Şıñğıs qağandı qazaq emes dep daulasıp jürgender, qazaqtıñ ötken tarihınan eşqanday habarı joq jandar. Sebebi, Qazaqtıñ wlı qağandarı Qazaq, Alaş, Ata wlı (Ad wlı, Edil), Türik, Tütik, Elşe, Küyik, Alınşa, Mwñal, Qarahan, Oğızhandar qwrğan alıp imperiya Hİİ ğasırda «İşten şıqqan jau jaman» delinetin qazaq maqalında aytılğanday, parsılıq Horezm patşasınıñ qazaq dalasın jaulap aluına baylanıstı jäne solar qozdırğan baqtalas, taqtalas degen pälelerdiñ kesirinen ıdırap, birin-biri qınaday qırıp, jaulasıp jatqan jüzdegen wlıstar men elderge «qoy üstine boztorğay jwmırtqalaytınday» tınıştıq ornatıp, san ğasırlar boyı bükil älemge biligin jürgizgen Şıñğıs han men onıñ töl jwrtın älem tarihşıları qanşama zerttep, zerdelese de küni büginge deyin Şıñğıs han turalı jazba tarihta keltirilgen twjırımdardıñ daulı, kümändi jaqtarınıñ jetkilikti ekeni tarih süyer qauımğa ejelden belgili. Sebebi, bükil älemdik tarih ğılımı tömendegidey swraqtarğa twşımdı jauap bere almay keledi:

1.Şıñğıs hannıñ şıqqan tegi kim, yağni qay rudıñ (taypanıñ), qay wlttıñ wrpağı?

2.Şıñğıs hannıñ jäne ol şıqqan wlttıñ bügingi wrpaqtarı qayda?

3.Imperiya astanası Qaraqorım qalası atauınıñ mağınası ne?

4.Şıñğıs hannıñ taq mwrageri kim, ata jwrtı qayda?

5.Şıñğıs han imperiyası qay tilde söyledi, yağni onıñ memlekettik tili, qay til?

