ĞASIRLARĞA JALĞASQAN JAÑSAQTIQ…..
kerey.kz
2013 jıldıñ mausımında «Bilim» baspasınan belgili sayasatker Hasen Qoja-Ahmettiñ «Ğasırlarğa jalğasqan jañsaqtıq» attı jaña kitabı şıqtı. Arada eki ay öte «Zablujdenie, dlivşeesya vekami» degen atpen osı kitaptıñ orısşası da jarıq kördi. 1970-1980 jıldarda sayasi twtqın bolğan H. Qoja-Ahmet jwrtşılıqqa «Ereuil atqa er salmay», «Qazaq muzıkası qalay kosmopolittendi», «Ziyalı kim, ziyandı kim?», t.b. kitaptarımen, sonday-aq kompozitor retinde de birneşe muzıkalıq jinaqtarımen tanıs. Jaña kitabı tarih salasına arnalğan zertteu eken. Osı eñbegi turalı swramaqqa avtormen jolıqtıq.
Jwrtşılıq sizdi sayasi publicist, satirik, muzıka önerin zertteuşi retinde biluşi edi. Al tarihtı zertteu salasına den qoyuğa ne sebep boldı?
– Jwrt meniñ 1970-jıldarda sayasi twtqın bolğanımdı tarih oqulıqtarınan, enciklopediyalardan oqi jürse de: «Onı ne üşin sottadı eken?» – dep oylanbaydı-au deymin, osı swraq jii qoyıladı. Şın mäninde, men 1970-1977 jıldar aralığında KSRO ükimetiniñ «Qazaqstan Reseyge öz erkimen qosılğan» dep tarihtı bwrmalağanın, «odaq» degen ataumen patşalıq Reseydiñ otarşıldıq sayasatın jalğastırıp otırğanın däleldep «Internacionalizm jäne onı orıstardıñ qoldanuı», «Orıstardıñ düniejüzilik jandarm boluğa tırısuı», «Odaq pa, älde otar ma?», «Wlttardı assimilyaciyalau kimderge qajet?», «Wlt mäselesiniñ tarihi şeşimi» t.b. — barlığı jiırmağa juıq maqalalar, sayasi qwjattar, ünparaqtar jazıp taratqanım üşin jazalanğan bolatınmın. Iä, KGB tergeuşileri de meni 1977 jılı twtqındap tergegende: «Sizdiñ mamandığıñız tarih emes, muzıka zertteuşisi ğoy?! Mına maqalalardı jazuğa sizge keminde tarih ğılımınıñ doktorı kömektesken, moyındañız!» — dep, sıbaylastarımdı izdegen. İşki türmedegi 7 ay tergeu kezinde men sol maqalalarımdı özim jazğanımdı däleldep şıqtım. Brejnev kezinde ükimetti sınağandardı negizinen psihiatriyalıq auruhanalarğa tığatın. Meni de solay etpek bolğan. Mınaday maqalalardı jazğan kisini auru deuge el senbesin bilip, meni «sau» dep tauıp «KSRO-nıñ qoğamdıq qwrılısına jala japtı, KPSS-tiñ wlt sayasatın bwrmaladı» degen ayıppen 2 jılğa sottadı ğoy. Tergeu kezinde KGB polkovnigi Q.Mwqanov: «Eger ükimetke jağımdı närse bolğanda, mına maqalalarıñ dap-dayın kandidattıq eñbek qoy!» — degen edi.
Alayda, siz aytqanday, Reseydiñ otarı bolğanımız ras bolıp şıqtı emes pe?!
– Meniñ sol 1970-jıldardağı ma-qalalarıma derektanulıq zertteu jasağan tarih ğılımınıñ doktorı Qambar Atabaev «Tuın jaqpay alaştıñ» degen maqalasında: «Uaqıt şındıqtı tarihşı ğalımdardıñ emes, Hasen Qoja-Ahmettiñ jazğandığın tolığımen däleldep berdi. Tek, Hasen ğılımi ataq emes, «asa qauipti memlekettik qılmısker» degen ataq alıp türmege tüsti»,— dep jazıp otır.
Jaña kitabıñızda bwl jolı tarihtağı qanday mäseleler turalı jazdıñız?
