Kişi jüzdiñ hanı Jantöre Ayşuaqwlınıñ qwlpıtası tabıldı!
kerey.kz
BQO, Terekti audanı, Şağatay auıldıq okrugi, Qızıljar auılınan Kişi jüzdiñ hanı bolğan Jantöre Ayşuaqwlınıñ qwlpıtası tabıldı-dep habarladı Erkin Irğaliev facebook paraqşasında.
Jantöre Ayşuaqwlı (1759 — 02.11.1809) — memleket qayratkeri, diplomat, Kişi jüz hanı (1805 — 1809). Reseydiñ qazaq jerine ıqpalın tejeu sayasatın wstandı. Han saylanğan alğaşqı aylardan bastap-aq bilikke talasqan bäsekelesteriniñ qarsılığına tap boldı. Äsirese, öziniñ nağaşısı Qaratay swltannıñ onı han retinde tanudan bas tartuı Kişi jüzdegi sayasi ahualdı şielenistirdi. Alğaşqı kezde söz jüzinde handıq keñestiñ törağası bolıp eseptelingen, alayda İşki ordanı bilegen Bökey de Jantöreniñ jauları Qarataydı, Ormandı, handıq keñestiñ müşesi Uqa Tölepovtı qoldap, Jantörege kedergi jasadı. Jantöre osınday qarsılıq jağdayında, Jetiru birlestigine arqa süyep, şeber diplomatiyalıq sayasatımen qarsılastarınıñ arasına iritki saldı. Baywlınıñ bir böligi Jantörege qoldau körsetti. Jantöre bes jılğa juıq handıq biligi twsında Kişi jüz arqılı ötetin Resey men Hiua, Bwhar handıqtarı arasındağı tranzittik keruen saudasınıñ qazaqtar üşin paydalı ekenin tüsinip, onı qoldadı. Sauda keruenderinen baj salığın üstemelep alıp, handıq qazınanı molayttı. Kişi jüz qazaqtarınıñ Orınbor jäne basqa qalalarmen keruen saudasına jağday jasauğa tırıstı. Keruenderdi tonauğa qatısqan ru basıların, starşındardı jazağa tarttı. Jantöre handıq sottıñ, keñestiñ qwqıqtıq jağdayın qalpına keltiruge tırıstı. Alayda, Bökeydiñ ornına handıq keñestiñ törağası bolıp saylanğan Orman Jantörege qarsılığın toqtatpadı. Jantöre öziniñ tuğan inileriŞerğazı, Baymwhamed, Arıstan jäne basqa bedeldi swltandarğa arqa süyep, handıq bilikti küşeytuge tırıstı. Jantöreniñ bedeliniñ küşeyuinen seskengen Resey ükimeti ölkeni otarlaudı jedeldetu maqsatında är türli äskeri-sayasi şaralar arqılı Jantöreniñ biligin şekteuge tırısıp baqtı. 1806 jılı 31 mamırda imperator Aleksandr İ “Kişi jüzdegi handıq keñestiñ erejeleri” attı jaña zañ qabıldadı. Osı zañ sot, äkimşilik basqaru jüyesinde hannıñ qwqıqtarın birqatar şektedi. Orınbordıñ äskeri gubernatorı knyaz' G.S. Volkonskiy Jantöre jöninde eki wştı sayasat jürgizdi. Bir jağınan, halıq ökilderi saylağan hanmen sanaspauğa bata almay, onıñ sayasatına qoldau körsetken boldı. Ekinşi jağınan, Jantöreniñ küş alıp ketuinen seskenip, onıñ qarsılastarı — swltandar Qarataydı, Ormandı hanğa qarsı jasırın aytaqtap otırdı. Jantöre şeber diplomat retinde starşındardıñ jäne swltandardıñ biraz böligine iek artıp, Kişi jüzde öz sayasatın däyekti iske asırıp otırdı. Hiua handığımen, Bwhar ämirligimen baylanıstarın birqalıptı deñgeyde wstadı. Hiua bileuşileriniñ Qarataydı qoldauına qaramastan, bwl handıqtarmen sauda, sayasi qarım-qatınastarın üzbedi. 1807 jılı Kişi jüzdi bwrın bolıp körmegen tabiği apat — jwt jayladı. Maldıñ qırılıp qaluı, mıñdağan jandardıñ aştıqqa wşırauına sebepşi boldı. Jasöspirimderdi ölim apatınan saqtau üşin Jantöre birqatar şaralardı iske asırdı. Han bwl arada osaldıq ta körsetti. Köptegen qazaq balaları men qızdarı Reseyde hristian dinine jazıldı, Hiua men Bwhar ämirlikterinde özbektermen aralasıp, wlttıq nışandarın joğalttı. Hannıñ jauları osı ahualdı özderiniñ ıqpalın küşeytu üşin wtımdı paydalanıp ketti. 1808 jıldıñ soñına qaray Jantöreniñ jağdayı qiındadı. Kişi jüz şın mäninde bwrınğı twtastığınan ayrıldı. Ölkeniñ batıs öñirin İşki Ordanıñ bileuşisi Bökey özine bağındıruğa tırıstı, Hiua şekarasımen irgeles rular Qarataydıñ qol astına toptastı. Orman swltan bolsa Volkonskiymen auız jalasıp, onıñ qazaq elin “bölip alda biley ber” sayasatına su bürikti. Osınday jağdayda Kişi jüzdiñ twtastığın qaytadan qalpına keltiru üşin Jantöre 1808 jılı 2 şildede qazaq swltandarı, bileri, bedeldi starşındarınıñ arnayı qwrıltayın şaqırttı. Handıq keñestiñ törağası Orman qwrıltaydı hanğa qarsı bağıttauğa küş saldı. Han biliginiñ küşeyuinen qauiptengen gubernator Volkonskiy hanğa qarsı iritki salu maqsatında öziniñ ökili mayor Skrıpindi jiberdi. Bwl sayasattı der kezinde tüsingen Jantöre qazaqtarda saqtalğan ädet-ğwrıptı demeu etip Skrıpindi qwrıltayğa qatıstırmadı. Alayda Jantöre maqsatına jete almadı, qwrıltay nätijesiz ayaqtaldı. Bökeydiñ ügit-nasihatımen Jantöreniñ biligindegi qazaq auıldarınıñ bir böligi Jayıqtıñ oñ jağasına, Narın qwmdarına ötip ketti. 1000 adamdıq sarbazdarımen Qaratay da hannıñ auıldarına şabuıldarın jiiletti. Birte-birte biligi älsiregen Jantöre Resey ükimetinen qoldau tabu maqsatımen Jayıq şebine jaqındap qonıstandı. Alğaşında Mergen forpostı töñireginde, keyinnenSaharnaya bekinisi mañına ornığıp, küş jinay bastadı. 1809 jılı 2 qaraşada hannıñ öz saqşıların jäne töleñgitterin tünde auıldarına taratıp jiberetinin bilip qalğan Qaratay 200 jigitpen kenetten Jantöreniñ auılına şabuıl jasadı. 27 auır jaraqat alğan Jantöre qaza taptı.
Pikir qaldıru