Bwl swraqtardıñ däl jauabın bere alatın jalğız aq el bar. Ol Şıñğıs han şıqqan eldiñ bügingi wrpaqtarı. Al, özge eldiñ ökilderi qanşama «auzımen qws tistegen» tarihşı – ğalım bolsa da bwl swraqtardıñ aqiqat – şın jauabın bere almaydı. Sebebi, är bir azamat, är bir el öz tarihın özi jazğanda ğana, sol azamattıñ, sol eldiñ şın tarihı jazılıp, bir de bir swraq jauapsız qalmay, «jüyeli söz jüyesin» tabadı. Şıñğıs qağanday älemniñ eñ wlı qolbasşısın düniege äkelgen wlı eldiñ tikeley wrpağı retinde, ötken tarihımızdı osı «jüyege salıp» saralaytın bolsaq, bizdiñ ata-babalarımız, yağni qazaq halqı Şıñğıstı öz balamız dep bilgen. Sebebi, küni keşe 300 jılğa juıq bir tudıñ astında otırğan orıs ökili Kolbindi elimizge basşı etip jibergende bükil halıq bolıp qarsı şıqtıq. Al, Şıñğıs wrpağın ata-babalarımız özderi izdep tauıp, solardıñ işindegi kösem boluğa layıqtarın şaqırıp alıp han saylap otırğan. Şıñğıs hannıñ özinde Qazaq dalasınıñ qaq törinde, Qaztaudıñ üstine col kezdegi Qazaqtıñ äygili on eki taypasınıñ on eki bii aq kiizge köterip alıp şığıp, han köterip, hannıñ da, taudıñ da attarın özgertip Şıñğıs qoyıp, qağan dep jariyalağan. Sonda qalay, bizdiñ wlı ata-babalarımız bizden aqılsız bolğanı ma? Aqılğa sıymaydı. Eşqanday aytqanğa könip, küni büginge deyin qolğa üyretilip körmegen kök börini (qasqırdı) kieli sanap, tuına salıp, wrpaqtarına eşkimge täuelsiz, derbes eldikti amanattap, osı jolda «qasıq qandarı qalğanşa» şayqasqan solar emes pe edi. Eger Şıñğıstıñ tegi qazaq bolmasa, «Oyıl, Qiıl, Jem, Sağız añğarında jatqan elge Şıñğıs kindiginen tarağan handar dwşpannan teñdik alu üşin qayta keler deymisiñ?» dep, HÜ ğasırda ömir sürgen Qaztuğan jıraudıñ atınan Mwrat aqın izdemegen, «Şıñğıs, Batu handıq qwrğan, eregesken dwşpan jauın quğan el ediñ, ıntımaqtarıñ qaşatınday senderge ne boldı?!…dep HH ğasırdıñ bas kezinde Qwmar Qaraş qayğırmağan bolar edi (Mwhtar Mağauin «Şıñğıshannıñ şarapatı», «Jwldız» №3-2002 j.). Demek Mwñal da, Şıñğıs handa Qazaqtıñ öz balası. Sebebi, Şıñğıshan imperiyasınıñ taq biligi mwragerlik jolmen wrpağına berilgendigi bükil älemge äygili. Osı ürdiske eñ adal bolğandarı da qazaq eli boldı. Küni keşegi, yağni XIX ğasırdıñ ayağına deyin handıq el basqaru jüyesi saqtalıp, Şıñğıs wrpaqtarı han saylanıp keldi. Al Mañğıstauda tipti 1930 jılğı köteriliste de Aday handığı qwrılıp, han saylanıp, keñes ükimetimen memlekettik deñgeyde wyımdasqan soğıs jürgizildi. Bwl jağdaydı da tek qana qazaqtı, onıñ işinde Adaydı Şıñğıshannıñ töl jwrtı ekendigimen tüsindiruge boladı. Sebebi Şıñğıshannıñ «töl jwrtı» delinip kelgen Moñğoliyada, Qwbılay bilik etken Qıtayda jäne Şağatay bilik etken Mäuerenahrda Şıñğıs hannıñ mwragerlik biliginiñ aldı XIÜ, artı XV11 ğasırdıñ basında aq üzilip qaldı.

Qazaq elindegi biliktiñ Şıñğıs han wrpaqtarına mwragerlik jäne qazirgişe aytqanda demokratiyalıq saylau jolımen berilgendigine dälel retinde Şäkärim Qwdayberdiwlınıñ «Türik, Qırğız, Qazaq häm handar şejiresi» attı eñbeginde bılayşa bayandaladı: «Abılay atanğanı, joğarıda aytqanday, Abılaylap şapqanı boldı. Abılaydıñ han bolğanı 1735 jıldıñ mañayı bolar. Sonan soñ, bizdiñ orta jüzdiñ jaqsıları «bwrın ülken handar wlı jüzde boluşı edi. Bwl handı özimiz saqtaymız. Qalmaqpen köp wrısatın biz» dep Töle bige sıy alıp barıp, Äbilmansür-Abılay handı alıp kelipti» (M.Tınışbaywlı. Qazaq şejiresi. 47 bet). Al, Abılay han bayağı joñğardıñ 50 000 äskerine bar-joğı 500 sarbazımen toytarıs berip, jeñiske jetken, wlı Şıñğıs babamızdıñ tikeley wrpağı Salqam Jäñgirdiñ şöberesi bolıp tabıladı. Salqam Jäñgirden -Uälibaqı, Uälibaqıdan -Abılay (osı Abılay bek mıqtı bolıp, jekpe-jekke şıqqan batırlardı öltire bergen soñ, «Qanişer Abılay» atanğan), Abılaydan-Körkem Uäli, Körkem Uäliden-Äbilmanswr. Qazaqtıñ han Abılay degeni osı Äbilmanswr.

