Swhbattar

Jüz, ru, taypa, memleket degen ne?

kerey.kz

 |  May 27, 2015

El auzında jürgen añız-äñgimelerden bastayıqşı. «Qazaq degen bir şal bolıptı, odan Aqarıs, Bekarıs, Janarıs degen üş wlı taraydı» dep bastalatın añızdı bärimiz bilemiz. Osı üşeuiniñ ärqaysısınan tarağandardıñ bäri bir-birine tuıs degen wğım miımızğa siñip qalğan….

Didahmet Äşimhanwlı:
– Biz qazir wlt birligi, el birligi, qazaqtıñ işki ıntımağı mäselesin jii köterip jürmiz. Wlt birligi problemasın qozğamas bwrın eñ aldımen wğımdı tüzep aluımız kerek siyaqtı. Tanımğa äbden siñip, qatıp-semip qalğan wğımdar bar. Mısalı, wlt degen wğımdı qanday mağınada qoldanıp jürmiz? Jüz, ru, taypa, memleket degen ne? Bügin osı wğımdardıñ ärqaysısına jeke-jeke toqtalıp, mağınasın aşsaq dep otırmın. Jastar arasında qasañ tüsinik qalıptasqan. Bir jüzge jatatınnıñ bärin tuısqan sanaydı. Bir-birin bauırına tartqanı dwrıs şığar, biraq şın mäninde olay emes.
El auzında jürgen añız-äñgimelerden bastayıqşı. «Qazaq degen bir şal bolıptı, odan Aqarıs, Bekarıs, Janarıs degen üş wlı taraydı» dep bastalatın añızdı bärimiz bilemiz. Osı üşeuiniñ ärqaysısınan tarağandardıñ bäri bir-birine tuıs degen wğım miımızğa siñip qalğan. Bwl «tuıstıqtıñ» qanday negizi bar jäne qazirgi jüzdik tüsiniktiñ äkimşilik-aymaqtıq basqarudağı, ekonomikalıq baylanıstağı röli qanday degen mäseleler jöninde söz qozğasaq deymin.
Ahmet Toqtabay: – «Wranımız – Alaş, keregemiz – ağaş», – deydi qazaq. Añızğa süyensek, Alaş üş wlına enşi bölip bergen. Törtinşi enşini bölek alıp, üşeuine teñdey bölip aludı tapsırğan. Üş wldıñ ıntımağı ajıramasın, bir-birinen irgesin aulaq salmasın degen oy. «Bärimiz Alaştıñ wrpağımız, enşimiz bölinbegen» deytinimiz sondıqtan. Bwl añız öz bastauın Möde qağan bilegen ğwndar zamanınan aladı eken.
Orıs ğalımdarı «loşad'» söziniñ tüp tamırın anıqtau üşin köp bas qatırğan. Aqırı, Turbaçev degen ğalım bwl sözdi «Alaş» jäne «at» sözderiniñ biriguinen tudı degen qorıtındığa kelgen. Onıñ aytuınşa, şamamen 800 jıl bwrın köşpendi Alaş taypaları orıs knyaz'dıqtarına barıp sauda jasaydı. Sonda orıstar Alaştan jılqı aldıq deydi de, bwl januardı «loşad'» dep atap ketedi, yaki «alaş at» mağınasında.