– Jalpı, tarihtı qay zamandarda da är halıq, bileuşiler özderin mıqtı etip körsetpekke bwrmalap baqqan ğoy. Sondıqtan tarihtağı külli bilip ya bilmey jasalınğan «jañsaqtıqtardı» tüzep jazu mümkin de emes şığar. 2010 jılı jazğan «Tarih oqulığındağı olqılıqtar» attı maqalamda qazaqtıñ HVIII ğasırdağı tarihına qatıstı birqatar mäseleler jayın qozğağanmın. Mısalı, Kişi jüzdiñ hanı Äbilqayırdıñ äkesiniñ atı tarihi roman, oqulıqtarda bes türli, al qazaq äskerine bas sardar bolğan Bögenbaydıñ ruın biri Qanjığalı dese, özgeleri Tabın-taraqtısı, Kerey, Arğın «qart» Bögenbay» dep, tört türli atap jürgenderine t.b. mäselelerge toqtalğanmın. Ol maqalam «Aqiqat» jurnalınıñ 2013 jılğı № 4,5,6 sandarında jariyalandı. Al mına kitabımda älemdik tarihta ornı erekşe oqiğa – Şıñğız han basşılığımen Hİİİ ğasır basında imperiya qwrğan halıqtıñ kimder bolğanı turalı segiz ğasır boyına jasalğan jañsaqtıqtar jayındağı zertteulerim, twjırımdarım bayan etiledi.
Şıñğız han turalı köptegen şı-ğarmalar jazıldı emes pe? Keybir avtorlardıñ Şıñğız handı türki, tipti, qazaq bolğan degenin de oqı-dıq. Sizdiñ bwl eñbegiñizdiñ solardan ayırmaşılığı qanday?
– Eger sol avtorlardıñ jazğandarına älem jwrtşılığı, tipti qazaqtıñ özi ilanğan bolsa, men qolıma qalam almas edim. Ras, köptegen avtorlar öz kitaptarında bwl tarihqa qatıstı birtalay twşımdı pikirler aytıp jür. Alayda olardıñ Şıñğız han turalı qanşama dälelderin joq eter närse – osı avtorlardıñ özderi sol zamanda «moñğol» degen etnostıñ bolğanın moyındap jazuı. «Şıñğız han özin «moñğolmın» dep atasa, ol kezde de, qazir de moñğol degen etnos bolsa, Şıñğız han nege türik, qazaq bolmaq?» degen zañdı swraqqa älgi tarihşılardıñ aytar qisındı dälelderi bolmağandıqtan, jüzdegen kitaptar mäseleni şeşpey otır. Meniñ bastı jañalığım – Kültegin jazuındağı «bengu el» delinip, HH ğasır ğalımdarı «mäñgi el» dep audarğan sol sözdi «moñğol» sözimen salıstırıp zertteudi Qwdaydıñ sanama saluı. Zerttey kele H-Hİİİ ğasırlardağı qıtay tarihnamalarındağı, M.Qaşqaridiñ «Türk sözdigindegi» «mengu» sözderi men osı «bengu» mağınası bir ekenin, Şıñğız han zamanında da, oğan deyin de tarihta «moñğol» degen etnostıñ mülde bolmağanı, «moñğol» sözi şığıs türikteriniñ 1206 jılı qwrğan Mäñgi el degen birlestiginiñ, memleketiniñ orıs zertteuşileri bwrmalağan atauı ekendigin tabuım. Osı sebepti bwrınğı tarihşılar «moñğol» atağan halıqtı men kitabımda ünemi «şığıs türikteri, mäñgieldikter» dep jazdım.
“Ğasırlarğa jalğasqan jañsaqtıq””Sonday-aq, san ğasırlıq osı tarihta qate aytılğan, jwmbaq bop kelgen birtalay mäselelerge de jauaptar ayttım. Öytkeni äli künge şeyin osı tarihtağı bas twlğa Şıñğız hannıñ eki esiminiñ mağınası, onıñ qay jılı tuğanı, öliminiñ sebebi turalı da zertteuşiler san ğasır boyı bir tiyanaqtı twjırımğa kelmepti.
Kitabımnan baspasözde üzindiler jariyalana bastağanına üş jıl boldı. Keyingi kezderi keybir zertteuşiler bwrınğı pikirlerin özgertip, meniñ zertteu nätijelerimdi öz maqala, kitaptarına engize bastaptı.