Keyinnen «…Wlı jüz Üysinniñ el ağaları Abılayğa ötiniş aytıp, onıñ ülken wlı Ädildi özderin basqaruğa swrap aladı. Sonımen qatar Abılay han özge wldarına qazaq ruların enşilep bölip beredi. Sondıqtan bolu kerek, Bwqar jırau:

«Han Abılay atandıñ,

Dünieden şıqpay miniñiz.

Altın taqtıñ üstinde

Üş jüzdiñ basın qwradıñ.

Jetim menen jesirge,

Eş jamandıq qılmadıñ.

Ädildikpen jürgizdiñ,

Ädepti iske kirgizdiñ» (48),-dep tolğağan eken. (N.Mwqamethanwlı. «Abılay hannıñ atqarğan qoğamdıq qızmeti». Alaş. №6, (27), 2009 j.).

Sol siyaqtı Şıñğıs hannıñ tikeley wrpağı Äbilğazı han (1603-1664) 1640-1641 jıldarı bastauın qazirgi Aqtöbe oblısı jerindegi Mwñal-Jarı tauınan alıp, kezinde Kaspiy teñizine qwyıp jatqan Jem (Embi) özeniniñ boyın jaylağan qalmaq hanı Ho-Orlektiñ arasında twrğanda Aral qazaqtarı köp sıylıq berip Äbilğazını qalmaq hanınan swrap alıp özderine han köteredi. Mine osılayşa, joğarıda körsetkenimdey qazirgi qazaq halqı Kolbindi basşı tağayındağanda nege bizdi jat-jwrttıñ ökili bileydi dep bükil halıq qarsı şıqtı, al Şıñğıs han atamızdıñ wrpaqtarın «bizge han bola kör» dep özderi swrap, tipti sol kezdegi Äbilğazı atamız twrğan eldiñ bileuşisine mol sıylıq berip jalınıp, şaqırıp äkelip han saylağan. Tura osınday jağday Başqwrt (estek) halqında da bolğan. 1707-1709 jıldarı olar Qazaqtıñ kişi jüziniñ hanı Äbilqayırdan özderine han boludı jalınıp swrağan. Mwnday mısaldardı türik älemi tarihınan köptep keltiruge boladı.

