bwl mälimetin mwqiyat tekserip qarağanda arhiv qwjatında anığında bılay dep bayandalğan, mätindi tolığıraq bereyik wğınıqtı bolu üşin: «№4. Perevod s pis'ma tureckogo i tatarskogo, prislannogo ot Mahsuta YUnusova, kotoroe poluçeno v Moskve genvarya 15 dnya 1725 godu… I kotorıe obretayuşiesya karakalpaki po reke Dar'e sobraniem 1000 naçal'nikov vse kupo slujit' ego imperatorskomu veliçestvu jelayut, i odin bogatır' imenem Uşunu, (astın sızdıq.-B.K.) Ayuke hanu svoysvtennik, kotorıy çerez voynu s Abulhairom hanom gorod Turkestan vzyal bılo i 32 ulusa, no potom Abulhair han, soedins' s kazakami, paki çrez voynu Turkestan prişel i soderjit daje i donnıe paki v svoem vladenii, a vo onoe vremya tot Uşunu bogatır' (astın sızdıq.-B.K.) h kontayşe poslal so izvestiem i podarki i dogovorom takim, ejeli kto iz poddanıh ih izmenit i uydet, tot da budet kazen smert'yu.
Tak je kak on Uşunu Bogatır' Turkestan gorod vzyal, (astın sızdıq.-B.K.) v to vremya ot sebya otpravil v Buharı s pozdravleniem poslannika kotoroy prinyat priyatno i ottudu paki vozvraşen s çestiyu i podarki, a nıne Abulhair han Turkestan gorod paki soderjit po-prejnemu, a poslanniki nıne obretayutsya u saltana Murata, kotorıh ot sebya ne otpuskaet, i tak zdes' soçinyaetsya: kotorıe bıli sego goda kazaki pobratı ot kalmakov, iz onıh çelovek s 40 k nim vozvratilis', a protçie vse propali. Mejdu karakalpakami i başkircı nikago iz kazakov netu, poneje kazackoy knyaz' s nimi ne sovokuplyaetsya, a i oni ego priemlyut, a pervıy han karakalpatskiy umre…» (Qarañız: Krasnıy arhiv. Istoriçeskiy jurnal. Tom şestoy (Devyanosto pervıy). Gosudarstvennoe social'no-ekonomiçeskoe izdatel'stvo. Moskva, 1938. Str. 244-245).
Mine, kuä bop otırmız, mwnda Türkistan şaharı üşin soğısqan qalmaq batırınıñ esimi – Uşunu. Erofeeva mwnı «Şono-Louzan» dep özgertken, sebebin tüsindirmegen. Aşıp aytpay, jwmbaq küyde qaldırğan.
TABIN BÖKENBAYDIÑ 1728 JILDIÑ ORTASINA DEYİN
AMANATTA BOLĞANI – JALĞAN!
Erofeeva bılayğı qarapayım jwrt twrıptı, qazaq tarihşılarınıñ XVIII ğasırdağı jağdayattar turasındağı jalpı bilimsizdigin paydalanıp, sol zamannıñ şındığına säykespeytin öz janınnan qosqan jalğan derekterge, ğılımğa qayşı keletin pikirlerine eldi sendiru arqılı bilgir ğalım atanudı, abıroy jinaudı oylağan tärizdi. Qay kezde de eş imenbesten beybastaqtığın jalğastıra bergen. Bwl taqırıpqa qazaq tarihşılarınıñ tisi batpaydı, ötirikterimdi eşkim teksermeydi degen bek senimde bolğan sirä. «Äy!» deytin äje, «qoy!» deytin qoja bolmağasın. Tağı da keltireyik.
