كوز قاراس تاريح تۇلعالار

   ەروفەەۆانىڭ عىلىمداعى بەيباستاقتىعى  

kerey.kz

 |  Apr 20, 2025

القيسسا

ابىلقايىر حان جايلى وربىگەن قولايسىز اڭگىمەلەرگە بايلانىستى كولەمدى سىن ماقالا جازىپ ەك بۇدان جيىرما جەتى جىل بۇرىن. اراشا ءتۇسىپ. بىرەۋلەردىڭ ايتىپ جۇرگەنىندەي ەمەس دەپ. دالەلدەرىمىزدى كەلتىرىپ. «انا ءتىلى» گازەتىنە جاريالادىق، 1998 جىلى.

بىردە كىتاپ دۇكەنىنە باس سۇققانىمدا كوزىم سورەدەگى «حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك» اتتى كىتاپقا ءتۇستى. قۋانىپ، قولىما الدىم. اقتارا باستادىم. باسپادان 1999 جىلى شىعىپتى. اۆتورى – يرينا ەروفەەۆا ەسىمدى تاريحشى ەكەن. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. بۇل – 2000 جىلى جاز ايى-تىن.

ساتىپ الدىق. وقىدىق. 1710 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعى قاراقۇمدا ابىلقايىردى حان قىپ سايلاپ الىپتى. عازيز تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق. وسىعان ءسال شۇبالاندىق. بىراق راس تا شىعار، وقيعانى ارنايى زەرتتەگەن تاريحشى ايتىپ وتىر عوي دەپ كۇدىگىمىزدى سەيىلتىك. ابىلقايىر 1724 جىلى تۇركىستاندى التى اي بويى جاۋعا بەرمەي ۇستاپ تۇرىپتى. 1726 جىلى بۇلانتى، اڭىراقاي شايقاستارىندا باسقولباسشى بوپ قازاق ورداسىن جوڭعاردان ازات ەتىپتى. بۇعان كۇمان كەلتىرمەدىك. يلاندىق. حان يەمىزدىڭ ەرلىك ىسىنە سۇيسىندىك.

بەك ريزا بولدىق، قازاقتىڭ باعىنا تۋعان قىز ەكەن، ءناسىلى باسقا بولسا دا دەپ. تاريحتىڭ شىندىعىن اشىپتى دەپ.

كەيىن يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ 1803-م ي 1804-م گگ.» اتالاتىن ەڭبەگىمەن،  «كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆەكاح» دەگەن اتاۋمەن جارىق كورگەن ارحيۆ قۇجاتتارىمەن مۇقيات تانىستىق.

بۇلارمەن شەكتەلمەدىك. XVIII عاسىر تاريحىنا قاتىستى جازىلعان پالموۆتىڭ، پوزدنەەۆتىڭ، باكۋنيننىڭ، تىنىشپاەۆتىڭ، زلاتكيننىڭ، تاعى قانشاما زەرتتەۋشىلەردىڭ، سونداي-اق، قالماق عالىمدارىنىڭ سانداعان مونوگرافيالارىن اقتاردىق.

كەيىن بۇل ەڭبەكتەردە تاڭبالانعان دەرەكتەردىڭ ەروفەەۆانىڭ كىتاپتارىنداعى مالىمەتتەرمەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىنىن اڭعاردىق. بۇدان سوڭ ونىڭ «رىتسار زۆانيا چەستي، كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى» (بۇل «ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى» دەگەن اتاۋمەن قازاقشاعا اۋدارىلعان) اتتى ەڭبەگىمەن جانە ءوزى قۇراستىرىپ، تۇسىنىكتەمەلەرىن جازعان «ەپيستوليارنوە ناسلەديە كازاحسكوي پراۆياششەي ەليتى 1675-1821 گگ.» اتالاتىن جيناقتىڭ 1-تومىمەن جانە تانىستىق. وسىدان كەيىن-اق جۇرت قۇلاي سەنىپ جۇرگەن «بىلگىر تاريحشىنىڭ» ءجايى بىزگە ابدەن تۇسىنىكتى بولدى…       ەروفەەۆانىڭ تاريحقا جاساعان قياناتىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك. دالەلدى سوزگە توقتامايتىن ءباتۋاسىز ارسىزدار ءۇشىن ەمەس، ولار بىردەڭە ۇعادى دەپ ۇمىتتەنۋ – بوسقا ارامتەر بولۋ، تايازدىق.  دۇرىس پەن بۇرىستى ايىرا الاتىن، ساناسىندا ساڭىلاۋى بارلار ءۇشىن. كەيىنگىلەر ءۇشىن. بىلە ءجۇرسىن، اداسپاسىن دەپ.

حوش، نەگىزگى ايتپاعىمىزعا كوشەيىك.

تابىن بوكەنبايدىڭ ءولىمى مەن جەرلەنگەن جەرى تۋراسىندا  

ەروفەەۆا XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىن قابىلداۋ كەزىندە ايرىقشا بەلسەندىلىك كورسەتكەن تابىن رۋىنان شىققان بوكەنبايدىڭ ءولىمى تۋرالى شىندىق پەن مۇردەسى جەرلەنگەن جەردى بىلايشا بۇرمالايدى: «ۆ ناچالە 1742 گ. بوكەنباي ۆوزگلاۆيل ۆوەننىي پوحود پياتسوتەننوگو وتريادا كازاحوۆ پروتيۆ مانگىشلاكسكيح تۋركمەن «ۆزياتيا پولونۋ ي وتگونۋ سكوتا»، نو ۆسترەتيل وجەستوچەننوە سوپروتيۆلەنيە نەپرياتەليا ي پوگيب ۆ كروۆوپروليتنوم بويۋ ۆمەستە س سوتنەي درۋگيح ۆوينوۆ ملادشەگو جۋزا. (كرو-1. س. 205, 211; يكري-4. س. 33). بىل پوحورونەن ۆ رايونە ۆەرحنەگو تەچەنيا رەكي ىرگىز، نا ۆەرشينە كونۋسووبرازنوي سوپكي، راسپولوجەننوي سەۆەرو-زاپادنەە گورى كابانكۋلا، يۋگو-ۆوستوچنەە سوۆرەمەننوگو اۋلا كۋرىلىس (سوۆر. يرگىزسكي رايون اكتيۋبينسكوي وبلاستي). مەستو زاحورونەنيا پروسلاۆلەننوگو باتىرا پوزدنەە نارود ۋۆەكوۆەچيل ۆ نازۆاني ەتوي گورى – بوكەنباي، يلي بوگەنباي، شوكاسى – «پيك بوكەنبايا» (يكري-5. س. 92, 219-220; اكتيۋبينسكايا وبلاست، س. 93) (قاراڭىز: ەپيستوليارنوە ناسلەديە كازاحسكوي پراۆياششەي ەليتى 1675-1821 گگ. سبورنيك يستوريچەسكيح دوكۋمەنتوۆ ۆ 2-ح توماح / اۆتور پروەكتا، ۆۆەدەنيا، بيوگرافي حانوۆ، ناۋچنىح كوممەنتاريەۆ; سوستاۆيتەل ي وتۆەتستۆەننىي رەداكتور ي.ۆ.ەروفەەۆا. الماتى: او «ابدي كومپانيا»، 2014. ستر. 412).

ەسكەرتە كەتەيىك، ەروفەەۆانىڭ «يكري-5» دەپ سىلتەمە جاساعان دەرەككوزىن تاراتىپ اشىپ كورسەتكەندە بىلاي: «يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ. V توم». الماتى شارىنەن 2007 جىلى جارىق كورگەن.

بۇل كىتاپتا 1803 جىلى ىرعىز وڭىرىنە ادەيى ساپارلاپ كەلگەن ورىس وفيتسەرى يا.پ.گاۆەردوۆسكيدىڭ ءوز قولىمەن «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ 1803-م ي 1804-م گگ.» دەگەن اتاۋمەن بىرنەشە تاراۋعا ءبولىپ، ءتۇزىپ كەتكەن جازبالارى توپتاستىرىلعان. ەروفەەۆا وسىنداعى مالىمەتتەردى ورەسكەل بۇرمالاپ، تابىن بوكەنبايعا جاپسىرىپ وتىر. ايعاق بەرەيىك بۇعان، بىلاي دەپ تاڭبالانعان وندا: «پري ۆوززرەني نا بۋكانباەۆى گورى ي نا ماياك بۋكانباەۆ، كيرگيزتسى نە موگلي ۋتەرپەت، چتوبى نە ۋۆەدوميت ناس و پريچينە تاكوۆوگو يح نايمەنوۆانيا. «ۆ ستارينۋ، – گوۆوريلي وني، – كوگدا كالمىكي، پريتەسنيا وردۋ ناشۋ چرەز نابەگي، وستاۆاليس وبيتات چاستيۋ ۆ زدەشنيح وكرەستنوستياح، ستارشينا بۋكانباي س پودۆلاستنىمي ەمۋ اۋلامي يمەل گلاۆنوە كوچەۆە ۆ گوراح، نوسياششيح تەپەر ەگو يميا، (استىن سىزدىق.-ب.ك.) گدە پريرودا سوەدينيلا ۆسە ۆىگودى، پوترەبنىە دليا جيزني. چتوبى ۆەرنەە سپاستي سۆوە ۋبەجيششە وت نەپرياتەلەي، ون راسپولاگال ۆسەگدا سۆوي ۆ دولينە، وكرۋجەننوي وتوۆسيۋدۋ ۆوزۆىشەننىمي مەستامي، پو كويم پاسليس تابۋنى پود نابليۋدەنيەم راسستاۆلەننىح نا ۆەرشينە گور كاراۋلوۆ…  دولگو، تاكيم وبرازوم، وحرانيالوس سيە پريرودنوە ۋكرەپلەنيە، نو، ناكونەتس، جەستوكوە سراجەنيە، ۆ كوەم بۋكانباي ليشيلسيا جيزني، وتكرىل ۆراگام پۋت ۆ سەرەدينۋ. تەلو سەگو گەرويا پوگرەبەنو نا گورە ماياچنوي» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ. پەرۆىە يستوريكو-ەتنوگرافچەسكيە وپيسانيا كازاحسكيح زەمەل. پەرۆويا پولوۆينا XIX ۆەكا / سوست. ي.ۆ.ەروفەەۆا، ب.ت. جاناەۆ – الماتى: دايك-پرەسس، 2007. توم. V. ستر. 219-220).

كۋا بوپ وتىرمىز، شوقىعا جەرلەنگەن باتىر جايلى ورىس وفيتسەرى تاڭبالاعان دەرەك مۇلدە باسقا، مۇندا «ستارشينا بۋكانباي» قالماقتارمەن شايقاستا قازا بولىپ، ءوزى مەكەندەپ، شولعىن قىلعان بيىك شوقىعا جەرلەنگەن، تاۋدىڭ اتاۋى سونىڭ ەسىمىمەن اتالعان دەپ وتىر.

يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ بۇل مالىمەتىن راستاپ، بەكىتە تۇسەتىن، الىس زاماننان جەتىپ، حالىق اراسىندا وسى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلە جاتقان مىناداي اڭگىمە بار: تىنىشى جوعالعان ءبىر زاماندا قالماقتار شەكتى ەلىنىڭ شەت جاعىندا وتىرعان اۋىلعا تۇتقيىلدان ءتيىپ، ادامداردى تۇتقىنعا الادى، مالدارىن ايداپ كەتەدى. سونى ەستىگەن وسى جۇرتتىڭ باتىرى بوگەنباي، اعاسى تالاسباي، تاعى ءبىراز ادام اتقا قونىپ، جاۋدىڭ سوڭىنا تۇسەدى. وزدەرى ۇستىنە شىعىپ، اينالاعا شولعىن جاسايتىن بيىك شوقىعا جاقىنداعاندا تالاسباي تاۋدىڭ باسىنان قاراڭ ەتكەن الدەنەنى بايقاپ قالادى. اۋەلىدە قۇس دەپ ويلايدى. سويتسە بيىككە شىعىپ، بۇلاردى باقىلاپ جۇرگەن قالماقتاردىڭ شولعىنشىسى ەكەن. بوگەنباي «كەرى قايتپايمىز نە بولسا دا بۇلارمەن ايقاسامىز» دەيدى. توبىنداعى بىرەۋىن اۋىلعا قايتارادى «تەز ادامداردى جيناپ كەل!» دەپ.

بۇلار ىلگەرى ءجۇرىپ، شوقىنى جاناپ وتە بەرگەندە ارعى جاعىندا شوعىرلانىپ تۇرعان قالماقتاردى كورەدى. سونان شايقاس باستالادى. قارۋلى قازاقتار بىرازعا دەيىن بوي بەرمەيدى. الدەن سوڭ قيقۋلاعان كومەك تە جەتەدى. تىڭ كۇش كەلىپ قوسىلعاسىن قازاقتار جاۋدى ىعىستىرا باستايدى. ءبىر كەزدە بوگەنباي قالماقتاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قالادى. تالاسبايدىڭ استىنداعى اتى – جۇيرىك، ەكپىنى – تەگەۋرىندى ەكەن دەيدى ايتۋشىلار. ول ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي توپتى بۇزىپ-جارىپ كىرەدى دە اۋىر جاراقات الىپ، ات جالىن قۇشقان بوگەنبايدى الىپ شىعادى. وسى قاندى قىرعىنعا بالاسى ءتىنالى، نەمەرەسى قارابەك تە قاتىسقان دەيدى. قارابەك بۇل شايقاستا ەكى قالماقتى جەكپە-جەككە شاقىرىپ، ولاردى نايزاعا ىلەدى. دۇشپان ويسىراي جەڭىلەدى. ءتىرى قالعان بىرەن-سارانى بايلاپ-ماتاپ الىپ كەتكەن قازاقتاردى، ولجالاعان مالداردى تاستاي قاشىپتى دەيدى.