Osı jerde oylanğan adamdı tañdandırıp, tänti etetin jağday sonau eski, köne, bağzı, ıqılım, tipti sonau qwsilim zamandarınan beri Qazaq elinde el basqaratın handar dayındaytın rulardıñ bolğanı. (Bwnday rulardı tek qana qazirgi zamannıñ joğargı oqu ornı jäne ğılım akademiyasımen ğana salıstıruğa boladı). Sonıñ soñğı mıñjıldıqtağı bizge belgilisi Qazaq, Bekarıs, Baywlı, Adaydıñ Mwñalı bolıp tabıladı. Bwl adaylar tilinde «Mwñal oşaq» dep ataladı. Al, Moñgoliyada onı «altın otbası» dep ataytın körinedi. Şın mäninde ekeuiniñ de mağınası birdey. Barlıq handar men qağandar osı rudan şıqqandar arasınan ğana saylanğan. Nazar audarayıq, tağayındalmağan, däl qazirgi «demokratiya» talabına säykes köpşilik dauıspen saylanıp, aq kiizge salıp köterilip handıq bilikti iemdengen. Sol rudıñ balalarına säbi kezinen bastap adam balasınıñ meñgeruine mümkinşiligi bar barlıq adami jaqsı qasietter (bilim, aqıl, ädilettilik, bauırmaldıq, dosqa adal, dwşpanğa qataldıq, öz qarabasınıñ müddesinen göri el müddesin joğarı qoyuşılıq t.b.) üyretilip, boylarına siñirilgen jäne ol balalardıñ basım köpşiligi el bilegen handar otbasında tälim – tärbie alğan. Olarğa eldegi asa bilimdi jandardan «Atalıqtar» tağayındalğan. Osınday ortadan tärbie alıp, birneşe ümitkerlerdiñ arasınan saylanğan handar eşqaşan öz müddesin halıq müddesinen joğarı qoymağan. «Halıq qalasa, astındağı jalğız atın soyğan». Bwl jerde ata-babalarımız ğılımda soñğı ğasırda ğana moyındalıp jürgen «tektiden tekti tuu» qağidasında basşılıqqa alğan. Osı jerde Aday atamız öziniñ kenje nemeresi Mwñalğa aytıptı delinetin mına bir äñgimeni qaperleriñizge bereyin. «Bayağıda eki jılan düniege kelipti. Bireuiniñ mıñ bası, bir qwyrığı, ekinşisiniñ mıñ qwyrığı, bir bası bolıptı. Bir küni ğalamat boran soğıp, artı üskirik ayazğa aynalıptı. Mıñ bastı jılannıñ bir bası inge kireyin dese ekinşi bası oğan qarsı şığıptı, al üşinşi bası basqa jaqqa tartıptı. Eñ soñında mıñ bas bir birine könbey, suıqqa şaldığıp, jılan üsip ölipti. Al mıñ qwyrığı, bir bası bar jılannıñ, mıñ qwyrığı bir basqa bağınıp, tereñ inge kirip, jılan suıqtan ölmey aman qalıptı». Amerika men batıstıñ bütkil jer jüzi memleketterine tıqpalap jürgen «demokratiyası» bizden üyrengenderi. Bizdiñ baba tarihımızdağı türikterdiñ biligi äskeri-azamattıq demokratiyalıq jüyege qwrılğan bolatın. Bizdiñ qazirgi künderi wlarday şulap jürgen demokratiya wğımı qazaqta atam zamanda bolğan. Türkilik derekterdiñ eñ eleuli erekşeligi – qanday da bir eldik mäseleni dualı auız abızdar men bilik basındağılar ortağa alıp, birlese şeşetin bolğan. Bwl nağız azamattıq, demokratiyalıq qoğamnıñ körinisi emes pe?! Olardıñ «reviziya» jasağan jerleri, handı (bileuşi degen mağınada) bizdegidey arnayı dayındıqtan ötken, halqına qaltqısız qızmetimen tanımal batırlarınıñ işinen emes, jası zañda belgilengen jasqa tolğan kez-kelgen azamattıñ işinen saylauı. Al, şındığında onday bileuşini de, onıñ artınan ergen eldi de bir şıbıqpen aydap, qalağan jağıña jürgizu oñaydıñ – oñayı. Bwl tübinde bükil jer jüzi elderin bir ğana «wlı patşanıñ» qol jaulığına aynaldıratının boljau anau aytqanday qiın bolmasa kerek. Sebebi, bwl jüye bükil dünie jüzi elderin ekige, yağni bilik jäne oppoziciyağa bölip qoyğan, bayağı evreylik bol'şevizmniñ (Lenin) bükil älem elderin bay menen kedeylerge bölgeni siyaqtı. Bwl adamgerşilikten jwrday, bölip alda biley ber degen ejelgi swrqiya sayasattıñ jalğası. Aytqanına könip, degenine jürmegen eldiñ biligine, oppoziciyanı ärtürli joldarmen aydap salıp (jalğan uäde, aqşağa satıp alu t. b.) qalayda aytqandarına köndiredi. Könbeseñ oppoziciyanıñ qolına qaruda berui ğajap emes. Qazirgi zamanda bilik auıstırudıñ bwnday ürdisi üyrenşikti jağdayğa aynalğan. Sonımen, qazirgi demokratiya dep jürgenderimizdiñ «mıñ bası, bir qwyrığı bar» jılannan ayırması şamalı.

Qazaqtıñ barlıq handarı men qağandarınıñ bäri Şıñğıshannıñ arğı ataları jäne onıñ tikeley wrpaqtarı bolıp tabıladı. Olar:

– Kerey han – Bolat swltannıñ balası. Qazaq handığın qwruşı jäne köşbasşısı (1456-1473).