Tarih sahnasında qazaq ata­­uı­nan bwrın Alaş degen at­pen tanıldıq. «Alaş» dep wrandağanda, qazaqtıñ bir tu astına jinalatını sondıqtan. Kerey men Jänibek Altın Ordadan bölinip şığıp, jeke otau tikkende ğana biz qazaq atın iemdendik. Biraq bwl atau sözdik qorımızda bwğan deyin de bolğan. «Qazaq» söziniñ şığu törkinin zerttegen tarihi derekterdi köp aqtardım. 1870 jılı jazılğan «Istoriya kazaçestva» degen orıs kazaktarınıñ üş tomdıq tarihında «kazak» sözi «erkindik süygiş, azat» degen mağınanı beredi dep körsetilgen. «Qazaq» söziniñ mağınası da däl sonday. Orıstıñ kazagı men qazaq wğımı bir mağınağa ie. Ejelgi Mäuerenahr jerinde köpşilikten bölinip, öz betimen ketken adamdı «qazaq bolıp ketti» deydi eken. Mwnday wğım türikmenderde de bar. Bizdiñ tabiğatımız, minez-qwlqımız qazaq degen wğımğa layıq. Biz eşqaşan basımızdan söz asırmağan, keudemizdi jauğa bastırmağan halıqpız. Qazaqtı jılqı minezdi halıq der edim. Öziniñ jaratılısına jılqıdan wqsastıq izdeu – tek qazaqqa ğana tän qasiet äri bwl – qazaqtıñ osı tülikke degen asa joğarğı qwrmetiniñ belgisi. Jılqı dübirine qwlaq qoyıp, eleñ etpes qazaq balası joq şığar, sirä. Qazaqtıñ eñ kedeyiniñ astında kem degende bir «kökşolağı» bolğan. Qoyşısı qoytorısın mindi. At-köliktiñ arqasında Alaştıñ wlı Altay men Atıraudıñ, Arqa men Alataudıñ arasın jalğadı. Jılqınıñ qazısın jep, qımızın işemiz. Ärkim öziniñ işken asına tartadı, twtınğan tağamınıñ qasietin siñiredi. Keybir halıqtıñ şoşqa minezdi, it qılıqtı bop keletini de sonıñ äserinen.
Jüz mäselesine keleyik. Qazaq jüzderiniñ tarihına üñilsek, orta ğasırda, tipti köne türki zamanında jüz turalı eşqanday derek joq. Qazaqtıñ jüzge böline bastauı 1680 jılı Täuke hannıñ «Biler keñesin» qwruımen tığız baylanıstı. Han Wlı jüzden Töle bidi, Orta jüzden Qaz dauıstı Qazıbek bidi, Kişi jüzden Äyteke bidi özine keñesşi saylağan. Biler keñesiniñ qwramında qaraqalpaqtan Mwhammed bi, qwramadan Sasıq bi, qırğızdardan Qoqım bi boldı. Sol kezeñde «Biler keñesi» ökiletti negizde qızmet atqarğan eñ joğarğı keñesşi organ bop sanaldı. Onıñ şeşimderin eşkim bwza almağan, han da, qara da onı orındauğa mindetti bolğan. Täuke üş jüzdiñ elge sıylı, qara qıldı qaq jaratın ädildigimen dañqı şıqqan bileriniñ basın qosu arqılı rulıq alauızdıqtı joyıp, qazaq wltın biriktiru, memlekettik tärtipti nığaytu mwratın közdegen. Alayda qazaqtıñ jüzge jikteluin patşa administraciyası öz maqsattarına wtımdı paydalandı. Qazaqtar jaylı Resey patşasınıñ qabıldauında bolğan M. Speranskiy bılay degen eken: «Bwl köşpeli ömir süretin öte jauınger halıq. Araq işpeydi, tabiği qiınşılıqtarğa tözimdi. Dalada soğısudıñ önerin jaqsı meñgergen». Resey patşası I Aleksandr «Olardı bağındırudıñ jolın oylastırdıñ ba?», – dep swrağanda M.Speranskiy: «Qazaq dalasında sekseuil degen ağaş ösedi. Öte qattı, baltamen şauıp sındıra almaysıñ. Onı tek bir-birine wrıp sındıradı. Qazaqtar ruğa qattı bölinedi. Olardı bir-birine aydap salıp älsiretu qajet», – depti. Mine, sodan bastap bölip al da, biley ber sayasatı beleñ aldı.
Didahmet Äşimhanwlı: – Qazir öziniñ mañayına rulastarın jinap jüretin, nemerelerine qay jüzge jatatının jattatıp otıratın şaldardı jii köretin boldıq. Olardı aqsaqal deuge auız bar­maydı. Jastardıñ arasında tray­balizmdi twtatıp jürgen de solar. Küni keşe «Kişi jüz» degen wran köterip, Almatı köşesinde şeruletken futbol janküyerleriniñ äreketi qoğamdıq rezonans tudırdı. Älgi jastardı BAQ ataulı tügel ayıptadı. Meniñşe, olarda jazıq joq. Oñ-solın tanımağan balalardı arandatıp, qoltığına su bürikkender bar. Qoğamda jüz turalı tanımınıñ tayazdığı añğarıladı. Mısalı qoja, töleñgit, töre men noğay eşqanday jüzge enbegen, demek qazaqtıñ qwramına kirmeydi degen tüsinik qalıptasqan. Bwl qanşalıqtı qisındı?