Alayda olar sizdiñ kitabıñızğa silteme jasaudı «wmıtıp», sizdiñ eñbekteriñizdi özderi aşqanday jariyalap jürgen sıñaylı. Bwlay isteu mädenietsizdik qana emes, oy eñbegi salasındağı «jiendik», wrlıq sanalıp, avtorlıq qwqıq turalı zañmen jauapqa da tartıladı emes pe?
– Solay-au. Kitabımnıñ alğı eki tarauın jazısımen-aq qoljazbanı Almatıdağı «Avtorlıq qwqıqtı qorğau» mekemesiniñ basşısı M.Isqaqbayğa tapsırğanmın. Biraq bireumen arızdasıp uaqıt pen densaulıqtı joğaltqanşa, aşqan jañalığıñdı älgidey «jiendik» jolımen bolsa da qaytalap elge taratqandarına şükir deymiz de. Kimnen kim «jiendik» jasağanın şın bilgisi kelgen kisi älgidey zertteuşilerdiñ bwrındarı jazğanı men keyingisin salıstırıp-aq biler. Sonday-aq, bayqasañız, men «moñğol» sözi etnostıñ emes, şığıs türikteriniñ memleketiniñ «mäñgi el» degen atauı ekenin, «Şıñğız» sözi «şıñdalğan» söziniñ buınınan ekenin t.b. däleldeuge bir-bir tarau arnadım. Öytkeni mwnday mäselelerdi älgi zertteuşilerdey «bir sözben däleldey salu» mümkin emes. Bir sözben tek özgeniñ zertteuiniñ nätijesin ğana aytuğa boladı. Ğalımdardıñ bälen ğasır boyına «köne moñğol tili» dep kelgenderi şın mäninde «şığıs türk dialektisi» degen twjırımdı da men «moñğol sözi» delingen 500 astam sözdi Şıñğız han ömirge kelmesten bwrın jazılğan türk jazba eskertkişterindegi sözdermen salıstırıp zertteu arqılı jasadım. Al mwnday zertteui kitap, maqalalarında joq, tek bir sözben ayta salıp «jañalıq aşuşı» – nağız «jiendik jasauşı» dep bile beriñizder.
Bastapqıda Hİİİ ğasır tarihına qatıstı bir-eki maqalamen oyımdı bildirermin degenmin. Alayda pikirimdi däleldeu üşin zertteu barısında tım äridegi zamannan, bügingi küngi de jağdaylardı jazu qajet boldı. Öytkeni, nege ekenin, tipti sonau Gerodot «Tarihında» jazılğan «skifterdiñ Qara teñiz soltüstigine Orta Aziyadan, massagettermen sıyıspağandıqtan barğanı» turalı da, Raşid ad-Dinniñ «Oğız-nama» şığarmasındağı «Oğız han Türkistannan şığısqa, Tolı özenine deyin quıp tastağan türkter «moğul» dep ataldı» degen derekterge de keyingi ğasırlardağı älem tarihşıları nazar audarmaptı.
Qazaq halqın qwratın rulardıñ tarihın jazıp jürgen qazirgi şejireşilerimiz de keyingi, qazaqtı birtwtas etu maqsatımen oylastırılğan äñgimelerdi ğana qoldanıp keledi. Al osı rulardıñ birqatarı jaylı erteden bar jazba derekterge, mısalı Raşid ad-Dinniñ, Q.Jalayırdıñ, Äbilğazı bahadwrdıñ t.b. tarihşılardıñ eñbekterine süyenbegen. Mısalı, bir qariya: «Qatağan ruınıñ şeşesi Qañlı bolğan eken», — deydi. Qiyat, Taraqtı ruları turalı da «qızdan tuğan» dey salamız. Al Raşid ad-din, Äbilğazı, «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» atalıp jürgen t.b. jazba derekterde Qatağan köne qiyattıñ Qoralasınan şıqqan Dobın Bayannıñ jesiri Alan swludan tuğan «nirun» ekeni jazılğan. Sonday-aq, Qiyat ruın Älimnen taratıp jürmiz. Al Raşid ad-Dinniñ tört tomdıq «Jami` at-Tauarihında» Deşti Qıpşaqtağı qiyattardıñ barşası Bartan bahadürdiñ Meñdi degen wlınan taraytını anıq jazılğan. Al Meñdiniñ Şıñğız hannıñ äkesi Esukeniñ tuğan ağası ekeni belgili. Kitabımda osınday, bwrınğılar jazğanımen, keyingi tarihşılar nazarına ilinbey qalğan derekterge de toqtaldım. Bwrındarı eñbekteri jariya bolğan orıstıñ şığıstanuşı akademikteri Bartol'd, Vladimircov, Gumilev t.b. şeteldik tarihşılardıñ, sonday-aq qazaq zertteuşileriniñ özim qisınğa kelmeydi-au dep sanağan pikirlerin oqırmanğa körsete otırıp, öz twjırımdarımdı ayttım.