اۋىر جاراقاتتان بوگەنباي جان تاپسىرادى. ءوزى قاراۋىل قىلعان شوقىنىڭ ەتەگىنە ەلى اق جۋىپ، ارۋلاپ جەرلەيدى. سودان قاراكەسەك تايپاسى ء(الىم-شومەن) باتىر مۇردەسى جاتقان، ىرعىزدىڭ (جارمولا) وڭتۇستىك-باتىس جاعىندا، 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان بيىكتى «بوگەنباي تاۋى» اتاپ كەتكەن.

«قازاقستان تابيعاتى» اتتى ەنتسيكلوپەديادا بىلاي دەپ جازىلعان: «بوگەنباي – شالقار-ىرعىز اۆتوموب. جولى بويىنداعى شوقى. اقتوبە وبل. ىرعىز اۋد. ىرعىز ا-نان وڭت.-باتىسقا قاراي 45 كم جەردە. ابس. بيىكت. 240 م. وقشاۋ ورنالاسقان شوقىنىڭ ورتا تۇسى دوڭگەلەك ءپىشىندى جانە كوتەرىڭكى كەلگەن. ونىڭ ۇزىندىعى مەن ەنى شامامەن 300 م-گە جۋىق. باتىسىنان ىرعىز ءوز-ءنىڭ كىشىگىرىم سالاسى – تالدىساي ءوز. وتەدى. شوقىنىڭ باسىندا جانگەلدى اتالىعىنىڭ رۋ باسى، شەكتىنىڭ باتىرى بوگەنباي باتىر جەرلەنگەن» (قاراڭىز: قازاقستان تابيعاتى. ا-ە. 1-توم. باس رەد. ب.ع.اياعان. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2008 جىل، 272-بەت).

شەكتى بوگەنباي باتىر جونىندەگى وسىنداي مالىمەت «اتامەكەن» اتالاتىن گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەدياعا دا ەنگەن (قاراڭىز: اتامەكەن: گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەديا. / باس رەد. ب.ءو.جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011 جىل، 160-161 بەتتەر).

قولىمىزدا اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى تۋرالى كارتا بار. مۇندا بىلاي دەپ جازىلعان: «بۇل كارتا 1976-1993 جىلدارداعى ماتەريالدار بويىنشا رمقك «كارتوگرافيا» باسپاسىندا قۇراستىرىلىپ، دايىندالدى. كارتا 2001 جىلى تۇزەتىلدى». مىنە، وسى كارتادا «بوگەنباي تاۋى» (240 م.) دەپ قازاقشا اپ-انىق تاڭبالانعان. (قاراڭىز: №1 كارتا. بوگەنباي تاۋى نەمەسە شوقىسى).

اقتوبە وبلىسى تەرريتورياسىنىڭ كولەمىنە، جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى مالىمەتتەر ءتۇزىلىپ، ءار جىلدارى جارىق كورگەن كارتالار:

ا) «قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى. كارتانى 2012 جىلى رمقك-نىڭ ۇلتتىق كارتوگرافيالىق-گەودەزيالىق قورى» جاساپ، باسپاعا دايىنداپ جانە باسىپ شىعاردى». وسىندا پىكىر وزەگى بولىپ وتىرعان شوقى «بوگەنباي تاۋى» دەپ كورسەتىلگەن;

ءا) «قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى. كارتانى 2023 جىلى جاڭارتىپ جانە باسپاعا دايىنداعان «ۇلتتىق گەودەزيا جانە كەڭىستىك اقپارات ورتالىعى» رمك «رەسپۋبليكالىق كارتوگرافيالىق فابريكا» فيليالى». مۇندا دا «بوگەنباي تاۋى» دەپ جازىلعان دەرەك تۇر.

ال رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان 1742 جىلى ماۋسىمنىڭ 7-سىندە تۇزىلگەن قۇجاتتا بوكەنباي ءولىمى جونىندەگى دەرەكتەر باسقاشا، ءبۇي دەيدى وندا: «توگو ج مايا 28 چيسلا يايتسكوە ۆويسكو، چرەز پريەحاۆشەگو يس كايساتسكوي وردى يايتسكوگو كازاكا حاركۋ، دونوسيت… بىتنوست كايساتسكي ۆلادەلەتس جە بۋكەنباي ۆ چيسلە پياتيسوت چەلوۆەك حوديل پود ترۋحمەنتسەۆ دليا ۆزياتيا ۋ نيح پولونۋ ي وتگونۋ سكوتا، توكمو وني، تۋرحمەنتسى، يح، كايساكوۆ، ۆسەح پوبيل دو سمەرتي» (قاراڭىز: اۆپر، ف. 122, 1742 گ.، د. 4, لل. 50-54 وب.).

اجالى تۇرىكپەندەردەن بولعان تابىن بوكەنبايدىڭ دەنەسى قازىرگى اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانى تەرريتورياسىنا اكەلىنىپ، جەرلەنگەن. ۇرپاقتارى بەرىرەكتە جان-جاققا ساۋىن ايتىپ، اس بەرىپ، باسىنا بەلگى ورناتقان (قاراڭىز: باھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س.ت.ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 360-363, 412-415-بەتتەر).

وسى تۇستا ۇمىتپاي تۇرىپ، تاپ قازىر ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر جايت بار. ەروفەەۆانىڭ «بوكەنباي ۆوزگلاۆيل ۆوەننىي پوحود…» دەپ وتىرعانى دا – بوس ءسوز! ايعاققا تارتىپ وتىرعان مىنا ارحيۆتىك مالىمەت بوكەنبايدىڭ بارىمتاعا بارعاندا اجال قۇشقانىن بۇلتارتپاي كۋالاندىرىپ تۇر. ەروفەەۆانى قوشتاۋشى اسىرە «بوكەنبايشىلدار» وسى شىندىقتى ەلگە باسقاشا قىپ تاراتقىسى كەلەدى. بۇعان «بوكەنباي ءبىر تۇرىكپەننىڭ ۋلاپ تىققان نايزاسىنىڭ جاراقاتىنان كەيىن ءبىرازدان سوڭ ءولدى» دەپ كورسەتكەن، قۇراپ-سىراپ تۇزىلگەن جاساندى، اۆتورلىعى ەپيك-جىرشى، رۋى ءشومىشتى-تابىن تىلەۋماعامبەت امانجولۇلىنا (1865-1935) تەلىنگەن، كوركەمدىك دارەجەسى تومەن «جىردى» ايعاق قىلىپ ءجۇر (قاراڭىز: باھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س.ت.ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 178-201 بەتتەر).

جاقسى، نەگىزگى ايتپاعىمىزعا ورالايىق. جوعارىدا باياندالعان مالىمەتتەر ەكى ءتۇرلى.

سوندا ەروفەەۆا ءوزى كەلتىرگەن ارحيۆ دەرەكتەرىندەگى وقيعالاردىڭ، ونداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىر-بىرىنەن مۇلدە ەكى بولەك ەكەنىن سارالاپ اجىراتۋعا ورەسى جەتپەگەن نەمەسە بىرەۋلەردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، ادەيى بۇرمالاپ، بەيباستاقتىققا سانالى تۇردە بارعان.

                تاريحى بۇرمالانىپ، تابىن بوكەنبايعا تاڭىلعان 

                                                 قاراكەسەك جيىنى

عىلىمداعى ادەپتى، ادالدىقتى ءبىرجولاتا ىسىرىپ قويعان ەروفەەۆا يا.پ. گاۆەردوۆسكي قاعازعا قاتتاپ كەتكەن، 1710 جىلعى جيىندا حالىق الدىندا ايتقان «بۋكانبايدىڭ» ءسوزىن دە ەش دالەلسىز تابىن بوكەنبايعا جاپسىرعان. قىسقا قايىرايىق، ول: «…1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن كىشى ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ تاريحي قۇرىلتايىندا بوكەنباي قاراباتىرۇلى الشىنداردى باستى جاۋعا قارسى كۇرەسكە بىرىگۋىنە ۇندەپ، جالىندى، تاريحي ءسوز سويلەدى. ء…ۇش ءجۇزدىڭ كۇللى ەر-ازاماتىن ءبىر عانا ماقساتقا باعىتتاۋدىڭ باستاماسى، العاشقى ساتىسى بولدى»، – دەيدى (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي.ۆ. ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى. / اۋد. مەيىرحان اقداۋلەتۇلى. – الماتى: Servise Press, 2018 جىل، 81, 159-160 بەتتەر).

ەروفەەۆا بۇرمالاپ وتىرعان بۇل وقيعانىڭ ناقتى شىندىعىن اشىپ كورسەتەيىك.

يا.پ.گاۆەردوۆسكيدىڭ «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ 1803-م ي 1804-م گگ.» اتالاتىن ەڭبەگىندە ەكسپەديتسياعا باعدار بەرىپ، جول باستاپ كەلە جاتقان تارحان قاراكوبەك بي مەن بورانباي ءبيدىڭ، ت.ب. ايتۋىمەن ءتۇزىپ كەتكەن 1710 جىلعى جيىن جايىنداعى مالىمەتتەر ءتىپتى باسقاشا. قالماقتىڭ شاپقىنشىلىعىنان ابدەن تيتىقتاعان قوڭسىلاس وتىرعان رۋلاردىڭ كوسەمدەرى قاراقۇمدا كەڭەسكە جينالادى. قورعانۋدىڭ امالىن تابۋ ءۇشىن. وسى باس قوسۋدا ۇرەيگە بوي الدىرعانداردىڭ بىرقاتارى قونتايشىعا قۇلدىق ۇرىپ، باعىنىشتى بولۋدى ۇسىنادى، ەندى بىرەۋلەرى مەكەندى تاستاپ ەدىل اسايىق دەيدى، قايسىبىرى ءار جاققا شاشىراي قاشايىق دەگەن وي ايتادى.

ءارى قاراي وقيعانىڭ قالاي وربىگەنىن بايانداپ تۇزگەن يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ ءوز ءماتىنىن قاز-قالپىندا كەلتىرەيىك، بىلاي دەيدى: «نو يزۆەستنىي ۆ تو ۆرەميا پو حرابروستي ستارشينا بۋكانباي ۋنيچتوجيل سيە پرەدپرياتيە يح. كيرگيزتسى راسسكازىۆايۋت، (جولباستاۋشى تارحان قاراكوبەك بي، بورانباي بي، ت.ب. ايتىپ وتىر.-ب.ك.) چتو ون سرەدي جاركوگو سپورا، رازورۆاۆ نا سەبە ودەجدۋ ي پوۆەرگنۋۆ ۆ كرۋگ سوۆەتا مەچ سۆوي، گوۆوريل ۆ يسستۋپلەني: «وتمستيم ۆراگام ناشيم! ۋمرەم س ورۋجيەم! نە بۋدەم سلابىمي زريتەليامي رازگرابلەننىح كوچەۆوك ي پلەنەننىح دەتەي ناشيح! روبەلي لي كوگدا ۆوينى راۆنين كيپچاكسكيح! سيا برادا ەششە نە ۋكراشالاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي (استىن سىزدىق.-ب.ك.). تەپەر موگۋ ل راۆنودۋشنو سنەست تيرانستۆو وت ۆارۆاروۆ؟ ەششە نەت ۋ ناس نەدوستاتكا ۆ دوبرىح كونياح! ەششە نە وپۋستەل كولچان سو سترەلامي وسترىمي!». پوسلە سەگو ۆسە تورجەستۆەننو كلياليس سلەدوۆات سوۆەتۋ بۋكانبايا. ەنتۋزيازم دوستيگ داجە دو توگو، چتو نەكوتورىە يز ستارەيشين دليا ۋسۋگۋبلەنيا كلياتۆى وتكرىلي سەبە رانى ي توچيلي كروۆ سۆويۋ نا پىلايۋششي سرەدي نيح كوستەر. پو وكونچاني پريسياگي سوۆەرشالوس وبششەە بوگومولەنيە، ي رازدەلەنو بىلو جەرتۆەننوە براشنو، پريگوتوۆلەننوگو يز بەلوگو كونيا. وني حوتەلي چرەز سيە وزنامەنوۆات نەپوكولەبيموست سويۋزا. وردى يزبرالي ۆ سيە ۆرەميا سۋلتانا ابۋلحايرا، كاك ستارشەگو سىنا يز فاميلي حانسكوي، ا بۋكانبايا بلاگودارنىي نارود پروۆوزگلاسيل سۆويم پرەدۆوديتەلەم. ك سويۋزۋ سەمۋ، نازۆاننومۋ پو مەستۋ، گدە بىل سەزد، كاراكيسياتسكيم، پريسوەدينيليس يز مەنشوي وردى بولشايا چاست رودا اليمۋلىنسكوگو، چاست بايۋلىنسكوگو ي چجيدەرۋ، ا يز سرەدنەي – نەسكولكو سەمەي كيپچاكوۆ ي نايمانوۆ» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ. پەرۆىە يستوريكو-ەتنوگرافچەسكيە وپيسانيا كازاحسكيح زەمەل. پەرۆويا پولوۆينا XIX ۆەكا / سوست. ي.ۆ. ەروفەەۆا، ب.ت. جاناەۆ – الماتى: دايك-پرەسس، 2007. توم. V. ستر. 393-394).

قاراقۇمدا وتكەن باس قوسۋدى (قۇرىلتاي ەمەس!) «قاراكەسەك جيىنى» دەپ اتاۋىنىڭ دا ءمانىسىن اشا كەتەلىك وسى تۇستا، تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن. شەجىرەدە بىلاي دەلىنەدى: الشىننان – الاۋ. الاۋدان – قۇديار تەنتەك. قۇديار تەنتەكتەن – قاراكەسەك. (شىن ەسىمى – كادىرقوجا). قاراكەسەكتەن – ءالىم، شومەن.