1720 jıldan bastap qalmaqtarğa qatıstı is qağazdardı jürgizgen häm audarmaşı qızmetin atqarğan V. Bakunin büy depti: «1726 godu osen'yu v bıtnost' kalmıckih ulusov na lugovoy storone Volgi prihodili na nih kirgis-kasackie Sredney ordı Şemyaki-han, Barak-soltan, Men'şey ordı Abulhair-han i Işim-soltan v 10000 voyska svoego i, pereşed çrez reku YAik, napadali mejdu ustey YAika i Volgi na ulus vladel'ca Lubji (Dorji Nazarova sına), i onıy razorili i lyudey, skol'ko mogli zastat', pobili, a jen ih i detey, i ves' skot vzyali v dobıçu i otpravili ot sebya eşe dve partii, sostoyaşie odnu v tısyaçe, a druguyu v trehstah çelovekah, v morskie kosı dlya poisku proçih kroyuşihsya ot nih kalmıckih ulusov, a sami s toyu dobıçeyu pomalu vozvraşalis'» (Qarañız: Bakunin V.M. Opisanie Kalmıckih narodov, a osoblivo iz nih torgoutskogo, i postupkov ih hanov i vladel'cev. – Elista: Kalmıckoe knijnoe izdatel'stvo. 1995. Str. 58).
Qalmaqtar da qarap qalmağan, derekte bwdan äri bılay delinedi: «Togda namestnik hanstva Çeren Donduk, brat ego Galdan Danjin, Şakur-lama i vladel'cı Dorji Nazarov, Donduk Ombo, Donduk Daşi i brat'ya ego s voyskami svoimi v 20000 çelovek za kirgis-kasakami hodili v pogonyu po sledam ih…»
Aqır soñında qalmaqtar quıp jetip, eki han, eki swltan bastağan oñ mıñ adamdı tas-talqan qılıp, oysırata jeñedi. Olar barımtalağan mal-mülikterin qaytarıp aladı. Jäne mwnımen toqtamaptı, «…kalmıki vzyali ot kirgis-kasak i amanatov şest'desyat çelovek, mejdu kotorımi bıli znatnıe ih starşinı: Eşet' Batır', Bukenbar Batır' (Bukenbay.-B.K.) i drugie», – deydi (Qarañız: Bakunin V.M. Opisanie Kalmıckih narodov, a osoblivo iz nih torgoutskogo, i postupkov ih hanov i vladel'cev. – Elista: Kalmıckoe knijnoe izdatel'stvo. 1995. Str. 58).
Erofeevanıñ, tağı basqalardıñ qoymastan «Bökenbay 1726 jılı qol bastap, qalmaqtardı şaptı» dep duıldatıp jürgenderi – osı jeñilis. Eki han, eki swltanğa erip barğandağı. Elu toğız jasında.
Bwl oqiğadan soñğı Tabın Bökenbaydıñ tağdırın Erofeeva bılay dep körsetedi: «V 1726 g. uçastoval v voennıh kampaniyah hanov Abulhaira i Sameke protiv voljskih kalmıkov i zatem bolee goda do seredinı 1728 g. nahodilsya v kaçestve amanata v stavke namestnika Kalmıckogo hanstva Ceren-Donduka» (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Epistolyarnoe nasledie kazahskoy pravyaşey elitı 1675-1821 gg. Sbornik istoriçeskih dokumentov v 2-h tomah / Avtor proekta, vvedeniya, biografiy hanov, nauçnıh kommentariev; sostavitel' i otvetstvennıy redaktor I.V. Erofeeva. Almatı: AO «ABDI Kompani», 2014. Str. 412).
Erofeeva öziniñ «…zatem bolee goda do seredinı 1728 g. nahodilsya v kaçestve amanata v stavke namestnika Kalmıckogo hanstva Ceren-Donduka» degen sözin rastau üşin mına eñbekterge silteme jasağan: «IKRI-5. S. 393-394; Bakunin, 1995. S. 58».
«Bökenbay 1726 jıldıñ küzinen 1728 jıldıñ ortasına deyin qalmaqtarda amanatta boldı» dep otırğan Erofeeva basqa bir kitabında osı sözine özi qarsı şığıp, bılay deydi: «1726 jıldıñ küziniñ soñına qaray jetiru taypasınıñ rubasıları Bökenbay, Eset qalmaq wlısınan birge oralğan tağı birneşe batır Aral mañındağı Qaraqwmdağı qıstaularına köşip barıp, özderiniñ bastı jauı – joñğardıñ jaña qontayşısı Galdan Cerenge (1717-1745) qarsı äskeri şabuıldı qalay wyımdastıruğa bolatının oylasa bastaydı»(Qarañız: Erofeeva I.V. Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı. / Aud. Meyirhan Aqdäuletwlı. – Almatı: Servise Press, 2018 jıl, 92-bet).