Swltanäli Balğabaev: – Bizdegi eñ ülken mäsele – wlt degen wğımdı tüsinbeytindigimiz. Biz tuu turalı kuäliginde nemese tölqwjatında «qazaq» degen jazuı bar adamdı qazaq dep wğamız. Mwnday qasañ tüsinik tek bizde ğana bar. Al özgeler adamnıñ qay wltqa jatatın onıñ qoldanıstağı tiline, wstanatın salt-dästüri men mädenietine qarap anıqtaydı. Qanşa mıqtı bolsa da, öz ana tilinde qalam tartpaytın jazuşını men qazaq jazuşısı dep eseptemeymin. Öleñin orısşa jazatın aqındı qazaq aqındarınıñ qatarına qospaymın. Älemdik täjiribe soğan ündeydi. Qay wlttıñ tilinde söyleseñ, sol wlttıñ ökili sanalasıñ. Şığu tegiñdi swrap jatqan eşkim joq.
Didahmet Äşimhanwlı:
– Dwrıs aytasız. D.Mendeleev pen A.Kuprinniñ şığu tegi – tatar. Biraq birin orıstıñ wlı ğalımı dese, birin orıstıñ darındı jazuşısı dep tanidı emes pe?
Swltanäli Balğabaev: – Öytkeni olarda wlt turalı wğım dwrıs qalıptasqan. Bizge de osı bağıtta ter tögu kerek. Men issaparmen alıs-jaqın şetelge köp baramın. Mäselen Wlıbritaniyanıñ üşten birin älemniñ bwrış-bwrışınan jiılğan türli wlt ökilderi qwraydı. Biraq olar özderin ağılşınbız dep tanıstıradı, keybiri şığu tegin tipti wmıtqan. Sebebi ağılşın tilinde söyleydi, ağılşındardıñ ömir saltın wstanadı.
Didahmet Äşimhanwlı:
– Qazaqtıñ tüsinigi qaşan özge­redi? Wlttıñ tilin wlıqtap jür­gen Gerol'd Bel'ger, Asılı Osman, Rozaqwl Qalmwratov sındı azamattardı külli qazaq qaşan qazaq dep tanidı?
Swltanäli Balğabaev:
– Qazaqtıñ sanasına reforma kerek. Wlt boludıñ talaptarın älemdik zañdılıqtarğa süyenip qayta tüzuge tiispiz. Bizden basqanıñ bäri bwğan kelip qoydı. Ağılşın futbol qwraması sapında oynap jürgen afrikalıqqa ağılşın emessiñ dep kör, senimen töbelesuge dayın. Tipti, qara näsildi ekenin de elemeydi. Özbekstanda da birneşe ret boldım. Milliondağan qazaqtıñ özbek bolıp ketkenin kördim. Özbektermen japsarlas twrıp jatqan bwhar evreyleri de öz tegin wmıtqan.
Barlıq halıq miday aralasıp ketti, jaulanbağan qwrlıq joq.Wlt­tar sapırılısınan oqşau qalğan mem­leket kemde-kem. Qazaqstanğa da sırttan keletin köş toqtamaydı, är türli näsildiñ, är aluan dinniñ, türli wlttıñ ökilderi keledi. Eger biz olardı assimilyaciyalap, özimizge siñirmesek, wlttıñ joyılu qaupi küşti. 20 jıldan keyin wlt taqırıbı dünie jüzinde ötkir problemağa aynaladı.
Didahmet Äşimhanwlı: – Osı twsta wlt pen tektiñ ayırmasın şegeley tüsu kerek siyaqtı…
Swltanäli Balğabaev: – Osı otırğan üşeumizdiñ wltımız – qazaq, al şığu tegimizge tereñdesek, tım arığa ketip qalamız. Qazaq bolmay şığuımız da ğajap emes. Mäselen, arabtan kelgen qojalar, moñğoldan siñgen töreler jür aramızda. Olardıñ tüp tamırın qazbalaudıñ keregi ne? Qazaq tilinde söylep, qazaqtıñ asın işse, salt-dästürin wstansa, qazaq emey kim?