الىمنەن – جاماناق (شەكتى), قاراماشاق (تورتقارا), اينىق (قاراساقال), ۇلاناق (قاراكەسەك), تەگەنبولات (قاراساقال), تويقوجا (كەتە).

ال شومەننەن – شومەكەي، ءدويت (ۇرپاق جوق). شومەكەيدەن – توقا، كونەك، اسپان، بوزعۇل. مىنە، وسى ون تايپا ەل «قاراكەسەك» اتانعان.

ەندى 1710 جىلى قاراكەسەك جيىنىندا «سيا برادا ەششە نە ۋكراسيلاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي» دەگەن ءسوزدى ايتقان كىم، تابىن بوكەنباي ما، الدە شەكتى بوگەنباي ما، سونىڭ اق-قاراسىنا جەتەيىك.

مىنانى ەسكە سالا كەتەيىك. «تابىن بوكەنبايدىڭ دۇنيەگە كەلگەن ناقتى ۋاقىتى – 1667 جىل» دەپ تۇجىرىمدالعان (قاراڭىز: باھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س.ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 343-بەت). قاراقۇمدا باس قوسۋ وتكەن كەزدە ول 43 جاستا ەكەن.

كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى مۇقيات زەردەلەپ قاراعاندا، 1710 جىلعى قاراكەسەك ء(الىم-شومەن) جيىنىندا ەلدى رۋحتاندىرىپ، بىرلىككە شاقىرعاندا «سيا برادا ەششە نە ۋكراسيلاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي – ساقالىما ءالى اق تۇسپەگەن-ءدى مىنا قولىمدى جاۋلارىمنىڭ قانىنا بوياعاندا» دەپ ايتىلعان ءسوز كەڭەسكە قاتىسقان تابىن بوكەنباي ەمەس، شەكتى بوگەنباي ەكەنىن تولىق دالەلدەيدى.

الگىندەگى بايانداپ وتكەن، ەل ىشىندە ايتىلاتىن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، شەكتى بوگەنبايدىڭ جاسى سول كەزدە 60-تىڭ شاماسىندا دەپ توپشىلايمىز. اۋىزشا دەرەكتە «قالماقتارمەن بولعان شايقاسقا باتىردىڭ بالاسى ءتىنالى، نەمەرەسى قارابەك تە قاتىسقان» دەلىنگەن. سوندا ۇلىنىڭ جاسى 40-تىڭ توڭىرەگىندە، نەمەرەسىنىڭ دە ات جالىن تارتىپ، ازامات بولعان كەزى، 20-نىڭ و جاق، بۇ جاعىندا. شايقاس 1715-1717 جىلدار ارالىعىندا ءوتىپ، بوگەنباي الپىستىڭ ورتا ماڭىندا (65-67) قازا تاپقان سياقتى. ناقتى دەرەك بولماعاندىقتان ءارى نە بەرى ءسال-ءسال عانا اۋىتقۋىمىز مۇمكىن، بىراق شامامىز – دۇرىس.

سوندا 1710 جىلعى جيىننىڭ باسىمىن قاراكەسەك ء(الىم-شومەن) تايپاسى قۇراعان باس قوسۋدا «سيا برادا ەششە نە ۋكراسيلاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي» دەپ ايتىلعان ءسوزدىڭ يەسى – قىرىق ۇشتەگى تابىن بوكەنباي ەمەس، الپىستىڭ توڭىرەگىندەگى شەكتى بوگەنباي باتىر ەكەنى اپ-انىق بوپ تۇر!

ءارى قاراي ءالى دە انىقتاي تۇسەيىك، اتالعان وقيعاعا تابىن بوكەنبايدىڭ ەش قاتىسى جوقتىعىن.

قاراقۇمدا وتكەن قاراكەسەك جيىنىندا سول زامانداعى كىشى ءجۇز جۇرتى تۇگەل مويىنداعان عۇرىپ بويىنشا الىمدەردەن بۇرىن تابىن رۋىنىڭ ءبىرىنشى ءسوز الۋى، شەشىم ايتۋى، جول باستاۋشى بوپ تانىلۋى كوڭىلگە ەش قونىمسىز. مۇلدە سەنىمسىز.

بۇل جونىندە ي.ف. بلارامبەرگتىڭ ىرعىز وڭىرىنەن قاعازعا ءتۇزىپ العان دەرەكتەرىندە بىلاي دەلىنگەن: «سوڭعى شەشىمدى ايتۋ، كەز كەلگەن ىسكە تورەلىك ەتۋ – اۋەلى ءالىم-شومەنگە بەرىلەدى. تۇڭعىش ۇل بولعاندىقتان. ولاردىڭ شىعارعان ۇكىمدەرىن قالعان رۋلار، بايۇلى، جەتىرۋ بەكىگەن ءتارتىپ بويىنشا بۇزا المايدى. كەرىسىنشە، ءالىمۇلى باسقالاردىڭ شەشىمدەرىن قاداعالايدى، وزگەرتەدى نە كەيىنگە قالدىرا الادى. جيىنداردا ءسوزدى اۋەلى باستايتىن، ءبىرىنشى بولىپ داۋىس بەرەتىن، ۇيعارىم جاسايتىن – ءالىمۇلى. كىشى رۋلاردىڭ ۇسىنىستارىن ورىنداۋعا مىندەتتى ەمەس» (قاراڭىز: ۆوەننو-ستاتيستيچەسكوە وبوزرەنيە روسسيسكوي يمپەري. ت. XIV, چاست 3. سپب، 1848. ستر. 74-75).

مۇنىڭ بۇلاي بولۋىنىڭ نەگىزگى باستى سەبەبىن 1731 جىلى قازانىڭ 3-ىندە رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋعا قازاقتاردى ۇگىتتەۋ ماقساتىمەن ىرعىز وڭىرىنە كەلگەن م. تەۆكەلەۆتىڭ قاعازعا تاڭبالاعان مالىمەتىنەن بىلەمىز، بىلاي دەيدى وندا: «سيلنوي رود الچين، ا الچين رازدەلياەتسيا نا دۆوە، تو ەست كاراكيسياك ي بايۋلى. كاراكيسياك ۆسەح سيلنەيا، ششيسلياەتسيا شەست رودوۆ، ا يمياننو: چەكلي، كاراكيسياك، چيۋمەكەي، ديۋرتكارا، كاراكەتە، كاراكساكال… بايۋلى پروتيۆ كاراكيسياك پوسرەدستۆەننىي، ا ششيسلياەتسيا دۆەناتتساتتسەتي رودوۆ، ا يمياننو: اداي، دجابباس، الاچا، بايباكتى، بەرچ، ماسكار، تازلار، يسەنتەمير، التين، شيحليار، (؟) چەركەس، تانا… جەدتيرۋ، تو ەست سەم رودوۆ، ۆ مەنشەي وردە سامىە بەزسيلنىە رودى، ا يميانننو: تابىن، تاما، كەردەرى، كەرەيت، دجاگالبايلى، تيلياۋ، رامادان».

م. تەۆكەلەۆتىڭ جازباسىندا بۇدان ءارى بىلاي باياندالادى: الشىندار ياعني، قاراكەسەك ء(الىم-شومەن) پەن بايۇلى كوپ ەدى، ءارى كۇشتى ەدى. بۇلار بولەك-بولەك جۇرگەن جەتى رۋدى (تابىن، تاما، كەردەرى، كەرەيت، جاعالبايلى، تەلەۋ، رامادان) ءجيى رەنجىتكەن. قىرعىز-قايساقتاردىڭ (قازاقتاردىڭ) ادەت-عۇرپى بويىنشا، كەتكەن ەسەسىن قايتارۋ ءۇشىن ولار الشىنداردان بارىمتا الا الماعان. باس كوتەرسە باسىپ تاستاپ وتىرعان. اتالعان بۇل رۋلار تۇركىستاندا تۇراتىن تاۋكە حاننان الشىنداردان قورعاۋىن سۇرايدى. ول اقىلدى ادام بولعان، قىرعىزدار (قازاقتار) ونى قاتتى قۇرمەتتەگەن. سولاي بولسا دا حاننان قورىقپاعان… الشىنداردىڭ الىمجەتتىگىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن حان امالعا كوشەدى، ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ،  توپتاستىرادى دا «جەتى رۋ» دەپ اتايدى. بىراق سول ءالسىز كۇيىندە قالادى» (قاراڭىز:  كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆەكاح. (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). – الما-اتا: يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر، 1961. ستر. 406).

قاسىندا تىلەۋلەس، قورعان بوپ تابىن بوكەنباي جۇرسە دە تەۆكەلەۆ سول زاماننىڭ اقيقاتىنان اينالىپ وتە الماي وسىلاي دەپ وتىر. بۇل دەرەكتەردىڭ راستىعىن ءارى قاراي ايعاقتايىق.

تەۆكەلەەۆ ءبىر سوزىندە ءبۇي دەيدى: «قارسى جاق شابۋىلداعان جاعدايدا ۋفاداعى باشقۇرتتارعا، جايىق كازاكتارىنا كومەك بەرۋ جونىندە جارلىق جىبەرىلسە، بوكەنباي باتىر كۇيەۋ بالاسىمەن بىرگە قازاق ورداسىن ەكى جىلدا رەسەيگە باعىندىرىپ بەرەتىنىنە ۋادە ەتتى» (قاراڭىز: كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆەكاح. (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). – الما-اتا: يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر، 1961. ستر. 63).

كۇللى قازاق ورداسىن ايتپاعاندا، ءسوزى اۋەلى الشىندارعا راسىمەن جۇرەتىن بولسا بوكەنباي بۇلاي دەمەس ەدى. باسقالاردىڭ كۇشىن قاجەت قىلمايدى وزگەلەردى ايبىنىمەن ىقتىرا الاتىن شىن باتىر.

تەۆكەلەەۆ ءوزىنىڭ ون بەس جىلقىسىن الشىن-جاپپاس بايمۇرات باتىردىڭ الدىنا سالىپ، ايداپ كەتكەنىن جىلارمان بوپ وتىرىپ جازادى (قاراڭىز: كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆەكاح. (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). – الما-اتا: يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر، 1961. ستر. 55). ونىڭ ءسوزىن سويلەپ، قامقور بوپ جۇرگەن باتىر بوكەنباي وسى ساتتە ارەكەتسىز قالعان…

بۇل دەرەكتەردى قورىتىندىلاي كەلگەندە ايتارىمىز: يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ ەڭبەگىندە ايتىلاتىن، 1710 جىلعى قاراكەسەك جيىنىنا قاتىسىپ، ەلدى بىرلىككە شاقىرعان دا، سوڭىندا ءوز جۇرتىنىڭ مال-جانىن، مەكەنىن قالماقتاردان قورعاپ شاھيد كەشىپ، شوقىعا جەرلەنگەن دە ءبىر ادام، ول – ەسىمى «بۋكانباي» دەپ ورىسشا بۇرمالانىپ تاڭبالانعان الشىننىڭ شەكتىسىنەن شىققان بوگەنباي باتىر!

ايدان انىق وسى شىندىقتى ەروفەەۆا بەتى شىمىرىكپەي: «…1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن كىشى ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ تاريحي قۇرىلتايىندا بوكەنباي قاراباتىرۇلى الشىنداردى باستى جاۋعا قارسى كۇرەسكە بىرىگۋىنە ۇندەپ، جالىندى، تاريحي ءسوز سويلەدى»، – دەپ ورەسكەل بۇرمالاعان!

1710 جىلعى «قاراقۇم قۇرىلتايى» – قوڭسىلاس قازاق رۋلارىنىڭ 

                                                    شاعىن باس قوسۋى

يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ ەڭبەگىندەگى ءالىمنىڭ رۋباسىلارىنىڭ بەرگەن مالىمەتتەرىن بۇرمالاۋدىڭ باسىندا تۇرعاندار: ل. مەيەر (كيرگيزسكايا ستەپ ورەنبۋرگسكاگو ۆەدومستۆا.1865), ن. اپوللوۆا (پريسوەدينەنيە كازاحستانا ك روسسي ۆ 30-ح گوداح XVIII ۆەكا. 1948), ۆ. مويسەەۆ (دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي (XVII-XVIIIۆۆ). 1991), ي. ەروفەەۆا (حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. 1999; رىتسار زۆانيا چەستي، كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى 2017), ت.ب.

مۇنى بۇدان بۇرىنعى سىن ماقالالارىمىزدا ەگجەي-تەگجەيلى بايانداعانبىز (قاراڭىز: كارتەن ب. تالاسقا تۇسكەن شوقى مەن 1710 جىلعى قاراكەسەك جيىنى// «اقيقات» جۋرنالى، №10, 2022 جىل. 62-68 بەتتەر; كارتەن ب. 1710 جىلعى قاراكەسەك جيىنى: بۇرمالانعان اقيقاتتار. Zhasalash.kz سايتى).

يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ جول ساپار كۇندەلىگىندەگى مالىمەتتەرگە ءاتۇستى قاراعان جاڭا ەسىمدەرى اتالعان تاريحشىلار 1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن قاراكەسەك جيىنىن (قۇرىلتاي ەمەس!) تىم اسىرەلەپ «قازاق ورداسىنىڭ تاعدىرىن شەشۋدە اسا ماڭىزدى ورىن الدى، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ءۇش ءجۇزدى بىرىكتىردى» دەپ باعالادى، دايەكسىز تۇجىرىمدار جاسادى. ويدان قوسقان وزدەرىنىڭ جالعان دەرەكتەرىمەن  جاماپ-جاسقادى. «بۋكانباي» دەپ تاڭبالانعان بوگەنبايدى اۋەلى دە قانجىعالى بوگەمباي دەدى. بەرىرەكتە پايدا بولعان «بوكەنبايشىل» توپ تابىن بوكەنباي دەپ داۋرىقتى. ەندى سول وتىرىكتەرىن تاريحتا ورنىقتىرماققا جانۇشىرىپ، نەبىر سوراقىلىقتارعا بارىپ ءجۇر.