– Äz Jänibek han – Baraq hannıñ balası. Qazaq handığın qwruşı jäne köşbasşısı (1456 — 1480).

– Bwrındıq han – Kerey hannıñ balası (1480-1511 j.j. bilik qwrğan).

– Qasım han (1445-1518) – Äz Jänibektiñ wlı (1511-1518).

– Mamaş han – Qasımhannıñ balası (1518-1523).

– Tayır han – Qasımhannıñ nemere inisi (1523—1533).

– Bwydaş han – Tayır hannıñ inisi (1533-1534).

– Qoja Maqmwt (1534-1535).

– Han atağı bolğan swltandar: Toğım han, Ahmet han, Haqnazar, Naurız-Ahmet han (1535-1537).

– Haqnazar han – Qasım hannıñ balası (1538-1580).

– Şığay han – Äz Jänibektiñ nemere inisi (1580—1582j.j.) 80 jasında han saylanğan.

– Täuekel han – Şığay hannıñ balası (1582-1598 j.j. äkesi ölgennen keyin han tağına otırğan).

– Esim han – Şığay hannıñ balası, Täuekel hannıñ inisi. Handıq qwrğanı 1598 — 1628 j.j.

– Twrsın han 1613-1627 jıldarı qazaq dalasında bilik qwrdı.

– Jäñgir han (Salqam Jäñgir) – Esim hannıñ balası (1628-1652).

– Batır han (1652-1680 bilegen).

– Jänibek han – Esimhannıñ wlı (1628 -1643).

– Äz Täuke han – Salqam Jäñgirdiñ balası (1680-1715).

– Qayıp han (1715—1718 jıldarı bilik qwrğan).

– Batırdıñ biligi (1718-1726).

– Bolat han -Täuke hannıñ bel balası (1726-1730).

– Jolbarıs han – 1720-1740 jıldarı Wlı jüzdiñ hanı boldı.

– Äbilhayır Qazı Bahadwr han (1693-12.08.1748) Kişi jüzdiñ hanı jäne Añıraqay şayqasında bükil qazaq qolınıñ bas qolbasşısı boldı. 1718-1748 jıldar aralığında handıq qwrğan.

– Nwralı han – Äbilqayır Qazı Bahadwr hannıñ balası 1748-1786j.j. Kişi jüzge han boldı.

– Eralı han – Äbilqayır Qazı Bahadwr hannıñ balası 1791-1794j.j. Kişi jüz hanı boldı.

– Esim han – Äbilhayır balası 1795-1797 j.j. Kişi jüz hanı.

– Ayşuaq han – Äbilqayır balası 1797-1805 j.j. Kişi jüzge han boldı.

– Şerğazı han – Äbilqayır balası 1805-1824 jıldarı Kişi jüzdiñ soñğı hanı boldı.

– Qayıp han – Orta jüzdiñ hanı (1716-1719).

– Sämeke han – Orta jüz hanı (1719-1734).

– Äbilmämbet han (1690-1771) – Orta jüz hanı (1730-1771).

– Abılay han (1711-1781) – Orta jüz jäne bükil qazaqtıñ on segizinşi hanı (1733-1737).

– Uäli han – Orta jüz hanı (1781-1819).

– Bökey han – Orta jüzdiñ soñğı hanı (1815-1817). 1781 jılı Abılay qaytıs bolğannan keyin Orta jüzdiñ hanı bolıp onıñ balası Uäli saylandı. HÜİİİ ğasırdıñ ayağı — XIX ğasırdıñ basında öziniñ otarlau sayasatı barısında patşa ökimeti eñ äueli Qazaqstan jerindegi handıq bilikti joyuğa kiristi. Han biligi orıs şeneunigi basqarğan uaqıtşa keñestiñ qolına köşti. Osınday keñes qwru arqılı Kişi jüz ben Orta jüz handıqtarınıñ sayasi derbestigin tüpkilikti joyu maqsatın közdedi. Patşa ökimeti bwl maqsattı iske asırudı Orta jüz handığınan bastadı. Mwnda 1815 jılı Orta jüz işindegi Uälidiñ biligin älsiretuge tırısıp, ekinşi han etip Bökeydi tağayındadı. Orta jüzdiñ handarı Bökey 1817 jılı, Uälihan 1819 jılı qaytıs bolğan soñ, patşa ökimeti jaña han saylatpay, Orta jüzdi birneşe äkimşilikke bölip, olardı basqarıp-baqılauğa patşa ökilderin qoydı.