Ahmet Toqtabay: – Qazaq halqınıñ ata tegin genetikalıq deñgeyde zerttep jürgen ğalım, akademik Orazaq Smağwlovtı biletin bolarsızdar. Qazaqtıñ qan qwramı, süyegi, tisi, terisine deyin zerttedi. Onıñ zertteu jwmıstarı Altaydan bastap Atırauğa deyingi, Novosibirden Taşkentke deyingi aralıqtı qamtidı. «Qazaq antropologiyası» degen ülken kitap jazdı. Akademik öz däristerinde birtektiligi jağınan qazaqqa teñ keletin wlt joq ekenin ünemi aytadı. Qaşıqtığı 3000-4000 şaqırımdı qwraytın Altay men Atırau qazaqtarınıñ genetikalıq birkelkiligin saqtap qalğanına tañğaladı. Al Voronejdiñ orısı men Arhangel'skiniñ orısı tek jağınan qırıqqwrau eken. Tek – qazaq üşin qasterli wğım, bwl qasietti saqtap qalu kerek.
Türki zamanında taypalar öz aldına jeke-jeke memleket boldı ğoy. Solardıñ biri – Üysin memleketi. Üysinder Orta Aziyadağı eñ qaharlı memleket edi. Olardı qıtaylar qalay talqandağanın bilesizder me? Qara küşpen jeñbeytinin bilgen soñ, qıtaylar üysin kösemderine qızdarın berdi. Qızdardan tarağan jienşarlar taqqa talasıp, Üysin memleketin tas-talqan etti. Mine, tekti büldirudiñ saldarı.
Didahmet Äşimhanwlı: – Tektilik degende mınaday mäsele eske tüsedi. Qazaq birneşe taypanıñ biriguinen payda bolğan, biraq bäriniñ tegi türkiden şıqtı, barlığı bir Altaydan taramay ma?
Ahmet Toqtabay: – Anığı sol. Aday men dulatıñ, şerkeşiñ men şeruşiñ bar – bäriniñ, bäriniñ bolmasa da köbiniñ atauı Altaydağı jer-su attarınan şıqqan. Şerkeş, Aday, Jemeney özenderi degendey. Mwnıñ bäri qazaq rularınıñ bir jerden – yağni Altaydan şıqqanın däleldeydi. Qazirgi kezde türkiler tarihın jazıp jürgen tarihşı Mwrat Ädjidiñ: «Dala – bizdiñ otanımız, Altay – bizdiñ besigimiz» deytini beker emes.
Didahmet Äşimhanwlı:
– Qazaq rularınıñ taraluı ärqilı. 40-tan astam türki taypalarınıñ jiırmadan astamında qazaq işindegi siyaqtı nayman men qoñırattar bar. Qazaq rularınıñ mwnday keñ auqımda taraluın qalay tüsindirer ediñiz?
Swltanäli Balğabaev: – Üş jüzdiñ, rulardıñ payda boluı sayasi, ekonomikalıq qajettilikten tuğan. Wlan-ğayır respublikamızdıñ oblıstarğa, audandar men auıldarğa bölinetini siyaqtı ğoy. Bir ruğa jatatındar bir atadan tarağan degen qate tüsinik. Ruşıldıq belgili bir tarihi kezeñ üşin qajettilik bolsa, bügin odan aulaq bolu kerek.
Jaña zaman keldi. Bwrınğıday esik-tesigiñdi bitep otıra almaysıñ. Jahandanu zamanında örkenietter almasıp, qwndılıqtar künde özgeredi. Qazaqtıñ ekonomikası säl ilgerilese, jan-jaqtan keluşiler köbeyetini anıq. Sondıqtan jaña wlt qalıptastıru qajettiligi tuıp twr. Qazir qazaq bolğısı kep jürgen adam köp. Biz özbek körşimiz siyaqtı şekaramızdan ötkenniñ tölqwjatına jappay qazaq dep jazıp bere almaymız. Biraq, qazaq bolğısı keletin adamdı eşqanday ruğa jatpaytını üşin keudeden iteruge bolmaydı. Onda qazaqtıñ sanı köbeymeydi. Qazaqtıñ bası qosılmasa, is önbeydi. «Sausaq birikpey, ine ilikpeydi» emes pe?