اقيقاتىندا گاۆەردوۆسكيدىڭ جازعان وقيعاسى – قوڭسىلاس قازاق رۋلارىنىڭ ازعانتاي بولىگى وتكىزگەن، تۇتاس قازاق ورداسىن قامتىماعان ارال اينالاسىنداعى شاعىن باس قوسۋى تۋرالى ءھام قاراكەسەك بىرلەستىگى ء(الىم-شومەن) تۇراقتى جايلايتىن ىرعىز، ەلەك، ۇلى بورسىق قۇمى، قاراقۇم وڭىرلەرى مەن بايۇلى، جەتىرۋدىڭ ءبىر بولىگى كوشىپ-قوناتىن جەم، ساعىز توڭىرەگىنە كەلىپ، مال-جانعا شابۋىلداپ تۇراتىن ەدىل بويىنىڭ نە بىلەۋتى وزەنى ماڭايىن ءبىرشاما ۋاقىت قونىس قىلعان بارىمتاشى قالماقتارمەن باتىس ايماعىنىڭ شاعىن اۋدانىندا وتكەن قاقتىعىستار جايىندا-تۇعىن.

مۇنى دا Zhasalash.kz سايتىندا «1710 جىلعى قاراكەسەك جيىنى: بۇرمالانعان اقيقاتتار» دەگەن اتاۋمەن جاريالانعان زەرتتەۋ ماقالامىزدا جان-جاقتى تالداپ، اشىپ كورسەتكەنبىز-ءدى. قالاعان ۋاقىتتا وقىپ، تانىسۋعا تولىق مۇمكىندىك بار.

سونىمەن پىكىرىمىزدى بەكىتۋ ءۇشىن ءالىمنىڭ رۋباسىلارىنىڭ اۋزىنان 1803-1804 جىلدارى ورىس وفيتسەرى يا.پ. گاۆەردوۆسكي جازىپ العان دەرەكتى قايتا نازارعا ۇسىنايىق، بىلاي دەلىنگەن وندا: «ك سويۋزۋ سەمۋ، نازۆاننومۋ پو مەستۋ، گدە بىل سەزد، كاراكيسياتسكيم، پريسوەدينيليس يز مەنشوي وردى بولشايا چاست رودا اليمۋلىنسكوگو، چاست بايۋلىنسكوگو ي چجيدەرۋ، ا يز سرەدنەي – نەسكولكو سەمەي كيپچاكوۆ ي نايمانوۆ» (استىن سىزدىق.-ب.ك.).

بۇل ەروفەەۆانىڭ  قاراقۇمدا وتكەن جيىن تۋرالى: «ء…ۇش ءجۇزدىڭ كۇللى ەر-ازاماتىن ءبىر عانا ماقساتقا باعىتتاۋدىڭ باستاماسى، العاشقى ساتىسى بولدى»، – دەگەن كەزەكتى دايەكسىز بوسپە ءسوزىن جوققا شىعارىپ تۇر!

   «1710 جىلى ابىلقايىردى حان قىپ كوتەردى» دەۋ دە – دالەلى جوق 

                                                         ساندىراق!        

ەروفەەۆا ءوزىنىڭ «حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك» دەپ اتالاتىن كىتابىندا قوڭسىلاس قازاق رۋلارىنىڭ قاراقۇمدا وتكىزگەن شاعىن جيىنىنا قاتىستى وقيعانى تاعى دا بىلايشا بۇرمالايدى: «تاكيم وبرازوم، پروتسيتيروۆاننوە پرەدانيە ۋتۆەرجداەت، چتو ابۋلاير بىل پودنيات نا بەلوي كوشمە يمەننو ۆ 1710 گودۋ…» (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. ناۋچنوە يزدانيە. – الماتى، «سانات»، 1999. ستر. 108).

ال ورىس وفيتسەرى يا.پ. گاۆەردوۆسكي «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ 1803-م ي 1804-م گگ.» اتتى ەڭبەگىندە ءالىم تايپاسى رۋباسىلارىنىڭ بايانداۋىندا 1710 جىلى بولعان جاڭاعى اتالعان جيىنعا قاتىستى مالىمەتتى بىلاي دەپ تۇزگەن: «وردى يزبرالي ۆ سيە ۆرەميا سۋلتانا ابۋلحايرا، كاك ستارشەگو سىنا يز فاميلي حانسكوي، ا بۋكانبايا بلاگودارنىي نارود پروۆوزگلاسيل سۆويم پرەدۆوديتەلەم» دەپ تاڭبالاعان. اۋدارماسى: «وسى كەزدە ابىلقايىر سۇلتاندى حانداردىڭ ۇلكەن ۇلى دەپ سايلادى (نەمەسە تانىدى) جانە ريزاشىلىق بىلدىرگەن ادامدار بوگەنبايدى وزدەرىنىڭ جولباسشىسى دەپ جاريالادى».

مىنەكەي، كۋا بولىپ وتىرمىز، مالىمەتتە «جيىندا ابىلقايىردى اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلادى» دەگەن ءسوز مۇلدە جوق. دەمەك، ي. ەروفەەۆانىڭ قيسىنسىز دولبارى، بۇرمالاپ ويدان شىعارعان جالعان دەرەكتەرى ەش ۋاقىتتا اقيقات بولا المايتىنى انىق، سولاي ەكەنىن تارماقتارعا ءبولىپ، اتاپ كورسەتەيىك:

1.  قالاي دەسەك تە 1710 جىلعا دەيىن ابىلقايىردىڭ ءالى ساياسات ساحناسىنا جارقىراپ شىعا قويماعان ۋاقىتى. بىراق كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەپتىلىگىمەن، باتىرلىعىمەن، باتىل ارەكەتىمەن، قولايلى شەشىمدەرىمەن كوزگە تۇسە باستاعان سياقتى. وسى سەبەپتى جيىندا قاراكەسەك بىرلەستىگى، ونى قولداپ قوسىلعان وزگە رۋلاردىڭ كىشكەنە بولىگى ابىلقايىر سۇلتاندى حاننىڭ ناق ءوزى ەمەس، سيمۆولى (بەلگىسى) ەتىپ تانىعان ءتارىزدى. ياعني، «حان تاعىنا الداعى لايىق مۇراگەر» دەگەن سيپاتتا وعان سىرتتاي بىلدىرىلگەن ءىلتيپاتتارى بولار دەپ بولجالدايمىز. تۇسپالىمىزدى گاۆەردوۆسكيدىڭ ءالىم رۋى بيلەرىنىڭ ايتۋىمەن قاعازعا ءتۇزىپ العان «وردى يزبرالي ۆ سيە ۆرەميا سۋلتانا ابۋلحايرا، كاك ستارشەگو سىنا يز فاميلي حانسكوي…» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) دەگەن دەرەكتىڭ مازمۇنى دا قۇپتاي تۇسەدى.

2. «بۋكانبايدىڭ» (دۇرىسى بوگەنبايدىڭ) ەلدىڭ نامىسىن قايراپ، بىرلىككە شاقىرعان ءسوزىن ءالىمنىڭ رۋباسىلارى يا. گاۆەردوۆسكيگە زور ىقىلاسپەن، قۇرمەتپەن اڭگىمەلەپ بەرگەن. ال بىرەۋلەردىڭ وزەۋرەپ «جيىندا حان سايلاندى» دەپ جۇرگەن ابىلقايىر وسى كەزدە تاققا شىنىمەن وتىرعان بولسا، ەل نازارى تۇگەل وزىنە اۋعان شاقتا الداعى كۇندەرگە ىڭعايلاعان جوسپارىن جاريالاماۋى نە بولماسا اتالى ءبىر اۋىز لەبىزىن بىلدىرمەۋى مۇمكىن ەمەس جايت. يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ ەكسپەديياسىنا جول كورسەتىپ كەلە جاتقان ءالىمنىڭ رۋباسىلارى تارحان قاراكوبەك پەن بورانباي بي، ت.ب. حان تاراپىنان جاسالعان ارەكەتتەردى دە اتاپ وتۋلەرى كەرەك ەدى، بىراق ول جايىندا ءتىس جارماعان. بۇدان ابىلقايىردىڭ جيىنعا قاتىسپاعانى انىق اڭعارىلىپ تۇر…

3.  1710 جىلى تاۋكە حان ءتىرى. بيلىگىنە ءالى نىق كەزى. مۇنى ارحيۆتىك مالىمەتتەر بەكىتىپ، راستايدى. ولاي بولسا، ۇلى قاعاننىڭ كىشى بۋىننان ورەتىن ابىلقايىردىڭ شىڭعىستان بەرى كەلە جاتقان ءۇردىستى بۇزىپ، ونىمەن قاتار حاندىق مارتەبەگە يە بولا قويۋى ەكىتالاي. جايىق پەن ەرتىستىڭ اراسىنا، ءبىر شەتى جەتىسۋعا دەيىن ۇستەمدىك قۇرعان ورتاق «جەتى جارعىعا»، باسقا دا زاڭدارعا، تارتىپكە قازاق ورداسىنىڭ قاراشاسى دا، بي-سۇلتانى مەن باي-باعىلانى دا ءالى تۇگەلدەي باعىناتىن كەزەڭ-ءتىن بۇل. سوندىقتان شاعىن جيىندا بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، ابىلقايىردى حان ەتىپ سايلاۋى اقيقاتقا قايشى، مۇلدە قيسىنسىز!

4.  ابىلقايىردىڭ حان اتانۋى ارحيۆتىك دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تاۋكە ولگەن سوڭ 1715 جىلدان كەيىن باستالعان.

ەروفەەۆا يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ ەڭبەگىن مۇقيات وقىپ، ونداعى باياندالعان ءار دەرەككە، ءار دەتالعا تەرەڭ كوز جىبەرىپ، ءمان بەرمەگەن. عىلىم، تاريح، ار-ۇيات الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ىسىرىپ قويىپ، قالاۋىنشا بۇرمالاعان. ادالدىقتىڭ، تازالىقتىڭ جوقتىعىنان.

ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىزداعى وقيعانىڭ انىق-قانىعى 

بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارى تۋراسىنداعى «كوزگە جاس كەلتىرىپ»، «جان تەبىرەنتىپ» ايتىلاتىن وسى كۇنگى ءتۇرلى حيكايالارعا ەتنوگراف ءا. ديۆاەۆتىڭ ەل اۋزىنان جازىپ الىپ، كەيىن 1905 جىلى «پەروۆسكىي ۋەزد – زدانىە كوك-كەسەنە» دەگەن اتاۋمەن جاريالانعان شاعىن اڭىزى نەگىز ەتىلگەن.

ءا. ديۆاەۆتىڭ بايانداۋىنشا بىلاي: اقكەسەنە جانە كوككەسەنە وڭىرلەرىن ءۇش ءجۇز جىلدان استام بۇرىن ۋسا مەن زيرەن دەگەن قالماقتار بيلەگەن ەكەن. ولار سىرداريانىڭ ساعاسى مەن قارىقتىدان (ارال تەڭىزى) تومەن، سارى ۇيشىك پەن ۇيشىك ماڭىنا قونىستانىپتى. اڭىز اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ول كەزدە قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى قالماقتارعا باعىنىپ تۇرعان. از عانا بولىگى بۇدان تومەنىرەك، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اراسىن مەكەندەگەن. ولار اداي، بەرىش جانە اسپان-بوزعۇل بولىپ بولىنگەن، باسشىسى تايلاق دەگەن باتىر ەكەن. ودان سوڭ وشاقتى رۋىنىڭ قازاقتارى پەروۆسك ۋەزىن، ۇلىتاۋدى، كىشىتاۋدى مەكەندەگەن.

وشاقتىنىڭ تاسجۇرەك بولىمىنەن شىققان ساڭرىق دەگەن باتىر بوپتى، تايلاق باتىرعا شەشەسى جاعىنان تۋىس ەكەن.

ساڭرىق وتىز بەس جاسىندا تايلاقتان شاقىرتۋ الىپ، كەڭەسكە قاتىسادى، وندا قالماقتاردان قۇتىلۋ ماسەلەسى ءسوز بولادى.

كەڭەستىڭ ۇيعارىمىمەن تايلاق پەن ساڭرىق قاسىنا لايىقتى، قايسار ادامداردى جيناپ، قالماققا قارسى اتتانادى. سوعىس ءۇش جىلعا سوزىلىپ، اقىرىندا قالماقتار بۇلانتى-بىلەۋتىگە قاراي قاشادى. قازاقتار قاراسيىر دەگەن جەردە جەڭىسكە جەتەدى. وسى سەبەپتەن «قالماق قىرىلعان» اتالىپ كەتكەن.

ودان ءارى اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، جاۋدىڭ قاراسيىردا جەڭىلگەنى تۋرالى حابار ءۇش الاشتىڭ  ۇلىنا جەتەدى. وسىدان كەيىن بۇكىل قازاق بىرىگىپ، قالماقتاردى قۋىپ شىعۋعا بەل بۋادى. تۇركىستاندى بوساتقانعا شەيىن شايقاس تاعى دا ءۇش-ءتورت جىلعا سوزىلعان.

