Äleumettik jelilerde akademik Asqar Jwmadildaevtiñ türmede jatqan belgili ğalım Sayat Ibıraydı bosatudı talap etken videosı jariyalandı. Akademik Asqar Jwmadildaev sıylıq alıp twrıp, bwl marapatqa layıq azamat Sayat Ibıraevtıñ türmede otırğanın aytadı (https://www.youtube.com/watch?t=415&v=Pvix7eaoRNM). Ol sonday-aq ğalım sotınıñ ədil ötpegenin, ğalımnıñ Abaydı, Şəkərimdi, Qoja Ahmet YAssauidi süygeni üşin qamalğanın tilge tiek etken.

Osıdan altı jıl bwrın abaqtığa qamalğan Sayat Ibıray – professor, älem moyındağan ğalım edi. Sonday adam «ülken qılmıstı iske baradı» degen sözge besiktegi bala da senbeydi. Sondıqtan, öz tarapımızdan Sayat Ibıray jaylı birer auız söz qosudı jön sanadıq.

«It talas»

Osıdan altı jıl bwrın Qanış Sätpaev atındağı Qazaq Wlttıq Tehnikalıq universitetiniñ professorı Sayat Ibıray (surette) qamauğa alındı. Sodan beri elimizdegi sopılıq ağımnıñ közirine balanatın ğalım «abaqtıda aydan künnen jañılıp» otır. Nege? Sebebi, soñğı jıldarı bizdegi dini ahual qattı şielenisti. Qazir är ağımnıñ böltirikteri bir-birin talap jeuden tayınbaydı. Qazaq dinsiz halıq emes edi. Söyte twra şamadan tıs fanattıqqa wrındı. Qazir denesi titirkenbey «Äulie ağaştı» örtemek bolğan qazaq üşin bir ğalımdı qwrbandıqqa şalu tükke twrmas düniya sekildi. Alaştıñ bas köterer arıstarın 1937 jılı qalay qamadı?. Qazaq ziyalılarınan qalay ayrıldıq?. Onıñ biri de qaperimizde joq. Köñil tarazısı degen qayda? Sayat Ibıraydıñ qazaq ğılımına qosatın ülesin kim oylaydı? Özgelerdi şiittey bes balanıñ tağdırı men janı näzik äyel tağdırı tolğandırmay ma? Ras. Bireulerdiñ öti jarılıp ketse de aytayın, Sayat qazaqtıñ ziyalısı dep atauğa layıqtı twlğa. Mağan senbeseñiz onıñ ğılım salasında jürip ötken jolına qarañız. 1966 jılıdüniege kelgen Sayat Ibıray respublikalıq fizika-matematika mektebin altın medal'men tämamdağan.Mäskeudegi Lomonosov atındağı universitettiñ mehanika-matematika fakul'tetin qızıl diplommen bitirgen. 25 jasında kandidattıq, 29 jasında doktorlıq dissertaciyasın qorğağan. 1998-2000 jıldarda Germaniyadağı Aleksandr Gumbol'd atındağı qordıñ Stependiyatı bolıp ğılım salasındağı bilimin jetildirip elge oralğan. Ağılşın, nemis, orıs tilderin jaqsı meñgergen. Tehnika ğılımdarınıñ doktorı, professor. Üş ğılımi monografiya men 60-tan astam ğılımi maqalanıñ avtorı. Mehanika men maşinajasau salası boyınşa bes patentke ie bolğan. Ğılımdağı öz salası boyınşa älemdegi eñ mıqtı 5 ğalımnıñ bireui. Osınday twlğanı zayırlı memlekette isti etu kimge opa beredi.

