Twlğalar Qazaq şejiresi

TWĞIRIL HAN TURASINDA

kerey.kz

 |  Nov 16, 2015

Orta ğasırda Orta Aziyada orın alğan oqiğalar tizbegi külli adamzattıñ nazarın äli küni özine audarumen keledi. Osı ölkede V-VIII ğasırlarda ömir sürgen köşpeli äskeri memleketter Qırğız, Wyğır, Türki qağanattarınıñ jalğası Kerey, Nayman, Qoñırat, Merkit, Oñğıt (Uaq), Tatar, Monğol, Jalayır taypaları haqında orta ğasır tarihşıları köp jazğan. Äsirese, wlı qağan Şıñğıstıñ ömir tarihına qatıstı materialdarda atalmış taypalar turalı mol aytıladı. Qıtaydıñ köne derekterinde, Europa sayahatşılarınıñ joljazbalarında hattalğandarı öz aldına.

Osı kezeñde ömir sürgen jeke twlğalar arasındağı tanımal adamdardıñ biri – Kerey Twğırıl han. Monğol eliniñ arheologtarı  Twğırıl han tu tikken Tula özeniniñ boyındağı eski han ordasına keşendi türde qazba jwmıstarın jürgizip, tolıqqandı zertteudi bastadı. Han ordası el astanası – Wlan-batırdan 30 şaqırım jerde ornalasqan. Aspalı şıñday asqaq Boğda tauınıñ eteginde. 1204 jılı Kerey handığı qwlağan soñ, Şıñğıs qağannıñ osında orda qwruına baylanıstı  tarihta «Şıñğıstıñ İİİ ordası» dep te ataladı. Boğda tauı bertinge deyin Twğırıl hannıñ qwrmetine «Han tauı» atalıp kelgen.

Osındağı zertteu jwmıstarınıñ nätijesine qarağanda, han ordasınıñ säulettik qwrılımı asa şeber salınğan körinedi. Äsirese, qazba jwmısı barısında tabılğan zattar Twğırıl hannıñ  batıstağı Europa jäne şığıstağı Qıtay mädenietiniñ jetistikterin tolıq paydalanğanın däleldeude.  Han sarayınıñ ortañğı böligi 15h35 metr alañdı alıp jatır. Tört ülken bağana tireudiñ swlbası saqtalğan. Biiktigi 6-7 metr şamasında.

Qwrılıstıñ arhitekturası şığıs ülgisiniñ mänerinde jasalğan. Joğarı şatırdan aqqan sudı paydalanatın käriz jüyesiniñ sorabı jaqsı saqtalğan. Saraydıñ işki jağınıñ töbesi şığıstıq mäner boyınşa bezendirilgen. Dala añdarınıñ beynesi körkem türde naqıştalıp, qabırğalarğa qaşalğan. Aydahar, meşin, pildiñ  müsinderi, gülderdiñ äsem oyuları  beynelengen zattar köptep tabılıp jatır. Bwl oyu-örnekter stildik jağınan Ündi-qıtay zergerleriniñ qolınan şıqqan tuındı degen toqtam jasaluda. Bwl zattar Twğırıl hannıñ budda mädenietiniñ oşağı bolğan eldermen de sauda-sattıq, barıs-kelis  qarım-qatınasında bolğanın ayğaqtap otır.

Bwlardan basqa, qazba jwmısı barısında tabılğan tağı özge dünieler zertteuşilerdiñ nazarın erekşe audarıptı.  Atap aytqanda,  şığıstıq jıl sanaudıñ dästürli 12 januarı beynelengen, döñgelek pişindi, ortası tesik, altın jalatılğan «Uaqıt eseptegiş qwral» men  bwdan bögde birneşe türli sıyınatın pwttar müsininiñ  tabıluı tañ qaldıruda.

Öytkeni Twğırıl handı bwğan deyin hristian dinin wstanğan dep keldik. Endeşe, hristian dinine üş qaynasa sorpası qosılmaytın bwl zattar han ordasında qaydan jür? Mümkin, täñirlik tanım nemese baqsılıq bögu dindi wstanğan köşpendiler ömiriniñ bir salası  han ordasında hristian dinimen birge jasap kelgen bolar degen joramaldar jasaluda.  Tipti Twğırıl han hristian dinin wstanğan joq deytin pikirler de aytıla bastağan. Osı soñğı boljamnıñ şındıqqa jaqın boluı da äbden mümkin.

Moñğol imperiyasınıñ tarihın zertteuşiler «Şıñğıs qağannıñ  alğaş adam qatarına qosılıp, at jalın tartıp minip, küyzelgen elin bütindep, küyregen jwrtın  jinağanda dem berip, demeu bolğan kisisi – osı Twğırıl han» deydi.