Qwdayğa şükir, qazaqtıñ sanı artıp keledi. 20 jılda 20 payızğa köbeyedi degen boljam bar. Ösim jaña qazaqtar esebinen bolmaq. Jaña qazaq dep otırğanım – bay qazaq, bolmasa şala qazaq emes. Jaña qazaq – şığu tegi, dini, näsili är türli bolsa da, qazaqtıñ tili men müddesi biriktirgen jañaşa wlt.
Ahmet Toqtabay: – Söziñizge qosılamın. XXI ğasır jaña lep äkeldi. Endi bir onjıldıqtan soñ eskiliktiñ elesi de qalmaydı. Örkeniettiñ şıñına örlep bara jatqanda, bir ideya, bir maqsatqa birige almasaq, bir-birimizden jüz swrasıp, ruğa tarmaqtalıp jatsaq, wlt üşin odan ötken masqara joq. Türik jwrtına bostandıq alıp bergen Mwstafa Kemal' Atatürik «Türiktiñ türikten basqa dosı joq» degen wran tastağan. Qazaqtıñ da qazaqtan basqa dosı joq. Jerimizdiñ baylığına köz alartatındar köp: Oñ jağımızda – Reseydiñ samwrığı, sol jağımızda – Qıtaydıñ aydaharı. Sondıqtan jaña wlt bolıp qalıptasu üşin wlttıq ideologiyamızdı nığaytu kerek. Bizge Indoneziyadağı Ahmed Sukarno, Qıtaydağı Sun' YAtsen jasağan ideologiyaday mıqtı ideologiya kerek. Şala qazaq pen taza qazaq ta, bay qazaq pen jarlı qazaq ta sonıñ töñireginde toptasuı kerek. Qoğamdıq ömirdiñ reformalanuı men demokratiyalanuı jağdayında, dünie jüzinde bolıp jatqan tübegeyli özgerister twsında wlttıq ideyanı qalıptastıru – tarihi qajettilik, äri uaqıt talabı bolıp tabıladı.
Swltanäli Balğabaev: – Wlttıq ideologiyanı oylap tabudıñ qajeti joq. Türkiyanıñ täjiribesin alayıq. Olarda wlttıq ideya qalay qalıptastı? Qwramı neşe türli wlttan, san aluan dinnen twratın halıq qoy. Olar qarapayım qağidağa süyenedi. Eger sen Türkiyada twratın bolsañ, Türkiya azamattığın alğıñ kelse, atı-jöniñnen bastap, bükil bolmıs-bitimiñ türikşe boluı kerek. Bizdegidey jaña tuğan balağa auızğa tüsken attı qoya saluğa bolmaydı, arnayı zañmen bekitilgen attar ğana qoyıladı. Tölqwjattarında «wltı» degen punkt joq, tek dini körsetiledi. Biraq, zayırlı memleket, eşqanday dinge qısım körsetilmeydi. Ruğa bölinuşilik degen müldem joq. Qazaqstandağıday qaltalınıñ bäri mektep aşa almaydı. Türik mektepterinen basqağa rwqsat joq, talap qatal. Bwğan qarsı şığıp, köterilip jatqan bir de adam joq. Meyli ol evrey bolsın, dini iahudi dep körsetilsin, ol özin türikpin dep sanaydı.