– Kenesarı han (1802-1847) – Abılay hannıñ nemeresi, Qasım töreniñ balası (1841-1847j). Qazaqtıñ soñğı hanı.

– İşki Qazaq Ordası (Bökey Ordası) — Resey imperiyasınıñ qwramında Edil men Jayıq aralığında 1801 j. qwrılğan. Bökey Ordası — qazaqtardıñ jäne älemdegi eñ soñğı Şıñğıshan wrpaqtarımen qwrılğan memlekettik qwrılım. Handıqtı qwrğan Bökey Nwralı wlı, Äbilqayır qazı Bahadwr hannıñ nemeresi.

1812 jılı Aleksandr 11 patşanıñ arnayı jarlığımen Bökey swltan İşki Qazaq ordasınıñ hanı bolıp tağayındaladı. Bökeydi aq kiizge köterip han saylau Oral qalasınıñ mañındağı toğayda ötedi, keyin ol jer «Han toğayı» dep ataladı.

1815 jıldıñ mamırdıñ 21-i Bökey han qaytıs boladı. Taq mwrageri Jäñgir jas bolğandıqtan, han tağına uaqıtşa swltan Şığay Nwralıwlı otıradı.

1823 jılı Jäñgir Bökeywlı han tağınıñ mwrageri bolıp tanılıp, 1824 j. mausımnıñ 22-si küni «Han toğayında» aq kiizge köterilip, han saylanadı.

1845 jılı tamızdıñ 11-inde Bökey ordasınıñ sayasi, mädeni, ekonomikalıq jağınan damuına jol bastap, bwl ölkeniñ basqaru isine köptegen özgerister engizgen wlı reformator, qazaq dalasınıñ wlı jañartuşısı Han Jäñgir Bökeywlı qaytıs boladı.

Han Jäñgir dünie salğannan keyin han tağı Pajdar korpusında oqığan Jäñgirdiñ balası Sayıp-Kereyge köşti. Han därejesi berilgende basqa Jäñgir Bökeywlınıñ balaları siyaqtı onıñ da tegi Şıñğıshan dep özgertildi.

Mine osılayşa, 639 jıl boyı, yağni 1206 jıldan 1845 jılğa deyin Qazaq memleketi biliginiñ basında tek qana Şıñğıs hannıñ özi jäne onıñ ülken wlı (taq mwrageri) Joşıdan tarağan wrpaqtarı boldı. Demek, Şıñğıs qağan qazaq bolmasa, bizde özderimizdi qazaqpız dep atauğa eşqanday qwqığımız joq. Şıñğıs han da, onıñ wrpaqtarı da tek qana qazaq eliniñ täuelsizdigi üşin horezm, joñğar, orıs basqınşılarına qarsı jan ayamay küresti, olar osı jolda eşteñeden de ayanğan joq. Talayları ömir boyı attan tüspey, mına dünieniñ qızığın körmey ketti. Äñgimeniñ aşığın aytqanda mınau jarıq düniede qazaqtıñ täuelsizdigi üşin däl solarday küresken äulet joq. Bwl kimde-kim «mıñ jerden basın tasqa wrsa da» solay. Mwnı eşkimde joqqa şığara almaydı. Sebebi, ol qazaq qağanatınıñ (Qağanğa bükil älem bağınğan) qaraşañırağınıñ iesi Kişi Jüz (Alşın-Bekarıstıñ), onıñ qaraşañırağı On eki Ata Baywlınıñ, onıñ qaraşañırağı Adaydıñ – Mwñalınan şıqqan. Şıñğıshan qağanatınıñ astanasınıñ Qaraqwrım atalıp jürgeni, olda onıñ arğı atalarınıñ atı bolatın.