Rastığın egjey-tegjeyli teksergende mwnıñ da şındıqtan tım alıs ekeni belgili boldı. Oydan qosıptı.
Sonday-aq, «Istoriya Kazahstana v russkih istoçnikah XVI-XX vekov» dep atalatın eñbektiñ 5-tomın häm «Opisanie Kalmıckih narodov, a osoblivo iz nih torgoutskogo, i postupkov ih hanov i vladel'cev» (avtorı – V.M. Bakunin) attı kitaptı asıqpay barlap şıqtıq. Bwlarda Tabın Bökenbaydıñ 1728 jıldıñ ortasına deyin amanatta bolğanına kuälik beretin bir auız söz joq. Erofeeva ötirik silteme jasağan!
EROFEEVA QALAUINŞA BWRMALAĞAN BASQA DA DEREKTER
Erofeeva öziniñ «Rıcar' zvaniya çesti, Kazahskiy batır Bokenbay Karabatırulı» (2017) nemese qazaqşa «Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı» (2018) dep atalatın kitabında özge avtorlardıñ eñbekterindegi derekterdiñ de öñin aynaldırıp, bwrmalap körsetken. Dälelimizdi keltireyik. Büy deydi: «1724 jılğı tamızda edil qalmaqtarı men jetiru qazaqtarınıñ jäne jayıq kazaktarı men qazaqtardıñ arasındağı keskilesken şayqastar Jayıq pen Jemniñ sol jaq jağalauında boldı. Köşpelilerdiñ jaña şabuılınıñ alğı şebinde 750 sarbazı bar Eset Kökiwlı jürdi de, Dorji Nazarovtıñ wlı Lobjidiñ wlısın şauıp, «edäuir iasir men mal alıp», tamalardıñ jaylauına qaytıp ketedi [Pal'mov, 1929. 257, 261-262 bb.; Bakunin, 1995. 42-b.] (Qarañız: Erofeeva I.V. Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı. / Aud. Meyirhan Aqdäuletwlı. – Almatı: Servise Press, 2018 jıl, 88-bet).
Erofeeva silteme jasap otırğan N. Pal'movtıñ «Etyudı po istorii privoljskih kalmıkov» jäne V. Bakuninniñ «Opisanie Kalmıckih narodov, a osoblivo iz nih torgoutskogo, i postupkov ih hanov i vladel'cev» dep ataltın eñbekterinde «1724 jılğı tamızda edil qalmaqtarı men jetiru qazaqtarınıñ jäne jayıq kazaktarı men qazaqtardıñ arasındağı keskilesken şayqastar Jayıq pen Jemniñ sol jaq jağalauında boldı» (astın sızdıq.-B.K.) degen mälimet mülde joq. Oydan qosqan.
Anığında N. Pal'mov bılay degen: «No v noç' na 21 avgusta kasaki napali na kalmıkov v Uzenyah… Babiç rasskazal Volınskomu nekotorıe podrobnosti o proisşedşem srajenii: «Kak de karakalpaki napali na ulus Dordji-Nazarova sına Lubji, i togda de on, Lubja, s voyskom dognav ih, karakalpak, v uroçişe Uzenyah attakoval. I potom de Dordji-Nazarov svoyski svoimi tuda j pribıli i, soedinyas' de, oni ih, karakalpak, şturmovali iz puşek, gde ih, karakalpak, pobito mnogoe çislo i neskol'ko vzyato jivıh. A vseh do ih, karakalpak, v toy partii bılo 750 çelovek, iz kotorıh de uşli tol'ko tri çeloveka» (astın sızdıq.-B.K.). …Pokazaniya plennogo karakalpaka, Anana Baysarova, bıli dovol'no blednımi. On govoril, çto dvijenie na kalmıkov bılo predprinyato nedel' sem' tomu nazad; naçali ego kasaki, sobravşiesya v çisle 200 çelovek pod predvoditel'stvom Iset' Tulbaya… (astın sızdıq.-B.K.). Mätinde bwdan basqa derek joq. Al Erofeeva bwl söylemderdiñ öñin aynaldırıp jibergen basqaşa qıp. (Qarañız: Pal'mov N.N. Etyudı po istorii privoljskih kalmıkov. Ç. III i Ç. IV. Astrahan', 1929. Str. 257 i 259, 261-262).