Ataqtı kerey Kökeş baqsınıñ han Şıñğısqa qaratıp aytatın:

Täñirden suat aldıñ,

Twğırıldan quat aldıñ,

Naymannan hatşı aldıñ,

Kereyden baqsı aldıñ,

Qoñırattan aqıl aldıñ,

Jalayırdan batır aldıñ,

Merkitten qatın aldıñ, –

deytin tolğauında düyim tarihtıñ sırı jatır.

Twğırıl han 1130 jılı tuğan. Şıñğıstan 32 jas ülken.  Esukeydiñ sert baylasqan dosı. Sebebi, Esukeydiñ atası Ambığaydı, Twğırıldıñ atası Marğwzdı tatarlar men jürjinder wstap alıp, Altın eliniñ patşasınıñ qolına tapsırğan. Altın hanı olardı ağaş esekke şegelep öltirgen. Onıñ sırtında Twğırıldıñ äkesi Qwrşaqwz Bwyrıq pen Esukeydiñ äkesi Qabıl dos bolğan.

Twğırıldıñ da körmegeni joq. On üş jasında tatardıñ Ajay hanı twtqınğa tüsiredi. Odan qaşıp şığıp eline kelip, qayırımsız ağa-inileri Taytemir men Bwqatemirdi ığıstırıp han tağına otıradı. Osılay tozğan eliniñ auzın aqqa jetkizip, alıs-juıqqa atağı şığıp dürkirep twrğan şağında,  bir küni  jılap-eñirep aldına  Esukey dosınıñ balası Temujin keledi.

–    Qarağım, sağan ne boldı? – dep swraydı Twğırıl han.

–   Han äke, Qoñırat Day şeşenniñ qızı Börte meniñ qalıñdığım edi. Sonı äyeldikke äkelip, otau köterip edim. Twqımı qwrığır merkitter qatınımdı tartıp äketti, – deydi Temujin.

«Saspa, balam,  –  deydi Twğırıl han, – Äkeñ jaqsı adam edi, aruağı riza bolsın, mına meniñ wlım Sengün  işimnen şıqsa, sen sırtımnan şıqqan wlım emessiñ be? Qayda ol qañğığan merkitter!? Saqalınan süyrep, sabasına tüsireyin!» – dep atqa qonıp, Temujinniñ şayqalğan şañırağın tiktep bergen eken. Osı oqiğa jaylı moñğoldıñ «Qwpiya şejiresinde», «Altın şejiresinde», Raşid-ad-dinniñ tarihi şığarmalarında aytıladı.  Bwl oqiğa 1180 jılı bolğan.

1190 jılı Twğırıl han, Temüjin, Jamuqa üştigi atqa qonıp tatar-merkitti tınıştandıradı. Osı jorıqta Jamuqa men Temüjin barlıq  bwqarasın sarqıp jürip, 20 mıñ äsker äreñ şığarğanda, Twğırıl han qinalmay-aq  bir özi 20 mıñ qoldı bastap kelgen. Osı jolı Altın eliniñ imperatorı Twğırılğa «Uañ han» degen ataq beredi. Bwl ataq artınan  hannıñ esimine aynalıp ketken jayı bar. Italiyalıq jihangez Marko Polo: «Älemge atı äygili, äsirese europalıqtar qattı äserlenetin şığıstağı «Ioan pop»  degenimiz osı «Uañ han»» dep jazadı. Orıs jılnamalarında «Van han» degen atpen belgili.

Zaman öte kele, Twğırıl han da Şıñğıspen şayqasıp, jeñiledi. Jan sauğalap batıstağı Nayman handığına bara jatqanda, şekara küzetinde twrğan qarauıldar qolınan qaza tabadı. Öli bastıñ ataqtı kerey Twğırıl hannıñ mürdesi ekenin tanığan naymannıñ Dayın hanı onı kümispen küptetip, öziniñ altın tağınıñ üstine qoyıp, aza twtadı. Bwl 1204 jılı bolğan oqiğa. Sol sätten büginge jetken joqtau bar. Onda:

Ua, Twğırıl, Twğırıl,

Aybattı alıp han ediñ,

Dañqıñ ketken älemge,

Atağı zor jan ediñ,

Qwtlıq äje ösirgen,

Bwyrıqtan tuğan dana ediñ…, –

degen jır joldar bar.

Qwdaydıñ qwdireti-ay, külli nayman aza twtıp jatsa, älgi ölgen hannıñ bası ırjıñ-ırjıñ etip külipti. Bwnı jaman ırımğa jorığan eken. Aqırı ol da ras boldı.

Twğırıldıñ inisi Jaqa batırdıñ asqan swlu tört qızı bolğan. Osınıñ üşinşi qızı Swrtoqtığa Şıñğıstıñ  kişi wlı Töle üylenedi. Swrtoqtıdan ataqtı handar Möñke, Qwbılay, Qwlağu, Arıq-bwqa törteui tuğan.

Hovdangol tuması.