Şıñğıshandı qazaq dep aytuımız üşin, mindetti türde atamızdı 105 tañbalı (105 rulı)

qazaqtıñ bir ruınan şıqqandığın däleldeuge tiispiz. Eger biz mwnı istey almasaq, atamızdı qazaq dep atauımızğa eşqanday qwqığımız bolmaydı.

Adaydıñ şejire deregi boyınşa Şıñğıs qağannıñ rulıq tegi bılayşa taratıladı:

-  Atamızdıñ tegi Qazaq, Kişi jüz, Alşın, Baywlı, Aday ekeni dausız. Aspandağı ay menen kün qanday aqiqat bolsa, Şıñğıs qağan atamızdıñ tegi qazaq, Kişi jüz, Alşın, Baywlı, Aday ekeni de sonday şındıq.

-  Qazaq (Qazaq qağan, bükil älemdi bilegen wlı patşa). Qazaqtan Aqarıs (wlı jüz), Janarıs (orta jüz), Bekarıs (kişi jüz).

Tüsinikteme: Aqarıs – Ağa arıs (ağası), Bekarıs – Kişi jüz, dep atı aytıp twrğanday qazaqtıñ eñ kişisi, kenjesi, yağni qaraşañırağınıñ iesi bolıp tabıladı.

Bekarıstan altı ata Älim, Jetiru jäne On eki ata Baywlı qosılıp 25 taqta (25 tañbalı) kişi jüzdi qwraydı.

Baywlınan – Alaşa, Baybaqtı, Qızılqwrt, Masqar, Esentemir, Şerkeş, Taz, Tana, Jappas, Isıq, Beriş, kenjesi Aday.

Adaydan eki bala – Qwdayke (Ad-gu), kişisi Kelinberdi (Ad-lu).

Qwdaykeden eki bala – Täzike, kişisi Qosay.

Kelinberdiden altı bala – Qwnanorıs (Rısqwl), Aqpan, Balıqşı (Şıbıntay), Bwzau (Jemeney), Tobış, kenjesi Mwñal.

Mwñaldan – Äli, Bäyimbet, Jaulı, Şoğı, Alaqwnan.

Sonda Şıñğıshannıñ şıqqan Qiyan (Qiyat) ruı bılayşa örbidi.

Adaydan – Kelimberdi – Mwñal – Jaulı – Jarı – Mwrat (Keşe) – Şortıq – Bwhar – Qwrım – Süyindik – Twrniyaz – Ayıtqwl – Qiyan bolıp taratıladı. Bwl derek Adaydıñ äygili bii Alşın Meñdalıwlı şejiresinen alındı (Alşın Meñdalıwlı «Aday şejiresi» Almatı-2002. 67 bet).

Qazaq ta «Ülken wl taq mwrageri, kenje wl qaraşañıraq iesi» delinedi. Özderiñiz körip otırğanday, Aday atauı söz tübirinde Ada (Ata) degen attı iemdengen jäne sonımen qatar Şejireniñ de eñ soñında twr.

Osı şejire derekteriniñ tömendegidey bwltartpas toponomikalıq ayğaqtarı bar:

-   Adaydan – Qap (Kavkaz) tauınıñ eñ biik şıñdarınıñ biri Aday şıñı (Aday koh), Mwñaliyada (qazirgi Moñğoliya) Aday attı köl, Aday attı özen;

-   Mwñal men Jarıdan – Aral men Qas bi (Kaspiy) teñizi ortasında Mwñaljarı (Mwğadjar) tauı;

-   Mwñaldan – Şıñğıstaudıñ eñ biik şıñı Mwñal şıñı; (Köñil audarayıq, Şıñğıstaudıñ eñ biik şıñına Mwñal atasınıñ atı qoyılğan).