وسى ەكىنشى كەزەكتەگى سوعىستا قالماقتار يتىشپەس كولىندە جانە يتىشپەستىڭ الاكول جاعىندا، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋلاردا تولىق جەڭىلىس تابادى. شايقاستىڭ سوڭعى بولعان جەرى «اڭىراقاي» دەپ اتالعان» (قاراڭىز: درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكاگو كرايا. سوستاۆيل ي.ا. كاستەنە. تيپو-ليت. ت-ۆا «كاريموۆ، حۋسينوۆ ي «ك-و» ۆ ورەنبۋرگە. 1910. ستر. 188-189).

كۋا بوپ وتىرمىز، ءا. ديۆاەۆتىڭ سىر بويىندا ەل اۋزىنان جازىپ العان «قالماق قىرىلعان»، «اڭىراقاي» اتاۋلارىن يەلەنگەن جەرلەرگە بايلانىستى اڭىز اڭگىمەسىندە ەسىمدەرى اتالاتىن باتىرلار – ساڭرىق پەن تايلاق قانا. رۋلاردان – اداي، بەرىش، اسپان مەن بوزعۇل.

                م. تىنىشپاەۆتىڭ اڭىزعا قاتىستى مالىمەتتەرى 

                                     مەن جورامالدارى حاقىندا

بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارى جايلى مالىمەتتەر ۇسىنىپ، ءوز بولجامدارىن بايانداپ كەتكەن تۇلعانىڭ تاعى ءبىرى – قازاقتىڭ ارداگەر ۇلى، تەمىرجول ينجەنەرى م. تىنىشپاەۆ (1879-1937). ول 1927 جىلى جازعان «اكتابان-شۋبىرىندى. ۆەليكيە بەدستيا ي ۆەليكيە پوبەدى كازاكوۆ» اتالاتىن ماقالاسىندا بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارى جايلى ايتپاق ويىنا ا. ديۆاەۆتىڭ ەل اۋزىنان ەستىگەن جاڭاعى «كوك كەسەنە» اڭىزىن تىرەك قىلعان.

م. تىنىشپاەۆ ءبۇي دەيدى: «پرەدانيە وب انراكايسكيح پوبەداح سوحرانيلوس ي ۋ كازاكوۆ پيشپەكسكوگو ي الماتينسكوگو ۋەزدوۆ; نو انراكاي ناحوديتسيا نە تام، گدە ۋكازىۆاەت ا. ديۆاەۆ، ا ۆ 120 ۆەرستاح نا يۋگو-ۆوستوك وت يۋجنوي وكونەچنوستي وز. بالحاش، يزۆەستنوي ۋ كازاكوۆ پود يمەنەم «يت-يشپەس الاكۋل» (وزەرو الا-كۋل، ۆودۋ كوتوروگو نە ستانەت پيت داجە سوباكا، ت.ە سۋنكايتى (نا كارتە رەچكا «سۋ-قايتىن»), اكسۋەكساي (لوگ «بەلىي كوستا») ي يزۆەستنايا گورا حان-تاۋ; نا ەتيح گوراح ناحودياتسيا ۋروچيششا «ۋلكەن وردا كونگان» ي «كيشي وردا كونگان» (مەستو ستويانكي، يلي ستاۆكي ستارشەگو حانا ي ملادشەگو حانا).

درۋگيح پرەداني، كاسايۋششيحسيا ەتوگو پەريودا، ۋ ناس نەت. نو تۋت نا پوموشش يدەت گەوگرافي س حاراكتەرنىمي نازۆانيامي ۋروچيشش. ۋ كوچەۆنيكوۆ، وسوبەننو ۋ كازاكوۆ ي كيرگيزوۆ، ەست پرەكراسنايا چەرتا – داۆات ۋروچيششيم نازۆاني پو كرۋپنىم سوبىتيام، كوگدا-ليبو تام سوۆەرشيۆشيمسيا. پەرۆىم تاكيم پۋنكتوم ياۆلياەتسيا نەبولشايا گوركا  «ورداباسى» (نا كارتە يسكاجەننايا ۆ «ۋربا-باس») ۆ 5 ۆەرستاح وت ست. بادام ي ۆ 30 ۆەرستاح نا زاپاد وت چيمكەنتا. …دالنەي سلەد پروحوجدەنيا نا ۆوستوك كازاحسكيح ۆويسك مى ۆيديم ۆ نازۆاني لوگا ابۋل-حاير، پروتيۆ پوس. پودگورنوە» (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م.  ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن،1991. ستر. 144-146).

ءا. ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىز اڭگىمەنى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى جەر-سۋ اتاۋلارىمەن وسىلاي توعىستىرىپ، تولىقتىرعان.

م. تىنىشپاەۆ ايتىپ كەتكەن پىكىرلەردىڭ ءشۇبالى تۇستارى دا بارشىلىق. سولاردىڭ ءتۇبىن ىندەتىپ، اقيقاتىنا جەتەيىك.

ءبىر دە ءبىر دەرەككوزدە ۇشىراسپايتىن «بۇلانتى شايقاسى 1726 جىلى بولدى» دەگەن مالىمەتتى العاش ۇسىنۋشى – م. تىنىشپاەۆ ەكەن. قولىنداعى ەڭبەكتەردە باياندالعان جايتتاردى، جەر-سۋ اتاۋلارىنا بايلانىستى تۋعان ويلارىن قورىتا كەلىپ، مىناداي جورامالعا كەلگەن: «تاكيم وبرازوم، موجنو سچيتات ۋستانوۆلەننىمي، چتو پەرۆىە پوبەدنىە ناستۋپلەنيا كازاكوۆ وتنوسياتسيا ك 1726 گودۋ يلي نەمنوگو پوزجە (1727 گود)…» (قاراڭىز:تىنىشپاەۆ م.  ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن،1991. ستر. 149).

مىنە، تىكەلەي كۋا بوپ وتىرمىز، اڭىز اڭگىمەدەگى بۇلانتى (بىلەۋتى) وزەنى بويىندا، اڭىراقايدا بولدى دەلىنەتىن شايقاستاردىڭ مەرزىمى ناقتى ايعاقتار بويىنشا نەگىزدەلمەگەن، م. تىنىشپاەۆتىڭ «تاكيم وبرازوم، موجنو سچيتات ۋستانوۆلەننىمي…» دەگەن ءسوزى ۇسىنىپ وتىرعان مالىمەتىنىڭ ناقتى ەمەس ەكەنىن تولىق دالەلدەپ تۇر. ول «ۆەليكيە بەدستۆيە…» اتتى ەڭبەگىندە  «اقتابان شۇبىرىندىنى»  «1723 جىلى بولدى» دەپ تۇجىرىمداعان. وسى پىكىرىن اڭىزداعى «سوعىس ءۇش جىلعا سوزىلدى» دەگەن سوزگە نەگىز ەتىپ، ءوز شامالاۋىمەن جورامال جاساعان. تاپتىشتەپ ايتساق، 1723 جىلعا ءۇش جىلدى قوسىپ، «بۇلانتى شايقاسى 1726 جىلى وتكەن» دەگەن دەرەكتى ۇسىنعان.

اقيقاتىندا انىق مالىمەتتەر جوڭعار شاپقىنشىلىعى مەرزىمى تۋراسىندا م. تىنىشپاەۆ ايتقان بولجامدى جوققا شىعارادى. كەيىنگى تاريحشىلار ونىڭ جاڭساق پايىمىنا سۇيەنىپ، اداسىپ ءجۇر. بۇل جايىنداعى دالەلدەرىمىزدى باسىلىم بەتىنە جاريالاعان ەك (قاراڭىز: كارتەن ب. «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسى 1723 جىلى ەمەس، 1722 جىلى بولعان.// رەسپۋبليكالىق «تۇركىستان» گازەتى، №42 (1522), 20 قازان، 2023 جىل).

ەندى ەكىنشىسىنە كوشەيىك. «بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارىندا ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە ابىلقايىر باسقولباسشى بولدى» دەلىنەتىن دەرەك تە م. تىنىشپاەۆتىڭ جازباسىنان باسقا ەشبىر قۇجاتتا كەزدەسپەيدى. بىلاي دەيدى مۇحامەدجان اتامىز بۇل جونىندە: «ۆ وسۆوبوديتەلنوي ۆوينە 1725-1726 گودوۆ الچىنى سىگرالي ۆىدايۋششۋيۋسيا رول; ەتو ۆيدنو يز توگو، چتو گلاۆنوكوماندۋيۋششيم ۆسەمي كيرگيزسكيمي سيلامي بىل يزبران يح حان، پرەستارەلىي ابۋلحاير (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م.  ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 37).

م. تىنىشپاەۆ بۇل تۇجىرىمىن پورۋچيك يا. گاۆەردوۆسكييدىڭ «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ 1803-م ي 1804-م گگ.» اتتى ەڭبەگىندەگى 1710 جىلى وتكەن قاراقۇم جيىنى جايىنداعى دەرەكتەن «پو وكونچاني پريسياگي سوۆەرشالوس وبششەە بوگومولەنيە، ي رازدەلەنو بىلو جەرتۆەننوە براشنو، پريگوتوۆلەننوگو يز بەلوگو كونيا. …وردى يزبرالي ۆ سيە ۆرەميا سۋلتانا ابۋلحايرا، كاك ستارشەگو سىنا يز فاميلي حانسكوي، ا بۋكانبايا بلاگودارنىي نارود پروۆوزگلاسيل سۆويم پرەدۆوديتەلەم» دەگەن جولداردى ا. لەۆشيننىڭ ءبولىپ الىپ، «حان ابۋلحاير يزبران گلاۆنىم پرەدۆوديتەلەم، ي بەلىي كون، پرينەسەننىي پو وبىچايۋ نارودنومۋ ۆ جەرتۆۋ، بىل پرينيات زالوگوم بۋدۋششەگو ۋسپەحا» دەپ وزگەرتىپ، باسقا ءبىر دەرەكتەرگە ەش سەبەپسىز بۇرمالاپ جالعاعان ءبىر اۋىز سوزىنە سۇيەنىپ جاساعان (قاراڭىز: لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي (پود وبششەي رەداكتسيەي اكادەميكا م. ك. كوزىباەۆا). – الماتى، «سانات»، 1996. ستر. 167-168).

بۇرىندا دا ايتقان ەك. بەيحابار قالعان قارىنداس بولسا بىلە ءجۇرسىن، سول پىكىرىمىزدى قايىرا ۇسىنايىق.

ا. لەۆشين ءوزىنىڭ ءۇش تومدىعىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇرعان، وزىنەن بۇرىنعى «كنيگا بولشەمۋ چەرتەجۋ يلي درەۆنيايا كارتا» (1627) اتالاتىن ەڭبەكتەگى، سونداي-اق، ۋنكوۆسكيدىڭ (1722-1724), پاللاستىڭ (1768-1774), رىچكوۆتىڭ (1771), گاۆەردوۆسكيدىڭ (1803-1804), مەيەندورفتىڭ (1820-1821), تاعى باسقالاردىڭ جازبالارىنداعى دەرەكتەردى ەمىن-ەركىن پايدالانعان. سولاردى مازمۇنداپ شىققان. بۇل – اتالعان ادامداردىڭ كىتاپتارىن ا. لەۆشين تۇزگەن تومدارمەن باستان اياق سالىستىرىپ، مۇقيات ءسۇزىپ شىققاندا كوز جەتكىزگەن بۇلتارتپاس شىندىق.

Vostlit.info سايتىندا جاريالانعان «رۋكوپيسنوە ناسلەديە پورۋچيكا يا. پ. گاۆەردوۆسكوگو پو يستوري، گەوگرافي ي ەتنوگرافي كازاحسكوي ستەپي» اتتى ماقالاسىندا ي. ەروفەەۆا دا اپ-انىق قىپ بىلاي دەپ ايتقان:«نەسموتريا نا تو، چتو ەگو مونوگرافيا نە بىلا وپۋبليكوۆانا، بلاگوداريا يزدانيۋ گ. ي. سپاسسكيم نەبولشيح وترىۆكوۆ يز نەە ۆ جۋرنالە «سيبيرسكي ۆەستنيك» ونا ستالا يزۆەستنا ۆ 20-ح گگ. XIX ۆ. (چ. 3. سپب.، 1823.، س. 43-60) كرۋپنومۋ روسسيسكومۋ يسسلەدوۆاتەليۋ يستوري ي ەتنوگرافي كازاحوۆ ا. ي. لەۆشينۋ (1797-1879), كوتورىي وسنوۆاتەلنو يسپولزوۆال وريگينالنىە ماتەريالى يا. پ. گاۆەردوۆسكوگو ۆو منوگيح رازدەلاح سۆوەگو ترەحتومنوگو ترۋدا «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي» (چ. 1-3. سپب.، 1823.), نو سوگلاسنو ەششە نەيزجيتوي توگدا ارحايچنوي تراديتسي ۆ روسسيسكوي يستوريوگرافي – بەز كونكرەتنىح سسىلوك نا اۆتورستۆو سۆوەگو پولۋزابىتوگو پرەدشەستۆەننيكا» (استىن سىزدىق.-ب.ك.).

سونىمەن «بۇلانتى (بىلەۋتى) مەن اڭىراقاي شايقاسىندا ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە ابىلقايىر باسقولباسشى بولدى» دەلىنەتىن دايەكسىز دەرەككە اۋەلى نەگىز بولعان – جوعارىدا ءبىز اشىپ كورسەتكەن ا. لەۆشيننىڭ بۇرمالاعان ءسوزى.