Osı kitabıñız tarih ğılımına qanday jañalıq qostı dep oylaysız?
«Moñğol etnosı Şıñğız han zamanında bolmağan» dediñiz. Sonda Hİİİ ğasırda jartı älemdi bağındırğan Moñğol imperiyasın qwruşılar kimder?
– Ol imperiyanı qwrğandar – büginde qazaq, noğay, tatar, qalmaq, özbek (Orta Aziyağa Şağataymen, Şaybanilermen barğandar) t.b. atalıp jürgen sol zamanğı şığıs türkteri. Eñ senimdi, avtorı da, jazılğan jılı da anıq tarihi şejire eñbek – Iran, Siriyanı bilegen Şıñğız han wrpaqtarınıñ tapsırıp, qadağalauımen Wlağulıqtar astanası Tebrizde 1310 jılı jazılıp bitken tört tomdıq «Jami` at-Tauarih» dep esepteymin. Bwl eñbektiñ basqı betterinde-aq osı imperiyanı qwruşılardıñ barşası türk taypaları dep aydan-anıq jazılğan. Tek Ergene qon tau qoynauınan Qiyat taypasınıñ Qoralas ruınan şıqqan Börte bastap şıqqan halıqqa qatıstı «Moñğol» degen laqabı bar türk taypaları» deydi de, odan on wrpaqtan soñ Alan swludan tuğan üş wldan örbigenderdi «Nirun» atalğan türk taypaları» deydi. Şıñğız han osı «nirun» üş wldıñ kenjesi Bodanjardan tarağan. Bwdan soñ «Jami` at-Tauarihta» älgi türk taypalarınıñ barşası «moñğol» delinetini ras. Alayda bwl, Türkistandağı türktermen şatastırmau üşin, şığıstağı türkterdi olardıñ «Mengu el» (bügingi tilimizde «mäñgi el») degen memleketiniñ atımen atağanı. Şındığında, «Jami` at-Tauarihta» bwl söz «moñğol» dep jazılmasa kerek. «Parsını, täjikti on kün üyretseñ de, «moñğol» sözin ayta almaydı», – dep Äbilğazı bahadür aytpaqşı, arab älipbiinde «ñ» ärpi bolmauı sebepti mwsılman elderi bwl sözdi «muğul», «mogul» degen. Şejirelerdi keyinnen orısşağa audarğandar «mongol» dep bwrmalağan. Türk tilin, äsirese onıñ şığıs türk dialektisin tañbalauğa qolaysız arab älipbiimen parsı tilinde jazılğan «Jami`at-Tauarihtı» orısşağa audarğandar tilin, sonday-aq kommentariylerimen mazmwnın tağı bwrmalağan. Orıs tilinde 1952 jılı şıqqan osı eñbekti keyinirek qıtaylar öz tiline audarğan. Sol qıtayşadan T.Äbenaywlı qazir qazaqşağa audarıp jür. Törtinşi tilge audarğanda tüpnwsqadan ne qalar eken? «Mädeni mwra» bağdarlaması osı «Jami` at-Tauarihtı» parsışadan qazaqşağa tikeley audarudı qolğa alsa jön bolar edi.
Jäne kitabımnıñ segizinşi tarauında, bwrın-soñdı ğalımdardıñ «köne moñğol tili» dep kelgenderiniñ, şın mäninde, şığıs türk dialektisi ekendigin anıqtadım… Osılayşa, ata-babalarımızdıñ tarihtağı jasağan wlı eñbekteri HVII ğasırda payda bolğan özge etnosqa telinip qiyanat jasalınıp jürgenin däleldedim. Kitaptıñ «Ğasırlarğa jalğasqan jañsaqtıq» atalu sebebi osıdan.