Mınau it tirlikte dinimiz sayasilanıp bara jatır. Soñğı kezderi halqımız kimniñ artınan ererin bilmey qaldı. Bäriniñ aytatını bir söz. Bäri «qwran men qadiske» süyenedi. Bäriniñ qazaq dese jürekteri eljireydi. Bäri payğambarımızdıñ sünnetimen jüredi. Qwrannan susındaydı. Söyte twra, qırıq pışaq. «Ittalas». Qazaqtıñ jastarı sol itterdiñ talasına süyek bolıp laqtırılıp jatır. Kim bwrın qarpısa, sonıñ qwlqınında. Salafit, qwranit, uahabit… Sosın qaptağan izmder men istter… Ekstremist, terrorist… Solardıñ birine müşe boluıñ kerek. Bolmadıñ eken, öz obalıñ öziñe… Jan-jaqtan talap tastaydı. Sosın jatasıñ, qansırap… Osı talastıñ aldın aladı dep köptegen ağalarımızdan ümittenetin edim. Bir qızığı sol ümit etken ağalar är ağımnıñ basında jür. Ärine, atın atap tüsin tüstemesek te belgili. Biri şeyit, biri şeyh boludı armandaydı. Birin tülen türedi, birin Gülen türtedi. Biriniñ qwlqının aqşa, biriniñ sanasın salt-dästürdiñ sarqınşağı tesip baradı.  Biri kökesine, biri äkesine senedi. Biri qabirlerdi küregisi keledi. Biri ata jolımen äruaqtardan äldeneni tilegisi keledi. Biri ölikke (orısşası «trupqa»), biri jwmaq pen tozaqtıñ esigindegi qwlıpqa qwmar. Mwnan neni wğuğa boladı?. Sol «ittalastı boldırmaydı» degenderimizdiñ özi arpıldasıp jatır. Bäriniñ ilegeni bir teriniñ pwşpağı emes pe? Bäri izgilikti islam jolında emes pe edi? Allanıñ jolı arzan sayasattıñ oyınına aynalmasa kerek-ti. Allanıñ aq jolı qazaq ğılımınıñ erteñine balta şappasa kerek-ti. Qazaq ğalımınıñ qolındağı kisen şıntuaytında zañ orındarınıñ kiseni me? Eki eli auızğa qoyılğan tört eli qaqpaq kimdiki? Bwğan halıq äli-aq közin jetkizedi. Meniñ bir-aq biletinim bar. Sayat jau bolsa, qazaqtıñ salt-dästüri men tağlımdı tarihı bizge jau bolğandığı. Osı ğana. Basqa tük te emes.

«Tört eli qaqpaq»

Sufizmniñ, yağni zikirşilerdiñ jolınıñ dwrıs-bwrıstığına jauap bere almaymın. Bwl bir jaqtı qaraytın mäsele emes. Eger bireu sopılıqtı qazaqqa qaterli ağım dese, onıñ olqılıqtarın ğılımi türde däleldep däyektesin. Biz birinşiden, dintanuşı emespiz. Ekinşiden, bireuge sopılıq jol tura, bireuge qata. «Sen nege öytpeysiñ?» degen dilmarlıqtan da aulaqpız. Biraq, aqiqattıñ şımıldığı şırıldağanda ğana aşıladı. Är ağımnıñ dwrıstığı men bwrıstığı, tüzuligi men qiğaştığı halıqtıñ talqısına tüsip, bwqaralıq aqparat qwraldarında aytılğanda ğana, jazılğanda ğana ayşıqtalmaytın ba edi? Sonı ayşıqtau qolınan keletin, qoğamdıq pikir tuğıza alatın adam türmege toğıtıladı. Nege? Halıq sol «aytqışbekterdiñ» sözine qwlaq türu arqılı tüzu joldı tarazılamas pa? Sol «aytqışbekterdiñ» sözi arqılı özderiniñ häm özgelerdiñ bet-perdeleri aşılmas pa? Köleñkesinen üreylengen mına zamanda halıqtıñ közin aşu tek jekelegen twlğalardıñ ğana qolınan keledi. El de aqımaq emes. Öz tañdauın özi jasaydı. «Dinde zorlıq joq». Sözden qorqadı ekensiñ, zorlıqşıl boluğa haqıñ da joq. Meniñşe, kimniñ jolınıñ tüzu ekenin, kimge ilesse qazaqtıñ qamsız bolatının aşıp ayta alatın twlğalardıñ biri Sayat Ibıray. Oy, mwnı basqaşa oylap qalmañız. Dwrısı Sayat Ibıray biz ğwlama dep äuektep jürgen keybir «minidindarlardıñ» maskasın şeşip bere alatın twlğa. Wlttıq bolmıs twrğısınan özgelerge oy sala alatın adam. Ol aytıp ta jürgen-di. Bälkim, türmege toğıtıluınıñ saldarı tikeley sol aytqanına baylanıstı şığar. Däl qazir bizdiñ qoğamğa türli pikirler kerek. Kimniñ aq, kimniñ qara ekenin sonda ğana anıqtay alamız. «Kim ne aytsa, soğan ilanatın halqımız bar». Meniñşe, Sayat Ibıraydıñ bastağan isi saliqalı küres jolı bolatın. Sebebi, ol ğalım…

Tüyin

«Beyimbet jau bolsa, men de jaumın» deytin Ğabeñderdiñ joqtığı bayqalıp twruşı edi. Söytsek bar eken. Asqar Jwmadildaev ziyalılığın körsetti.

Qanat Birlikwlı

Abai.kz