Körip otırmız, mwnda şapqınşılıqqa Jetiru qazaqtarınıñ qatısqanı turalı bir auız söz aytılmağan. Kerisinşe, qırğınnıñ ortasında jürgender – qaraqalpaqtar.
Osı oqiğağa baylanıstı Erofeeva tağı bir silteme jasap, kuälikke tartqan V. Bakuninniñ eñbegindegi mälimet te – N. Pal'movtağı derek (Qarañız: Bakunin V.M. Opisanie Kalmıckih narodov, a osoblivo iz nih torgoutskogo, i postupkov ih hanov i vladel'cev. – Elista: Kalmıckoe knijnoe izdatel'stvo. 1995. Str. 42).
Erofeevanıñ «Köşpelilerdiñ jaña şabuılınıñ alğı şebinde 750 sarbazı bar Eset Kökiwlı jürdi de, Dorji Nazarovtıñ wlı Lobjidiñ wlısın şauıp, «edäuir iasir men mal alıp», tamalardıñ jaylauına qaytıp ketedi» degeni de – şılği ötirik! Ayğaq tartayıq.
N. Pal'movtıñ biz jaña dälelge keltirgen mälimetinde bılay dep ap-anıq tañbalağan, qaytara wsınayıq: «Pokazaniya plennogo karakalpaka, Anana Baysarova, bıli dovol'no blednımi. On govoril, çto dvijenie na kalmıkov bılo predprinyato nedel' sem' tomu nazad; naçali ego kasaki, sobravşiesya v çisle 200 çelovek pod predvoditel'stvom Iset' Tulbaya…» (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Pal'mov N.N. Etyudı po istorii privoljskih kalmıkov. Ç. III i Ç. IV. Astrahan', 1929. Str. 259).
Mine, osındağı «Iset Tulbaya» dep körsetilgen özge kisiniñ esim-soyın özgertip, onıñ soñına ergen 200 adamdı 750 sarbazğa köbeytip, ädepten ozıp, şekten şıqqan Erofeeva eş imenbesten bwrmalap, «Köşpelilerdiñ jaña şabuılınıñ alğı şebinde 750 sarbazı bar Eset Kökiwlı jürdi…» dep ötirikti soğıp jibergen.
Dälelge tartıp otırğan N. Pal'movtıñ kitabındağı (1929) «Ukazatel' sobstvennıh imen» dep berilgen 383-bettegi qosımşada da «Iset' Tulbay (Iseit Kolubay, Is. Kulubay), predv. kasakov» dep tüzilgen. Olay bolsa, bwl esimdi «Eset Kökiwlı» deuge tipti kelmeydi qalay bwrmalasa da. Bwğan aq pen qaranı ajırata alatın, esi tüzu qazaqtıñ senbesi aydan anıq…
Köptiñ «hanum» dep qwrmet twtıp, zor körgen Irinası, öreskel bolsa da aytayıq, osılayşa «Maqtağan qız toyda o…dınıñ» kerin keltiripti.
Erofeevanıñ «Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik» (1999), «Rıcar' zvaniya çesti, Kazahskiy batır Bokenbay Karabatırulı» (2017), «Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı» (2018), t.b. kitaptarınıñ işi tolğan bwrmalaular, jalğan derekter. Onıñ bwl qiyanattarı, las äreketteri aldağı kezde de aytpağımızğa äli arqau bolatın siyaqtı. Öytpese bolmaydı. Bılayğı qarapayım jwrt tügil, ğılımi därejelerin betke wstap, basqalardı qoraşsınıp, özderin zor sanaytın tarihşılardıñ basım köpşiligi onıñ ötirikterine senip, aq-qaranı ajırata almay betaldı lağıp jür…
Tarih eşkimniñ basıbaylı menşigi emes, qalay aytıp, qalay jazsam solay boluı kerek deytin. Toñmoyın dümşelikpen.
Bügin de, keyin de är zamannıñ öz şındığı qorğalıp, saqtaluı tiis! Jä, jaqsı, sözimizdi äzirge osı twstan qayıra twrayıq…
Böribay KÄRTEN,
Aqtöbe qalası.
Pikir qaldıru