-   Mwñaldan – Altaydağı Mwñal (Moñğol) dalası;

-   Mwñaldan – qazirgi Monğoliya memleketi;

-   Şıñğıstan – Sarıarqa da Şıñğıstau degen tau;

-   Jarıdan -  tipti sonau Amerika qwrılığınıñ Amapa jerinde de Jarı attı özen, Jarı attı köl bar. Özimizdiñ elde de Jarkent (Jarı kent qalası), Jarbwlaq (Jarı bwlaq), Jartas, Jarqwm, Jarmış, Jarma, Jarısu, Jarqwdıq (Jarı qwdıq), Jartı, Jarşeke (tau), Jarauıl, Jarın, Jarböget, Jaras attı toponimder tolıp jatır. Osı ataulardıñ barlığı derlik Mañğıstauda ornalasqan.

Mwñal-Jarı ruı Manqıstauda Aday halqınıñ ülken böligin qwraydı. Sebebi, Manqıstauda  «Jarınıñ mal izdegenderi de bir üy toltıradı», «Jarı köp pe, tarı köp pe», «Tayaq laqtırsañ Jemeneyge tiedi, eger Jemeney bwğıp qalsa Jarığa tiedi» degen sözder ejelden aytılıp keledi;

-   Bwhardan – Bwhara qalası (qazirgi Özbekistan jerinde);

-   Şıñğıs qağannıñ arğı ataları Qaralardan (Tüpqarağan (Qarağantüp, Qarağan tübek), Qaraman Ata (beyit, qorım, alqap), Qaraqiya (oypat), Qaramandıbas (ejelgi şumerler (mayalar) özderin Qarabastar dep atağan – Qaraqwrım (Şıñğıshan qağanatınıñ astanası);

Qwrımnan – Qaraqwrım (Şıñğıshan qağanatınıñ astanası);

-   Mwñaldan –  Qiyannan (Qiyat) – Qaraqiya (Qara Qiya); Qiyat degen köptegen rular men qalalar;

-   Qiyannan – Qiyan (alqap), Qiyandı (şatqal), Qiyaqtı (tau) (Mañğıstauda).

-   Şortıqtan – Şorım attı jer atauı (Mañğıstauda).

Osı rulardan qalğan toponomikalıq ataular älem kartasında öte köp. Onıñ bärin jazatın bolsaq, oğan arnayı kitap arnau qajet bolatını sözsiz.

Qazaq ta «Ülken wl taq mwrageri, kenje wl qaraşañıraq iesi» delinedi. Özderiñiz körip otırğanday, Aday atauı söz tübirinde Ada (Ata) degen attı iemdengen jäne sonımen qatar Şejireniñ de eñ soñında twr.

Mañğıstauda Şıñğıshannıñ arğı ataları Qiyan (Qiyat), Qaraman,  Qwrım (Qaraqwrım), Börjigin attı toponomikalıq ataular küni büginde de bar.  Al, Adaydı qazaq emessiñ  deuge eşkimniñ de qwqı joq. Sol siyaqtı onıñ wrpaqtarın da. Sebebi, küni keşe patşalıq Resey Adaydı (Mañğıstaudı) qazaqtan bölip tastau üşin birese Kavkazğa, birese Türikmenistanğa zorlıqpen qosqan kezde, biz qazaqtıñ qaraşañıraq iesimiz, ağalarımızdan eşqaşan ajıramaymız, – dep wlı qırğın-qantögispen öz qazağına (Qaz ağasına) qayta qosılğan jäne sonımen qatar bükil qazaq köptegen Ata qonıstarınan ayrılıp jatqan da atameken Mañğıstau men Üstirtti Qazaqqa qayta qosqan bizdiñ atalarımız bolatın.

Qısqası, Şıñğıs qağandı qazaq dep moyınday almasaq, bizde özimizdi Qazaqpız dep atauğa qwqığımız joq.

Qojırbaywlı Mwhambetkärim, Mañğıstau

Abai.kz