كۇماندى ءۇشىنشى جايتتى باياندايىق. الگىندەگى «ۆ وسۆوبوديتەلنوي ۆوينە 1725-1726 گودوۆ الچىنى سىگرالي ۆىدايۋششۋيۋسيا رول; ەتو ۆيدنو يز توگو، چتو گلاۆنوكوماندۋيۋششيم ۆسەمي كيرگيزسكيمي سيلامي بىل يزبران يح حان، پرەستارەلىي ابۋلحاير» دەگەن پىكىرىنەن كەيىن م. تىنىشپاەۆ ءسوزىن بىلاي دەپ جالعاستىرعان: «نو ۆ رازگار پوبەدونوسنوگو شەستۆيا ۆ سەردتسە دجۋنگاري كيرگيزسكيە حانى راسسوريليس دو توگو،  چتو  ابۋلحاير  ۆو  گلاۆە سۆوەي  ملادشەي وردى ي سامەكە س كىپچاكامي، نايمانامي ي چاستيۋ ارگىنوۆ ۋشلي ك رۋسسكوي گرانيتسە ي تام پرينيالي رۋسسكوە پوددانستۆو» (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م.  ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 37).

مۇنان سوڭ بۇنىڭ سەبەبىن ول ءبۇي دەپ كورسەتەدى: «…چتو پوسلە انراكايسكوي پوبەدى بولات-حان ۋمەر ي نا ەگو مەستو نادلەجال ۆىبرات ستارشەگو حانا. پرەتەندەنوۆ بىلو تري: پەرۆىي – حان ملادشەي وردى ابۋل-حاير… ۆتوروي – برات بولاتا شاحمۋحامەد (سامكە), …ترەتي – سىن بولاتا، مولودوي ابۋلمامبەت. ۆىبور، پو-ۆيديمومۋ، نە ابسوليۋتنوگو بولشينستا پال نا ابۋلمامبەتا. تاكوي وبيدى نە موگ ستەرپەت ستاريك ابۋل-حاير…» (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م.  ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 148).

كەيىنگى جازۋشىلاردىڭ، قازاق تاريحشىلارىنىڭ «وركوكىرەك ابىلقايىر حاندىق تاققا تالاسىپ، قولداۋ تاپپاعاسىن سوعىستى جالعاستىرماي وكپەلەپ كەتىپ قالدى» دەپ بىرىنەن ءبىرى كوشىرىپ اپ، كىنالاپ، قارالاپ، جالاۋلاتىپ جۇرگەندەرى دە – م. تىنىشپاەۆتىڭ وسى ءسوزى.

ەسكە سالا كەتەيىك، ابىلقايىر حاننىڭ تۋعان جىلى ءبىر مالىمەتتە «1680» دەپ كورسەتىلسە، باسقا ءبىر دەرەكتە «1693» دەلىنگەن. ولاي بولسا، م. تىنىشپاەۆتىڭ «…چتو گلاۆنوكوماندۋيۋششيم ۆسەمي كيرگيزسكيمي سيلامي بىل يزبران يح حان، پرەستارەلىي ابۋلحاير»، «تاكوي وبيدى نە موگ ستەرپەت ستاريك ابۋل-حاير…» دەپ وتىرعان ابىلقايىرى 1726 جىلى 33 نە 46 جاستا. انىعى بۇل كەزدە ول قارت كىسى ەمەس.

ا. لەۆشين كىتابىنا بولات حاننىڭ اتا تەگىن تاراتقان شەجىرەنى ەنگىزىپ، ءبۇي دەگەن: «و پۋلاتا، سىن تياۆكي-حانا ي وتتسە ابۋلماگامەتا، پوكازاننىم ۆ تابليتسە، نە موگلي مى سوبرات نيكاكيح سۆەدەني، ۆەروياتنو، پوتومۋ، چتو ون نيچەم سەبيا نە پروسلاۆيل» (قاراڭىز: لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي (پود وبششەي رەداكتسيەي اكادەميكا م. ك. كوزىباەۆا). – الماتى، «سانات»، 1996. ستر. 165).

وزىنەن بۇرىنعى ساياحاتشىلاردىڭ، قازاق ورداسىنا جاسالعان ەكسپەديتسيالاردىڭ قاعازعا تۇسىرگەن جازبالارىمەن جاقسى تانىس، ارحيۆ قۇجاتتارىمەن جۇمىس ىستەگەن ا. لەۆشين وسىلاي دەپ وتىرعاندا سوندا م. تىنىشپاەۆ بولات حاننىڭ اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ولگەنى، ونىڭ ورنىنا تالاس بولعانى جايلى جاڭاعى ءوزى ايتقان مالىمەتتەردى قايدان العان؟!

لەۆشيننىڭ جوعارىدا سىلتەمە جاسالىنعان «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي» اتتى كىتابى 1996 جىلى قايتا جارىق كورگەن. وسى نۇسقاسىندا: «بولات (پۋلات), حان سرەدنەگو جۋزا (وك. 1718-1923), سىن حانا تاۋكە»، – دەلىنگەن. بۇل تىنىشپاەۆتىڭ مالىمەتىنە قايشى بوپ تۇر (قاراڭىز: لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي (پود وبششەي رەداكتسيەي اكادەميكا م. ك. كوزىباەۆا). – الماتى، «سانات»، 1996. ستر. 601). ايتا كەتەيىك، تۇسىنىكتەمەلەرى مەن ەسىمدەر كورسەتكىشىن جازعانداردىڭ ءبىرى – الگى ەروفەەۆا ەكەن.

ايتپاعىمىز، بۇنىڭ دا ناقتى دەرەككوزى كورسەتىلمەگەن. سەنىمسىز.

پاتشا وكىمەتىنە جولدانىپ، ارحيۆتەردە ساقتالىنعان حاتتاردا، سونداي-اق، XVIII عاسىردا ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ قازاق ورداسى تۋرالى قاعازعا تۇسىرگەن جازبالارىندا تاۋكەنىڭ، قايىپتىڭ، ابىلقايىردىڭ، سامەكەنىڭ، ەسىمنىڭ، باراقتىڭ، باسقا دا سۇلتان-باتىرلاردىڭ، ءتىپتى ءجاي ادامداردىڭ دا ەسىمدەرى تايعا تاڭبا باسقانداي تاڭبالانعان. ال حان بولا تۇرىپ بولات ءبىر دە ءبىر رەت اۋىزعا الىنباعان. ەلەۋسىزدەۋ بولسا دا. مۇلدە ەسكەرۋسىز قالعان.

بايانداپ وتكەن وسى جايتتار م. تىنىشپاەۆتىڭ الگىندەگى پىكىرلەرىنىڭ كوپ جاعدايدا دايەكسىز ەكەنىن كورسەتەدى. سونداي-اق، ونىڭ: «ەششە نە ۋمولكلي نارودنىە ليكوۆانيا پو پوۆودۋ انراكايسكوي پوەدى ي پوبەدنىە تريفۋمى ابۋلحايرا، باراكا، ابۋلمامبەتا، گونتسا ابلايا، ۋجە زاتميۆشەگو ۆسەح وستالنىح ۆىدايۋششەيسيا حرابروستيۋ، ي تسەلوي پلەيادى نارودنىح گەرويوۆ-باتىروۆ…»، – دەگەنى دە ءجاي ءوز دولبارى (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م.  ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 147).

اقيقاتقا توقتاساق، بۇلانتى (بىلەۋتى) مەن اڭىراقايدا وتكەن قازاق-جوڭعار سوعىسى تۋراسىنداعى، وعان ابىلقايىردىڭ، باراقتىڭ، ابىلمامبەتتىڭ، ابىلايدىڭ، ت.ب. قاتىسقاندارى جايىنداعى مالىمەتتەر پىكىر وزەگى بوپ وتىرعان اڭىز اڭگىمەدە دە، XVIII عاسىر وقيعالارىن قامتيتىن ارحيۆ قۇجاتتارىندا دا جوق. تۇزىلمەگەن. ەسكى زامانداعى، انىقتاپ ايتقاندا، XIX عاسىرداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرەۋى دە، ءتىپتى قازاق تاريحشىلارى ءپىر تۇتاتىن ا. لەۆشين دە ءوز ەڭبەكتەرىندە بۇل تۋرالى ءتىس جارماعان.

اڭىز اڭگىمە مازمۇنىنىڭ وزگەرىپ، سان تۇرلەنۋى جايىندا                   

       ەل ىشىنەن ءا. ديۆاەۆ جازىپ العان بۇلانتى (بىلەۋتى) مەن اڭىراقايدا ءوتتى دەلىنەتىن سوعىسقا قاتىستى حالىق اڭىزىن نەگىز ەتىپ، تەمىرجول ينجەنەرى مۇحامەتجان اتا تىنىشپەۆتىڭ جەتىسۋ وڭىردەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنا جاساعان وزىندىك تۇجىرىمدارىن، سونىمەن قاتار ونىڭ كەيبىر دايەكسىز جورامالدارىن ءار رۋدان شىققان وسى زامانىمىزدىڭ بەلسەندى پىسىقايلارى مەن كوتەرەم تاريحشىلارى وزدەرىنىڭ ويدان جاماپ-جاسقاعان، كۇمانگە تولى اڭگىمەلەرىمەن ودان ءارى تولىقتىرعان.

سونداي ديلەتانتتاردىڭ ءبىرى – ەروفەەۆا دەگەن دە م. تىنىشپاەۆتىڭ جورامالىندا كەلتىرىلگەن ادامداردىڭ قاتارىنا بۇلقايىردى قوسىپ، «حان ابۋلحاير پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك» اتالاتىن الگىندەگى كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «س كونتسا 1728 گ. ەدينوە كازاحسكوە وپولچەنيە ۆو گلاۆە س حانوم ابۋلحايروم رازۆەرنۋلو ەنەرگيچنىە ناستۋپاتەلنىە دەيستۆيا پروتيۆ دجۋنگاروۆ… ۆ بوربە زا نەزاۆيسيموست سۆوەي سترانى كرۋپنىمي بوەۆىمي وتريادام كازاحوۆ كوماندوۆالي سۋلتانى ابۋلمامبەت، باراك، ابىلاي، بۋلحاير ي نەكوتورىە درۋگيە چينگيزيدى» (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. ناۋچنوە يزدانيە. – الماتى، «سانات»، 1999. ستر. 147).

ەروفەەۆا مۇنىمەن توقتالماعان، ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىزدى، وعان پىكىر ءبىلدىرىپ، ءوز بايلامىن، جورامالىن ايتقان م. تىنىشپاەۆتىڭ سوزدەرىن ودان ءارى تۇرلەندىرىپ، بىلاي دەيدى: «ناريادۋ س نيمي، ۆىدايۋششۋيۋسيا رول ۆ ورگانيزاتسي ۆسەوبششەي بوربى س دجۋنگارسكوي اگرەسسيەي سىگرالي رياد ۆيدنىح پرەدستاۆيتەلەي «چەرنوي كوستي»، تاكيە، كاك باتىرى بوگەنباي، ي ەسەت يز پوكولەنيا جەتىرۋ ملادشەگو جۋزا، بوگەنباي يز رودا كانجيگالى، ەگو تەزكا (بوگەنباي) يز رودا شاكشاك ارگىن سرەدنەگو جۋزا، باتىرى كابانباي، جانيبەك، وتەگەن، تايلاك، ساۋرىك، مالاي سارى ي منوگيە درۋگيە» (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. ناۋچنوە يزدانيە. – الماتى، «سانات»، 1999. ستر. 147).

ەروفەەۆا مۇنان كەيىن تاعى ءبىر «ەڭبەگىندە» اتالعان اڭىزدى بىلايشا «جەتىلدىرىپ»، تولىقتىرعان: «جوڭعارلارعا قارسى شابۋىلعا شىعۋ جورىعىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن بوكەنباي باتىر ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەري كۇشتەرىنىڭ جوعارى قولباسشىسى ابىلقايىرمەن يىق تىرەستىرە ءجۇرىپ كۇرەستى جانە ونىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا ۇلىتاۋدىڭ وڭتۇستىك بەتكەيى مەن بۇلانتى وزەنىنىڭ اڭعارىنان شۋ-ىلە ايماعىنا دەيىنگى ءارتۇرلى گەوگرافيالىق نۇكتەلەردە وتە كۇردەلى اسكەري وپەراتسيالار اتقاردى» (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي.ۆ. ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى. / اۋد. مەيىرحان اقداۋلەتۇلى. – الماتى: Servise Press, 2018 جىل، 102-بەت).

اقيقاتىندا، تابىن بوكەنبايدىڭ بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارىنا قاتىسقانىن ايعاقتايتىن ەشقانداي مالىمەت جوق. بۇل دا – ەروفەەۆانىڭ ويدان شىعارىپ قوسقان ءوز وتىرىگى!

«اڭىراقاي» اتاۋى تۋراسىنداعى قيسىنسىز پىكىر  

قاۋزاپ وتىرعان ماسەلەگە تىكەلەي بايلانىسى بولعاندىقتان مىنا ءبىر جايتقا دا توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك. اڭىزدا بىلاي دەلىنگەن سويلەم بار: «مەستو پوسلەدنياگو پۋنكتا بويا بىلو نازۆانو انراكاي، ت.ە. مەستوم ستونا ي ءرىدانىي، پوتومۋ، چتو زدەس پرويزوشلو پوگولوۆنوە يسترەبلەنىە كالمىكوۆ». (اۋدارماسى: شايقاستىڭ سوڭعى نۇكتەسى بولىپ، قالماقتاردىڭ ىڭىرسىپ بوزداپ، تۇگەلدەي قىرىلعان جەرى «اڭىراقاي» دەپ اتالادى) (قاراڭىز: درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكاگو كرايا. سوستاۆيل ي.ا. كاستەنە. تيپو-ليت. ت-ۆا «كاريموۆ، حۋسينوۆ ي «ك-و» ۆ ورەنبۋرگە. 1910. ستر. 189).