Bärekeldi! Ata-baba aruağı da, qazirgi qazaq ta riza bolarlıqtay ülken eñbek atqarğan ekensiz…
– Bwğan qosa, Hİİİ ğasırdağı tarihtı zertteu barısında jalpı türkterdiñ, qazaq bolıp jürgen özimniñ tamırımdı ayqındağanday boldım. Tarih ğılımında «türkter tek jaña jıl sanaudıñ VI ğasırında Altaydan şıqqan» degen pikir qalıptasqan ğoy. Bwl qate. Zertteuler arqılı payımdağanım – türkterdiñ negizgi atamekeni ärqaşanda Türkistan bolğan, özin «türk» atağan. Al parsınıñ «it» degen «sağ» sözinen payda bolğan «saq», «kaspsaq, massaget», grekterdiñ «skif», qıtaydıñ «hunnu» atauları sırttan tañılğan. Türkterdiñ bir böligi Türkistannan jaña jıl sanaudan bwrınğı 1500 jıldar şamasında Qara teñiz soltüstigine auıp barğanda grekter olardı «skif» atağanı Gerodot «Tarihında» jazılğan. Al şamamen j.j.s. deyingi VII ğasır kezinde Oğız hanğa bağınudan bas tartqan türkterdiñ bir böligi şığısqa auğan. Raşid ad-Din «Oğız-namasında» olardı türkmenderdiñ «mogul» dep ataytını jazılğan. Qıtaydıñ batısı men soltüstigine barğan sol türkterdi qıtaylar «siuñnu» (hunnu) – «örkökirek qwldar» dep atağan. Sondıqtan tarihımızdı jazğanda özimizdi «saq», «ğwn» dep ataudı qoyğan jön. J.j.s. deyingi 209 jılı Qwyan (Qiyan) taypasınan şıqqan Mödeniñ basşılığımen imperiya qwrğan şığıs türkteri j.j.s. İİ ğasırında qıtaylar men sänbilerdiñ şabuılınan memlekettiginen ayırıladı. Oñtüstik böligi qıtayğa siñedi, Qiyan taypası Altay tauındağı Ergene qonğa şeginip, özge taypalar sänbi bileuşisi Tañşığayğa bağınıp, «Tatar» birlestigin qwradı. Özge elderdiñ şığıs türkterin jappay «tatar» atauı osı kezden bastalğan. Al Tañşığay Jayıq özenine deyin quıp tastağan şığıs türkteriniñ bir böliginen 448 jılı Edil-Attila patşa şığıp, onıñ Rimge jorıq jasağanı belgili. Sol türkterdiñ wrpaqtarı büginde Hungariya, orısşa Vengriya memleketin qwrıp otır.
Tatar birlestigi ıdırağannan soñ, osı birlestik qwramında bolğandar jäne Ergene qonnan şıqqan şığıs türkteri 552 jılı Türk qağanatın qwrğan. Europalıq tarihşılardıñ: «Türkter VI ğasırda payda bolğan halıq», — deui osıdan. 618 jılı Ekinşi Türk qağanatın qwrğan, ol ıdırağan soñ Wyğır qağanatın qwrğan şığıs türkteri özara bilikke talastan, qıtaylardıñ birin-birine aydap saluınan memlekettikten mülde ayırıladı. Sondıqtan şığıs türk taypaların H ğasırda Qidandar, Hİ ğasırda şürşitter (manjwrlar) otar qıladı. Tek Şıñğız han 1206 jılı Mäñgi el birlestigine wyıstırıp qana şığıs türk taypalarınıñ özara soğıstarın toqtatıp, şürşit-qıtay otarınan qwtqaradı. Al 1220 jılı Horezm memleketin jeñgen soñ «mäñgi eldik» şığıs türkteriniñ birtalayı atameken Türkistanğa oralğan.
Solay ma?! Al bwl turalı şeteldik tarihşılardıñ pikirleri qanday?