Didahmet Äşimhanwlı: – Osı jerde swhbat jürgizuşi ğana emes, jazuşı retinde de oy qosqım kelip otır. Bir kezde memlekettiñ irgesin qalağan iri taypalar bar. Mäselen, men nayman, siz qoñırat bolsañız, qırğızdıñ işinde samsağan nayman meniñ tuısım, qiır-qiırda jürgen qoñırattıñ bäri sizdiñ tuısıñız degenge kim senedi? Memleket pen taypa atauların ruğa baylanıstırğan nebir anekdottar payda bolğan. Üysin, qañlı, jalayır taypaları kezinde memleket deñgeyine köterile bildi. Bastapqıda rulıq belgisi boyınşa birikse de, memleket bolğannan keyin ruşıldıq wmıt bolğan. Biz rudı joqqa şığara almaymız. Tüp tamırıñdı bilu üşin ol kerek. Äkimşilik-aymaqtıq basqarudıñ bwrınğı üş jüzdik formasın qazir Şığıs, Batıs, Oñtüstik, Soltüstik, Ortalıq Qazaqstan degen öñirlik basqaru jüyesi almastırğan ğoy. Aytpaqşı, uaq degen rudıñ işinde Sarbağış degen atalıq bar. Sarbağış – qırğızdardıñ işindegi eñ ülken ru. Uaq penen qırğızdardıñ qanday baylanısı boluı mümkin? Demek, kezinde memleket deñgeyine deyin köterilgen, qazir ülken ru wğımındağılar atauına qaray bäri bir-birine qan jağınan tuıs degenge öz basım sene almaymın.
Swltanäli Balğabaev:
– Qazaqs­­­tanda twratın özge wlttı qazaqqa siñiruge ruşıldıq derti kedergi tudırıp twr. Bügin zamanımız beybit, biraq erteñ ne boları belgisiz. Kezinde Keñes Odağı mızğımas jüye bolıp köringen, ol da qwladı. Ukrainadağı revolyuciyanı da eşkim aldın-ala boljağan joq. Bizdi ayaqtan şalğısı keletinder eñ aldımen osal twsımızdı közdeydi. Qazaqtıñ ruşıldığı bir kezderi özine tayaq bop tigen edi, jikşildik tağı da tübimizge jepese bolğanı. Jüz ben jüzdi bir-birine aydap salsa, azamat soğısınıñ twtanıp ketpesine kim kepil?
Didahmet Äşimhanwlı:
– Kölik­terdiñ nömirine ärkim öz ruın jazıp alatındı şığardı. Keudeşeler men bas kiimderdegi ru ataularınan köz sürinedi. Bwl da sırtqı küşterdiñ arandatuı boluı mümkin be?
Swltanäli Balğabaev: – Bwl aran­da­­tudıñ bası ğana. Mwsılmandar şiit pen sünnit bolıp qırqısıp jatır. Bwl – sırtqı küşterdiñ ıqpalımen, örşituimen bolğan soğıs. Seniñ osal twsıñdı bilgen kez kelgen arandatuşı mwhittıñ ar jağında otırıp-aq öziniñ jımısqı sayasatın jüzege asıra aladı. Sondıqtan memleket qauipsizdigi mäselesin esten şığarmau kerek. Kişi jüzdiñ wranın kötergen jigitter keşe futbol üşin jağa jırtısıp jatsa, erteñ Kişi jüz öz aldına jeke memleket bolsın deuden tayınbaydı. Bwl äreketti eleusiz qaldırsaq, erteñ öz jalauın jelbiretip Orta jüz wrandatuı mümkin. Tağı bireu Wlı jüzdi qıtıqtap jiberse, qauiptiñ ülkeni sol bolmaq.
Wlttı qwldıratudıñ, eldi işten iritudiñ jolı köp. Mäselen dini ekstremizm. Dini ekstremizm – dittegen sayasi maqsattarına qol jetkizu üşin, dindi qalqan ete otırıp äreket etu. Basqaşa atasaq – lañkestik. Mwnday äreketter köbine memlekettiñ qwramın küşpen özgertuge nemese ükimetti basıp aluğa bağıttaladı da, wlttıq qayşılıqtardı qozdırumen, sonday-aq adam qwqığın jappay bwzumen qatar jüredi. Jihad jasaymız dep Siriyağa ketken qazaq otbasılarınıñ äreketi jağamızdı wstattı. Sırtqı küşterdiñ ıqpalına sonda ğana közimiz jetti. Zayırlı memleketpiz deymiz, biraq sırttan enetin dini ağımdardıñ bärin tirkey beruge bolmaydı. Rasında, ornımen wstamağan din – apiın, elitedi de ulaydı.