وسىنداعى جەر اتى – «اڭىراقاي» ءسوزى ءار ءتۇرلى ۇعىم بەرەدى ەكەن. بۇعان موڭعول تىلىندە دە دىبىستالۋى ۇقساس «انگارحاي» دەگەن اتاۋ بار، بۇل جايىندا ءبۇي دەلىنگەن: «1. ساڭىلاۋ، تەسىك، جارىق: شالپى – ەدەننىڭ ساڭىلاۋى; 2. اڭىراق، اڭقيعان، اشىلعان; 3. اۋىس. اڭقىلداق، اشىق اۋىز» (قاراڭىز: بازىلحان ب. مونگول – كازاح تول. – ولگەي، 1984, 41-بەت).

ال قازاق تىلىندە باسقاشا ماعىنادا: «اڭىراقاي. جەلى كوپ، قۇمايت اشىق جەر» (قاراڭىز: قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى./ جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ت. جانۇزاقوۆ. – الماتى: دايك-پرەسس، 2008, 50-بەت).

باسىنا قايعى ءتۇسىپ، جىلاعان ادامدى قازاق «بوزادى» دەيدى، «اڭىرادى» دەيدى. نەمەسە قيمىلدىڭ، ءىستىڭ وتكەن شاق ءمانىن بىلدىرەتىن ەسىمشەنىڭ -عان جۇرناعى جالعانعان اتاۋمەن «اڭىراعان» دەپ ايتادى. قالماقتاردىڭ سوعىستا جەڭىلىپ، شىنىمەن ىڭىرسىپ بوزداپ، اڭىراپ جىلاۋىنا تىكەلەي بايلانىستى بولسا جەردىڭ اتى ماعىناسى مۇلدە ۇيلەسپەيتىن «اڭىراقاي» سوزىمەن ەمەس «اڭىراعان» دەپ اتالۋى ءتيىس-تۇعىن. بىراق وڭىرگە وزىنە ءتان گەوگرافيالىق سيپاتىن، تۇراقتى كليماتىن بىلدىرەتىن «جەلى كوپ، قۇمايت اشىق جەر» دەگەن تۇسىنىكتەگى «اڭىراقاي» اتاۋى بەرىلگەن.

وسى ۇعىمداردى سارالاي كەلگەندە اڭىزداعى «مەستو پوسلەدنياگو پۋنكتا بويا بىلو نازۆانو انراكاي، ت.ە. مەستوم ستونا ي ءرىدانىي، پوتومۋ، چتو زدەس پرويزوشلو پوگولوۆنوە يسترەبلەنىە كالمىكوۆ» دەگەن جولدار «اڭىراقايدىڭ» ماعىناسىن اشۋ ءۇشىن ەسكىلىكتى اڭگىمەگە جانىنان قوسىپ، ءوز پايىمىن بايانداي كەتكەن ۇلتىباشقۇرت ءا. ديۆاەۆتىڭ ءساتسىز توپشىلاۋى دەپ تۇجىرىمدايمىز.

قىسقا قايىرعاندا، اڭىزداعى «شايقاستىڭ سوڭعى نۇكتەسى بولىپ، قالماقتاردىڭ ىڭىرسىپ بوزداپ، تۇگەلدەي قىرىلعان جەرى «اڭىراقاي» دەپ اتالادى» دەگەن پىكىردىڭ تۇك قيسىنى جوق!

       ەسىمىن ەروفەەۆا وزگەرتكەن قالماق باتىرى ۋشۋنۋ جايلى 

                                                          بىرەر ءسوز 

ەروفەەۆا «حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك» اتتى كىتابىندا: «…زاستاۆيۆ وپىتنوگو دۋنگارسكوگو پولكوۆودتسا شونو-لوۋزانا وتستۋپيت ك كاراتاۋسكيم ۆەرشينام. پو پوۆودۋ ەتيح سوبىتي روسسيسكي پوسلاننيك ۆ بۋحارە فلوريو بەنەۆەني دونوسيل كوللەگي ينوستراننىح دەل 15 يانۆاريا 1725 گ. ۆ موسكۆۋ: «شونو-لوۋزان چرەز ۆوينۋ س ابۋلحاير-حانوم گورود تۋركەستان ۆزيال بىلو ي 32 ۋلۋسا، نو پوتوم ون، ابۋلحاير-حان، سوەدينياس س كازاكامي، پاكي چرەز ۆوينۋ ۆ تۋركەستان پريشەل ي سودەرجيت ونىي داجە ي دونىنە پاكي ۆ سۆوەم ۆلادەنيە»، – دەپتى. (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. ناۋچنوە يزدانيە. – الماتى، «سانات»، 1999. ستر. 135).      جانە دەرەكتى قايدان العانىن كورسەتىپ، مىنا ەڭبەككە سىلتەمە جاساعان: «ك يستوري كاراكالپاكوۆ. XVIII ۆ. // كراسنىي ارحيۆ. 1938. ت. 6. س. 245».

ەروفەەۆانىڭ بۇل مالىمەتىن مۇقيات تەكسەرىپ قاراعاندا ارحيۆ قۇجاتىندا انىعىندا بىلاي دەپ باياندالعان، ءماتىندى تولىعىراق بەرەيىك ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن: «№4. پەرەۆود س پيسما تۋرەتسكوگو ي تاتارسكوگو، پريسلاننوگو وت ماحسۋتا يۋنۋسوۆا، كوتوروە پولۋچەنو ۆ موسكۆە گەنۆاريا 15 دنيا 1725 گودۋ… ي كوتورىە وبرەتايۋششيەسيا كاراكالپاكي پو رەكە دارە سوبرانيەم 1000 ناچالنيكوۆ ۆسە كۋپو سلۋجيت ەگو يمپەراتورسكومۋ ۆەليچەستۆۋ جەلايۋت، ي ودين بوگاتىر يمەنەم ۋشۋنۋ, (استىن سىزدىق.-ب.ك.) ايۋكە حانۋ سۆويسۆتەننيك، كوتورىي چەرەز ۆوينۋ س ابۋلحايروم حانوم گورود تۋركەستان ۆزيال بىلو ي 32 ۋلۋسا، نو پوتوم ابۋلحاير حان، سوەدينس س كازاكامي، پاكي چرەز ۆوينۋ تۋركەستان پريشەل ي سودەرجيت داجە ي دوننىە پاكي ۆ سۆوەم ۆلادەني، ا ۆو ونوە ۆرەميا توت ۋشۋنۋ بوگاتىر (استىن سىزدىق.-ب.ك.) ح كونتايشە پوسلال سو يزۆەستيەم ي پوداركي ي دوگوۆوروم تاكيم، ەجەلي كتو يز پوددانىح يح يزمەنيت ي ۋيدەت، توت دا بۋدەت كازەن سمەرتيۋ.

تاك جە كاك ون ۋشۋنۋ بوگاتىر تۋركەستان گورود ۆزيال، (استىن سىزدىق.-ب.ك.) ۆ تو ۆرەميا وت سەبيا وتپراۆيل ۆ بۋحارى س پوزدراۆلەنيەم پوسلاننيكا كوتوروي پرينيات پرياتنو ي وتتۋدۋ پاكي ۆوزۆراششەن س چەستيۋ ي پوداركي، ا نىنە ابۋلحاير حان تۋركەستان گورود پاكي سودەرجيت پو-پرەجنەمۋ، ا پوسلاننيكي نىنە وبرەتايۋتسيا ۋ سالتانا مۋراتا، كوتورىح وت سەبيا نە وتپۋسكاەت، ي تاك زدەس سوچينياەتسيا: كوتورىە بىلي سەگو گودا كازاكي پوبراتى وت كالماكوۆ، يز ونىح چەلوۆەك س 40 ك نيم ۆوزۆراتيليس، ا پروتچيە ۆسە پروپالي. مەجدۋ كاراكالپاكامي ي باشكيرتسى نيكاگو يز كازاكوۆ نەتۋ، پونەجە كازاتسكوي كنياز س نيمي نە سوۆوكۋپلياەتسيا، ا ي وني ەگو پريەمليۋت، ا پەرۆىي حان كاراكالپاتسكي ۋمرە…» (قاراڭىز: كراسنىي ارحيۆ. يستوريچەسكي جۋرنال. توم شەستوي (دەۆيانوستو پەرۆىي). گوسۋدارستۆەننوە سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوە يزداتەلستۆو. موسكۆا، 1938. ستر. 244-245).

مىنە، كۋا بوپ وتىرمىز، مۇندا تۇركىستان شاھارى ءۇشىن سوعىسقان قالماق باتىرىنىڭ ەسىمى – ۋشۋنۋ. ەروفەەۆا مۇنى «شونو-لوۋزان» دەپ وزگەرتكەن، سەبەبىن تۇسىندىرمەگەن. اشىپ ايتپاي، جۇمباق كۇيدە قالدىرعان.

               تابىن بوكەنبايدىڭ 1728 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن 

                                        اماناتتا بولعانى – جالعان!

ەروفەەۆا بىلايعى قاراپايىم جۇرت تۇرىپتى، قازاق تاريحشىلارىنىڭ XVIII عاسىرداعى جاعداياتتار تۋراسىنداعى جالپى بىلىمسىزدىگىن پايدالانىپ، سول زاماننىڭ شىندىعىنا سايكەسپەيتىن ءوز جانىننان قوسقان جالعان دەرەكتەرگە، عىلىمعا قايشى كەلەتىن پىكىرلەرىنە ەلدى سەندىرۋ ارقىلى بىلگىر عالىم اتانۋدى، ابىروي جيناۋدى ويلاعان ءتارىزدى. قاي كەزدە دە ەش يمەنبەستەن بەيباستاقتىعىن جالعاستىرا بەرگەن. بۇل تاقىرىپقا قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءتىسى باتپايدى، وتىرىكتەرىمدى ەشكىم تەكسەرمەيدى دەگەن بەك سەنىمدە بولعان ءسىرا. «ءاي!» دەيتىن اجە، «قوي!» دەيتىن قوجا بولماعاسىن. تاعى دا كەلتىرەيىك.

1720 جىلدان باستاپ قالماقتارعا قاتىستى ءىس قاعازداردى جۇرگىزگەن ءھام اۋدارماشى قىزمەتىن اتقارعان ۆ. باكۋنين ءبۇي دەپتى: «1726 گودۋ وسەنيۋ ۆ بىتنوست كالمىتسكيح ۋلۋسوۆ نا لۋگوۆوي ستورونە ۆولگي پريحوديلي نا نيح كيرگيس-كاساتسكيە سرەدنەي وردى شەمياكي-حان، باراك-سولتان، مەنشەي وردى ابۋلحاير-حان ي يشيم-سولتان ۆ 10000 ۆويسكا سۆوەگو ي، پەرەشەد چرەز رەكۋ يايك، ناپادالي مەجدۋ ۋستەي يايكا ي ۆولگي نا ۋلۋس ۆلادەلتسا لۋبجي (دورجي نازاروۆا سىنا), ي ونىي رازوريلي ي ليۋدەي، سكولكو موگلي زاستات، پوبيلي، ا جەن يح ي دەتەي، ي ۆەس سكوت ۆزيالي ۆ دوبىچۋ ي وتپراۆيلي وت سەبيا ەششە دۆە پارتي، سوستوياششيە ودنۋ ۆ تىسياچە، ا درۋگۋيۋ ۆ ترەحستاح چەلوۆەكاح، ۆ مورسكيە كوسى دليا پويسكۋ پروچيح كرويۋششيحسيا وت نيح كالمىتسكيح ۋلۋسوۆ، ا سامي س تويۋ دوبىچەيۋ پومالۋ ۆوزۆراششاليس» (قاراڭىز: باكۋنين ۆ.م. وپيسانيە كالمىتسكيح نارودوۆ، ا وسوبليۆو يز نيح تورگوۋتسكوگو، ي پوستۋپكوۆ يح حانوۆ ي ۆلادەلتسەۆ. – ەليستا: كالمىتسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 1995. ستر. 58).

قالماقتار دا قاراپ قالماعان، دەرەكتە بۇدان ءارى بىلاي دەلىنەدى: «توگدا نامەستنيك حانستۆا چەرەن دوندۋك، برات ەگو گالدان دانجين، شاكۋر-لاما ي ۆلادەلتسى دورجي نازاروۆ، دوندۋك ومبو، دوندۋك داشي ي براتيا ەگو س ۆويسكامي سۆويمي ۆ 20000 چەلوۆەك زا كيرگيس-كاساكامي حوديلي ۆ پوگونيۋ پو سلەدام يح…»

اقىر سوڭىندا قالماقتار قۋىپ جەتىپ، ەكى حان، ەكى سۇلتان باستاعان وڭ مىڭ ادامدى تاس-تالقان قىلىپ، ويسىراتا جەڭەدى. ولار بارىمتالاعان مال-مۇلىكتەرىن قايتارىپ الادى. جانە مۇنىمەن توقتاماپتى، «…كالمىكي ۆزيالي وت كيرگيس-كاساك ي اماناتوۆ شەستدەسيات چەلوۆەك، مەجدۋ كوتورىمي بىلي زناتنىە يح ستارشينى: ەشەت باتىر، بۋكەنبار باتىر (بۋكەنباي.-ب.ك.) ي درۋگيە»، – دەيدى (قاراڭىز: باكۋنين ۆ.م. وپيسانيە كالمىتسكيح نارودوۆ، ا وسوبليۆو يز نيح تورگوۋتسكوگو، ي پوستۋپكوۆ يح حانوۆ ي ۆلادەلتسەۆ. – ەليستا: كالمىتسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 1995. ستر. 58).

ەروفەەۆانىڭ، تاعى باسقالاردىڭ قويماستان «بوكەنباي 1726 جىلى قول باستاپ، قالماقتاردى شاپتى» دەپ دۋىلداتىپ جۇرگەندەرى – وسى جەڭىلىس. ەكى حان، ەكى سۇلتانعا ەرىپ بارعانداعى. ەلۋ توعىز جاسىندا.