– Qıtay tarihnamalarında Türk qa-ğanatın qwruşılar turalı «olar hun-nulardıñ bir bwtağı edi» delingen de, al «moñğoldar» jayında köne tarihtarda bir söz de joq. «Tan memleketi tarihında» 945, 1062 jıldarı jazılğan «men gu» manjwrlıq taypa turalı bolsa kerek. Anığın tek Sun memleketiniñ elşisi Çjao Hunnıñ 1221 jılğı jazbalarınan ğana köremiz. Onda da ol: «Özderin Mengu atap jürgender – kädimgi tatarlar», — dep, olardıñ şığıs türkteri ekenin aytadı. Alayda L.Gumilev «Hunnı» kitabında: «Hunno-syan'bi – smeşannıe rodı v Halhe i Çahare; etniçeskiy substrat, na baze kotorogo vsledstvii bolee pozdnih passionarnıh tolçkov voznikli tyurkskie i mongol'skie etnosı Velikoy stepi v VI-XII vv n.e.», — deydi eş negizsiz. Ol osı kitabında şığıstağı «hunnular» men Balqaş köliniñ soltüstigindegi Qañlı memleketiniñ, Jetisudağı Üysin memleketiniñ qatar, bir zamanda ömir sürgenin jaza twra, «türkter, keyin, VI ğasırda ğana hunnulardan şıqtı» deydi. Älde ol Qañlılar men Üysinderdi türk sanamağanı ma? Al «hunnularğa» jatpaytın türkmender şe?
Şığıstanuşı N.A.Aristov ta: «Za 130 let do n.e. naydennoe na Sır-Dar'e kitayskim posol'stvom Çjan Cyanya tyurkskoe plemya bılo Kangyuy, koneçno, Kanglı, neprerıvnoe suşestvovanie kotorogo mojno prosledit' po istoriçeskim izvestiyam do nastoyaşego vremeni, vse na Sır-Dar'e», — degen. Sondıqtan, şın mäninde, türkter hunnudan şıqqan joq, kerisinşe, qıtaylar «syunnu, hunnu», europalıqtar «gunn» atağan halıq türktiñ şığısqa auıp ketken bir böligi ğana.
Söytip, ıqılım zamandarda şı-ğısqa ketken «mäñgi eldik» türkter tek Hİİİ ğasırda Şıñğız han jorığımen ğana atamekenge oralğan eken ğoy?
– Meniñşe, tarihşılar «aq ğwndar, eftalitter» dep atap jürgen şığıs türkteriniñ bir böligi j.j.s. İİ ğasır ortasında da qıtaylar men sänbilerdiñ qısımımen Türkistanğa kelgen. Türk qağanattarı kezinde de jorıqpen Türkistan tügil Ind özenine jetken, parsılarmen soğısqan. Al batısta Qırımğa jetkeni belgili. Osı VI ğasırda, tipti bwrın batısqa ketip «skif», şığısqa barıp «ğwn» atalğan zamannan Twrannıñ, türk etnosınıñ twratın şekarası Aziya şığısında Manjwriyadağı Ülken Hingan tauı, al batısta Qırım, Dunay özeni aralığı boldı desek qatelespeymiz.
Eger Wlttıq akademiyanıñ Tarih institutı nemese Bilim ministrligi komissiya qwrıp, meniñ kitaptağı pikirlerimdi talqığa salıp, swraqtar qoyar bolsa, öz jazğandarımdı däleldeuge dayınmın.
Juırda Memlekettik hatşı As-tanadağı jiında tarihımızdı qayta qarau turalı aytqanın estidik. Al siz jaña tarihımızdı kitap etip eki tilde şığarıp ta qoyıpsız. Endeşe, ükimettiñ özi «qajet» dey twra, tarihımız turalı mınaday qwndı eñbektiñ qazaqşasın nelikten 600-aq danamen şığarğan?
– Ükimettiñ bwl basılımdarğa eş qatısı joq. Kitaptı 2012 jılı jazda ayaqtap, Mädeniet ministri Mıñbaevqa hat jazğan edim. 2013 jıldıñ josparınan keşikkenimdi, qoljazbanı jibersem 2014 jıldıñ josparına engizilui mümkin degen jauap aldım. Älgidey qwrğaq jauaptan-aq kitaptıñ 2014 jılı da şığarına senimim bolmadı. 1998 jılı Prezident N.Nazarbaev közimşe ministr A.Särsenbaevqa meniñ 1977 jılı KGB tärkilegen maqalalarımdı kitap etip şığarudı tapsırğanda, «Ereuil atqa er salmay» attı kitabım 2 jıl asa äreñ şığarılğanı esimde. Qaltası qalıñ bir ağamız: «Säl küt, özim şığartıp beremin», — dep joq boldı. Bir jigitterdiñ «Oy-boy, tarihımızğa janaşır!» degen sözimen, ömirimde twñğış ret bir qaltalı kisiniñ aldına barğanmın. Onıñ da oylanuı tım wzap ketkennen soñ, qoljazbamdı sandıq tübine tastağanmın. Özimde 42 mıñ teñge zeynetaqımnan basqa tabıs joq. Öz memuarımdı nemese körkem şığarma jazsam bir säri. Barşa qazaqtıñ ata-babalarınıñ tarihtağı eñbegin bwrmalaulardan arıltıp otırğan kitaptı jariyalauğa demeuşilik jasaudan qaşularınan «Ata-baba tarihı qaltalılarğa kerek emes pe?» — degen oyğa keldim.