Ahmet Toqtabay: – Ru, taypa, jüz wğımdarı – feodaldıq zamannıñ qaldığı. XXI ğasırda mwnı qayta bıqsıtıp jürer bolsaq, el bolmaymız. Mwnı nasihattaudıñ qajeti joq. Bir mektepte oquşılarmen kezdesu boldı. Mwğalim bastauış sınıp oquşılarına öziñniñ ata tegi turalı şığarma jazıp keludi tapsırıptı. Mwnıñ qajeti ne? Ruğa baylanıstı şejireler jazılıp jatır, ol ğılım üşin kerek şığar. Taralımı az bolğandıqtan, olardan keler qauip joq. Al nasihat qwralı retinde bwqaralıq aqparat qwraldarınıñ qarqını zor. Aytqan sayın, jazğan sayın ruşıldıq derti üdep kete me dep qorqamın.
Didahmet Äşimhanwlı:
– Bwl oyıñızğa men de qosı­lamın. Narkomaniya, alkogolizm men trayba­lizm­men kürestiñ bir-aq jolı bar: ündemeu. Osı orayda Red'yard Kiplingtiñ «Mauglii» eske tüsip otır. Jan-januarlar onıñ adam ekenin qayta-qayta esine sala bergen soñ qanşıq qasqır Rakşanı emip ösken Maugli djunglidi tastap, adamdar sapına qosıldı emes pe?
Wlttıq minezge kelsek, «Aday ekeni minezinen körinip twr» nemese «tik söylemese, Tama bola ma?» dep jatadı. Är rudıñ minez-qwlıqtıq erekşeligi boladı degen qate tüsinik. Mwnı M.Äuezov 1918 jılı jazğan bir maqalasında: «Adamdardıñ minezi är qilı boladı. Minez adamnıñ twrğılıqtı jerine, ortasına, käsibine baylanıstı qalıptasadı» dep jazğan. Tübektiñ boyında oqşau otırğan adaylardıñ minezi birtekti ekeni ras. Biraq oğan rulıq baylanıstıñ tük qatısı joq. Sol siyaqtı naymanğa da minez tañıp qoyğan. Meniñşe, ol naymannıñ minezi emes, Şığıs Qazaqstannıñ minezi. Qıtaydan kelgen qandastarımızdıñ minezi müldem basqa. Kişipeyil, eñbekqor, isteri tiyanaqtı. Qıtaydıñ köp qasietin siñirgenin moyındau kerek.
Ahmet Toqtabay: – Bizdiñ muzı­kamız, qolönerimiz, oyu-örnekten bastap arhitekturamızğa deyin – qazaqtıñ wlttıq atributtarı. Koçarov degen suretşi qazaq bas kiimderiniñ suretin salıptı. Sonda qazaqta 20-dan astam bas kiim bar ekenin körip, tañqalğan. Qazaqtı köptegen eldiñ ğalımdarı zerttedi: Zataeviç, Levşin, Potanin, Brokgauz, Pallas… Biri qazaqtıñ muzıkasın, biri ädebietin, bireui geografiyasın, endi biri tarihın zerdeledi. Qazaqtarmen qoyan-qoltıq aralasa jürip, ärqaysısı qazaqtı är qırınan tanıdı. Biraq sol ğalımdardıñ bäri halqımızdıñ bir qasietine erek­şe toqtaladı. Ol – qazaqtıñ qonaqjaylığı. Qazaq jigitiniñ ör minezi men qazaq qızınıñ wyañdığı da añız bop ketken.
Türikterde jazılmağan qağida bar.­ Olar qızdarın şetke jiber­mey­di, biraq türik jigitterine özge wlt­tan qız aluğa rwqsat. Osı mäse­lege basa köñil audaru kerek. Şerhan Mwrtazanıñ: «Qazaqtıñ eñ jaqsı qızdarı şetke ketedi» degen söziniñ janı bar. 2012 jılı 874 qazaq qızı şetel azamatımen nekesin qidırğan. Bwl körsetkiş jıldan-jılğa öspese, kemigen joq. Täuke hannıñ Jeti jarğısında «Swlu qız – memlekettiñ qazınası» dep jazılğan. Qız barğan jerin kögertedi, qazaqqa twrmısqa şıqsa – qazaqtı, orısqa şıqsa – orıstı örbitedi. Mäselen, Aygül, Maygül, Gülnarlar basqa wltqa twrmısqa şıqsa, sol wlttıñ familiyasın ğana alıp qoymaydı ğoy.