بۇل وقيعادان سوڭعى تابىن بوكەنبايدىڭ تاعدىرىن ەروفەەۆا بىلاي دەپ كورسەتەدى:  «ۆ 1726 گ. ۋچاستوۆال ۆ ۆوەننىح كامپانياح حانوۆ ابۋلحايرا ي سامەكە پروتيۆ ۆولجسكيح كالمىكوۆ ي زاتەم بولەە گودا دو سەرەدينى 1728 گ. ناحوديلسيا ۆ كاچەستۆە اماناتا  ۆ ستاۆكە نامەستنيكا كالمىتسكوگو حانستۆا تسەرەن-دوندۋكا» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: ەپيستوليارنوە ناسلەديە كازاحسكوي پراۆياششەي ەليتى 1675-1821 گگ. سبورنيك يستوريچەسكيح دوكۋمەنتوۆ ۆ 2-ح توماح / اۆتور پروەكتا، ۆۆەدەنيا، بيوگرافي حانوۆ، ناۋچنىح كوممەنتاريەۆ; سوستاۆيتەل ي وتۆەتستۆەننىي رەداكتور ي.ۆ. ەروفەەۆا. الماتى: او «ابدي كومپاني»، 2014. ستر. 412).

ەروفەەۆا ءوزىنىڭ «…زاتەم بولەە گودا دو سەرەدينى 1728 گ. ناحوديلسيا ۆ كاچەستۆە اماناتا  ۆ ستاۆكە نامەستنيكا كالمىتسكوگو حانستۆا تسەرەن-دوندۋكا» دەگەن ءسوزىن راستاۋ ءۇشىن  مىنا ەڭبەكتەرگە سىلتەمە جاساعان: «يكري-5. س. 393-394; باكۋنين، 1995. س. 58».

«بوكەنباي 1726 جىلدىڭ كۇزىنەن 1728 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن قالماقتاردا اماناتتا بولدى» دەپ وتىرعان  ەروفەەۆا باسقا ءبىر كىتابىندا وسى سوزىنە ءوزى قارسى شىعىپ، بىلاي دەيدى: «1726 جىلدىڭ كۇزىنىڭ سوڭىنا قاراي جەتىرۋ تايپاسىنىڭ رۋباسىلارى بوكەنباي، ەسەت قالماق ۇلىسىنان بىرگە ورالعان تاعى بىرنەشە باتىر ارال ماڭىنداعى قاراقۇمداعى قىستاۋلارىنا كوشىپ بارىپ، وزدەرىنىڭ باستى جاۋى – جوڭعاردىڭ جاڭا قونتايشىسى گالدان تسەرەنگە (1717-1745) قارسى اسكەري شابۋىلدى قالاي ۇيىمداستىرۋعا بولاتىنىن ويلاسا باستايدى»(قاراڭىز: ەروفەەۆا ي.ۆ. ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى. / اۋد. مەيىرحان اقداۋلەتۇلى. – الماتى: Servise Press, 2018 جىل، 92-بەت).

راستىعىن ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرگەندە مۇنىڭ دا شىندىقتان تىم الىس ەكەنى بەلگىلى بولدى. ويدان قوسىپتى.

سونداي-اق، «يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتىڭ 5-تومىن  ھام «وپيسانيە كالمىتسكيح نارودوۆ، ا وسوبليۆو يز نيح تورگوۋتسكوگو، ي پوستۋپكوۆ يح حانوۆ ي ۆلادەلتسەۆ» (اۆتورى – ۆ.م. باكۋنين) اتتى كىتاپتى اسىقپاي بارلاپ شىقتىق. بۇلاردا تابىن بوكەنبايدىڭ 1728 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن اماناتتا بولعانىنا كۋالىك بەرەتىن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ەروفەەۆا وتىرىك سىلتەمە جاساعان!

ەروفەەۆا قالاۋىنشا بۇرمالاعان باسقا دا دەرەكتەر  

ەروفەەۆا ءوزىنىڭ «رىتسار زۆانيا چەستي، كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى» (2017) نەمەسە قازاقشا «ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى» (2018) دەپ اتالاتىن كىتابىندا وزگە اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى دەرەكتەردىڭ دە ءوڭىن اينالدىرىپ، بۇرمالاپ كورسەتكەن. دالەلىمىزدى كەلتىرەيىك. ءبۇي دەيدى: «1724 جىلعى تامىزدا ەدىل قالماقتارى مەن جەتىرۋ قازاقتارىنىڭ جانە جايىق كازاكتارى مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى كەسكىلەسكەن شايقاستار جايىق پەن جەمنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا بولدى. كوشپەلىلەردىڭ جاڭا شابۋىلىنىڭ العى شەبىندە 750 ساربازى بار ەسەت كوكىۇلى ءجۇردى دە، دورجي نازاروۆتىڭ ۇلى ءلوبجيدىڭ ۇلىسىن شاۋىپ، «ەداۋىر ياسير مەن مال الىپ»، تامالاردىڭ جايلاۋىنا قايتىپ كەتەدى [پالموۆ، 1929. 257, 261-262 بب.; باكۋنين، 1995. 42-ب.] (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي.ۆ. ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى. / اۋد. مەيىرحان اقداۋلەتۇلى. – الماتى: Servise Press, 2018 جىل، 88-بەت).

ەروفەەۆا سىلتەمە جاساپ وتىرعان ن. پالموۆتىڭ «ەتيۋدى پو يستوري پريۆولجسكيح كالمىكوۆ» جانە ۆ. باكۋنيننىڭ «وپيسانيە كالمىتسكيح نارودوۆ، ا وسوبليۆو يز نيح تورگوۋتسكوگو، ي پوستۋپكوۆ يح حانوۆ ي ۆلادەلتسەۆ» دەپ اتالتىن ەڭبەكتەرىندە «1724 جىلعى تامىزدا ەدىل قالماقتارى مەن جەتىرۋ قازاقتارىنىڭ جانە جايىق كازاكتارى مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى كەسكىلەسكەن شايقاستار جايىق پەن جەمنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا بولدى» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) دەگەن مالىمەت مۇلدە جوق. ويدان قوسقان.

انىعىندا ن. پالموۆ بىلاي دەگەن: «نو ۆ نوچ نا 21 اۆگۋستا كاساكي ناپالي نا كالمىكوۆ ۆ ۋزەنياح… بابيچ راسسكازال ۆولىنسكومۋ نەكوتورىە پودروبنوستي و پرويسشەدشەم سراجەني: «كاك دە كاراكالپاكي ناپالي نا ۋلۋس دوردجي-نازاروۆا سىنا لۋبجي، ي توگدا دە ون، لۋبجا، س ۆويسكوم دوگناۆ يح، كاراكالپاك، ۆ ۋروچيششە ۋزەنياح اتتاكوۆال. ي پوتوم دە دوردجي-نازاروۆ سۆويسكي سۆويمي تۋدا ج پريبىلي ي، سوەدينياس دە، وني يح، كاراكالپاك، شتۋرموۆالي يز پۋشەك، گدە يح، كاراكالپاك، پوبيتو منوگوە چيسلو ي نەسكولكو ۆزياتو جيۆىح. ا ۆسەح دو يح، كاراكالپاك، ۆ توي پارتي بىلو 750 چەلوۆەك، يز كوتورىح دە ۋشلي تولكو تري چەلوۆەكا» (استىن سىزدىق.-ب.ك.). …پوكازانيا پلەننوگو كاراكالپاكا، انانا بايساروۆا، بىلي دوۆولنو بلەدنىمي. ون گوۆوريل، چتو دۆيجەنيە نا كالمىكوۆ بىلو پرەدپرينياتو نەدەل سەم تومۋ نازاد; ناچالي ەگو كاساكي، سوبراۆشيەسيا ۆ چيسلە 200 چەلوۆەك پود پرەدۆوديتەلستۆوم يسەت تۋلبايا… (استىن سىزدىق.-ب.ك.). ماتىندە بۇدان باسقا دەرەك جوق. ال ەروفەەۆا بۇل سويلەمدەردىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرگەن باسقاشا قىپ. (قاراڭىز: پالموۆ ن.ن. ەتيۋدى پو يستوري پريۆولجسكيح كالمىكوۆ. چ. III ي چ. IV. استراحان، 1929. ستر. 257 ي 259, 261-262).

كورىپ وتىرمىز، مۇندا شاپقىنشىلىققا جەتىرۋ قازاقتارىنىڭ قاتىسقانى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماعان. كەرىسىنشە، قىرعىننىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەر – قاراقالپاقتار.

وسى وقيعاعا بايلانىستى ەروفەەۆا تاعى ءبىر سىلتەمە جاساپ، كۋالىككە تارتقان ۆ. باكۋنيننىڭ ەڭبەگىندەگى مالىمەت تە – ن. پالموۆتاعى دەرەك (قاراڭىز: باكۋنين ۆ.م. وپيسانيە كالمىتسكيح نارودوۆ، ا وسوبليۆو يز نيح تورگوۋتسكوگو، ي پوستۋپكوۆ يح حانوۆ ي ۆلادەلتسەۆ. – ەليستا: كالمىتسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 1995. ستر. 42).

ەروفەەۆانىڭ «كوشپەلىلەردىڭ جاڭا شابۋىلىنىڭ العى شەبىندە 750 ساربازى بار ەسەت كوكىۇلى ءجۇردى دە، دورجي نازاروۆتىڭ ۇلى ءلوبجيدىڭ ۇلىسىن شاۋىپ، «ەداۋىر ياسير مەن مال الىپ»، تامالاردىڭ جايلاۋىنا قايتىپ كەتەدى» دەگەنى دە – شىلعي وتىرىك! ايعاق تارتايىق.

ن. پالموۆتىڭ ءبىز جاڭا دالەلگە كەلتىرگەن مالىمەتىندە بىلاي دەپ اپ-انىق تاڭبالاعان، قايتارا ۇسىنايىق: «پوكازانيا پلەننوگو كاراكالپاكا، انانا بايساروۆا، بىلي دوۆولنو بلەدنىمي. ون گوۆوريل، چتو دۆيجەنيە نا كالمىكوۆ بىلو پرەدپرينياتو نەدەل سەم تومۋ نازاد; ناچالي ەگو كاساكي، سوبراۆشيەسيا ۆ چيسلە 200 چەلوۆەك پود پرەدۆوديتەلستۆوم يسەت تۋلبايا…» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: پالموۆ ن.ن. ەتيۋدى پو يستوري پريۆولجسكيح كالمىكوۆ. چ. III ي چ. IV. استراحان، 1929. ستر. 259).

مىنە، وسىنداعى «يسەت تۋلبايا» دەپ كورسەتىلگەن وزگە كىسىنىڭ ەسىم-سويىن وزگەرتىپ، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن 200 ادامدى 750 ساربازعا كوبەيتىپ، ادەپتەن وزىپ، شەكتەن شىققان ەروفەەۆا ەش يمەنبەستەن بۇرمالاپ، «كوشپەلىلەردىڭ جاڭا شابۋىلىنىڭ العى شەبىندە 750 ساربازى بار ەسەت كوكىۇلى ءجۇردى…» دەپ وتىرىكتى سوعىپ جىبەرگەن.

دالەلگە تارتىپ وتىرعان ن. پالموۆتىڭ كىتابىنداعى (1929) «ۋكازاتەل سوبستۆەننىح يمەن» دەپ بەرىلگەن 383-بەتتەگى قوسىمشادا دا «يسەت تۋلباي (يسەيت كولۋباي، يس. كۋلۋباي), پرەدۆ. كاساكوۆ» دەپ تۇزىلگەن. ولاي بولسا، بۇل ەسىمدى «ەسەت كوكىۇلى» دەۋگە ءتىپتى كەلمەيدى قالاي بۇرمالاسا دا. بۇعان اق پەن قارانى اجىراتا الاتىن، ەسى ءتۇزۋ قازاقتىڭ سەنبەسى ايدان انىق…

كوپتىڭ «حانۋم» دەپ قۇرمەت تۇتىپ، زور كورگەن يريناسى، ورەسكەل بولسا دا ايتايىق، وسىلايشا «ماقتاعان قىز تويدا و…دىنىڭ» كەرىن كەلتىرىپتى.

ەروفەەۆانىڭ «حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك» (1999), «رىتسار زۆانيا چەستي، كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى» (2017), «ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى» (2018), ت.ب. كىتاپتارىنىڭ ءىشى تولعان بۇرمالاۋلار، جالعان دەرەكتەر. ونىڭ بۇل قياناتتارى، لاس ارەكەتتەرى الداعى كەزدە دە ايتپاعىمىزعا ءالى ارقاۋ بولاتىن سياقتى. ويتپەسە بولمايدى. بىلايعى قاراپايىم جۇرت تۇگىل، عىلىمي دارەجەلەرىن بەتكە ۇستاپ، باسقالاردى قوراشسىنىپ، وزدەرىن زور سانايتىن تاريحشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ونىڭ وتىرىكتەرىنە سەنىپ، اق-قارانى اجىراتا الماي بەتالدى لاعىپ ءجۇر…

تاريح ەشكىمنىڭ باسىبايلى مەنشىگى ەمەس، قالاي ايتىپ، قالاي جازسام سولاي بولۋى كەرەك دەيتىن. توڭمويىن دۇمشەلىكپەن.

بۇگىن دە، كەيىن دە ءار زاماننىڭ ءوز شىندىعى قورعالىپ، ساقتالۋى ءتيىس! ءجا، جاقسى، ءسوزىمىزدى ازىرگە وسى تۇستان قايىرا تۇرايىق…

ءبورىباي كارتەن،

اقتوبە قالاسى.