Bir küni mağan Qayrat Zakir'yanov telefon şalıp, baspasözdegi jariyalanğan kitap üzindilerindegi meniñ birqatar pikirlerimmen kelisetindigin, ağılşın tilinde Londonnan şığaratın kitabına meniñ de qoljazbamnan pikirler engizgisi keletinin ayttı. Kitabımmen jaqınıraq tanısa kele: «Mwnday kitaptı şığaru qajet» — dep, 500 danasına kömektesti. Ämire Qaşaubaev atındağı qor jäne özim qosıp, barlığı 840 dana şığardıq. Köktemde kitaptı orısşağa audarıp bitkenmin. «Zablujdenie, dlivşeesya vekami» dep atap, onı da älgidey, Qayrekeñ bastap, 2014 jılı berilmek zeynetaqı qorındağı qarjımdı arızben alıp, 900 dana etip şığardıq. Birneşe universitet, mektepterdiñ kitaphanalarına, belgili tarihşılarğa tegin tarattım. Şıñğız hanğa arnalğan jiındarda kezdesip: «Orısşağa audarsañız, demeuşi bolamız», — degen birneşe jigitke: «Baspahanadan qajetinşe şığarıp, özderiñe alıp, taratıñdar», — degenmin. Biraq habarlaspadı.
Zakir'yanov nağız azamattıq jasaptı! Al älgi uädesinde twrmağan, tarihın kereksinbegen qaltalılar kimder edi?
– Kitap jayındağı dwrıs äñgimemizdi bwzbay-aq qoyalıq. Bwl turalı keyinirek memuarımdı jazsam aytarmın. Şın mäninde, tarih turalı kitap şığaru memleket mindetinde boluğa tiis. M.Täjin älgi tarihşılarmen jiında: «V toy nezrimoy voyne smıslov i cennostey, kotoraya razıgrıvaetsya na planete kajdıy den', sohranenie istoriçeskoy pamyati – eto edinstvennıy sposob samosohranenie voobşe», — depti. Al juırda jaña Mädeniet ministrine jazğan hatıma Aqparat jäne mwrağat komiteti törağası bergen jauapta «ğılımi eñbekterge salalıq ğılımi-zertteu instituttarınıñ saraptamalıq qorıtındısı qajet» delinipti. Biraq ta «maman» tarihşılar özderiniñ bwrınnan qorğap kelgen pikirlerin joqqa şığaruşı «täuelsiz» tarihşılardıñ eñbegine jöni tüzu bağa jasay ala ma? Aytılğan jaña pikirlerge mwrın şüyire bersek, eşqaşan tarihımız dwrıs jazılmaydı.
Kitabıñızda aşqan tarihi ja-ñalıqtar qazaqqa zor abıroy äkeler edi. Eñbegiñizdiñ nasihattaluı qalay bolar eken?
– Kitap şağın tirajben şıqqandıqtan, şaqırular bolsa, negizinen joğarı oqu orındarındağı tarih bölimderinde mamandarmen kezdesude taratsam deymin. Bügingi studentter – bolaşaq wstazdar ğoy. Sonday-aq, eger qarajat tapsam, ağılşın tiline audartıp, şetelde şığartsam, Batıs Europa, Resey, Moñğoliyağa barıp, jiındarda zertteulerimniñ nätijesin aytsam, kümändarı bolsa jauabın bersem degen oylarım bar.
Halqımızdıñ mereyin ösirer eñ-bekteriñizde sizdi Täñir qoldasın!
Swhbatıñızğa raqmet!
Pikir qaldıru