Altaydıñ Şiñkil degen jerin­de 90-jıldarı bir jesir äyeldiñ qı­zı qıtayğa twrmısqa şığıptı. Sonda bayqws şeşe özin-özi örtep jibergen. Qanday namıs deseñşi. Al bizdegi qazaqqa bäribir. Orıstı qoyıp, ağılşınğa, negrge de twrmısqa şığıp jatır. Qızımız qayda barsa da, mwratına jetse boldı dep oylaydı. Sonda wlt mwratın kim oylaydı? Wltqa degen mahabbat otbasınan, oşaq qasınan bastaluı kerek. Qız balanıñ tärbiesi aqsap baradı. Qız – bolaşaq ana. Al ana wrpaqtı, demek twtas wlttı tärbieleydi. Sondıqtan qızdıñ boyına kişkentayınan ata saltın, tili men dinin siñiru kerek.
Swltanäli Balğabaev: – Qazaq­tıñ wlan-ğayır jeri bar, astı-üsti qazınağa tolı. Jer kölemi boyınşa älemde toğızınşı orındı ielenemiz. Qazaqstanda Men­deleev kestesindegi element­ter­diñ bäri bar. Mwnday äleuetpen keminde 200 million halıqtı asırauğa boladı. Biraq biz aynaldırğan 17 million halıqtıñ qajettiligin ötey almay otırmız. Tipti auıldağı ağayın esiginiñ aldındağı ayaday jerin igere almaydı. Azıq-tülikti sırttan tasımaldaymız. Jemis-jidekti özbek pen täjikten, tättilerdi orıs pen ukraindardan alamız. Töskeyde tört tüligi jayılğan qazaqtıñ şetelden et satıp alatını, tipti, aqılğa sıymaydı. Qazaqstanğa ettiñ biraz böligi sonau Latın Amerikasındağı Paragvaydan jetkiziletinin oqıp, tañqaldım. Qolda bardı igere almağandıqtan özgege täueldi bop otırmız.
Qazirgi tañda qazaq üşin eñ özekti mäsele – bäsekelestikke beyim bolu. Bwrınğıday şekaranı tars bekitip, tomağa-twyıq otıra beretin zaman kelmeske ketken. Endigi jerde qay halıq bäsekege qabiletti bolsa, sol halıqtıñ mereyi üstem boladı. Bäsekelestik bireumen boy jarıstıru emes, täueldilikten arılu, öz küniñdi öziñ köru, öziñ öndirgen önimdi twtınıp, öz asıñdı işu. Ayağımızdağı şwlıqtan bastap, basımızdağı taqiyağa deyin «Made in China» dep jazılğan. Tigin önerkäsibin döñgeletip otırğan qırğızdar qwrlı joqpız ba? Qazaq äyeliniñ qolınan kelmeytin is joq. Bardı wqsata bilu kerek. Özgege iek arta beruge bolmaydı. Wlttığımızdı joyatın birden bir faktor – sol. Qazaqtı wlı halıq, danışpan halıq dep kökke köterip, qwr dilmarsudan eşteñe şıqpaytınına közimiz jetti. Endigi jerde är halıq öziniñ wlılığın, danışpandığın naqtı ispen, jetken jetistigimen däleldeui kerek.
Didahmet Äşimhanwlı:
– Osıdan bir ay bwrın Pekinde boldım. Lu Sin'niñ muzeyin arnayı izdep bardım. Lu Sin' – däriger bolğan adam. Japoniyada jürgende ayaday ğana japondardıñ samsağan qıtayğa oq jaudırğanın köredi de, oyğa batadı. «Däriger bolsam, eñ arısı 100 adamdı emdermin. Al milliondağan qıtaydı qalay emdeuge boladı?» dep bas qatıradı. Aqırı, halqın sözben emdeuge bel baylaydı. Lu Sin' sanalı türde jazuşılıqqa ketken. Osı otırğan üşeumiz de qalamgermiz. Wlttı biriktiruge ärqaysısımız şama-şarqımızşa üles qosuımız kerek. Bügingi basqosudıñ, keleli äñgimemizdiñ osı ortaq iske tamşıday bolsa da üles qosatınına senim mol. Bireu bolmasa, bireudiñ sanasına jeter…