Bwl oqiğanıñ mañızdılığın tüsinip, onıñ äri qaray qalay örbitinin boljau maqsatında älemniñ eñ ozıq äskeri sarapşıların sözge tartqan edik.

WŞAQ ATU SALDARI 

Dmitriy Gorenburg, Garvard universitetiniñResey jäne Euraziya mäseleleri jönindegi Devis ortalığı:

- Bwl oqiğa Reseydiñ jolauşılar wşağı qwlatılğannan jäne Parijdegi şabuıldardan köp ötpesten bolıp otır. Sodan beri «Islam memleketi» (IM) sodırlar tobına qarsı al'yans qwru jayı köp talqılanğan edi. Bwl elderdiñ barlığı birlesip jwmıs isteui tiis bolğan, bwl iske qatısı bar elderdiñ müddeleri ärkelki bolğandıqtan, endi mwnı jüzege asıru oñay bolmaydı.

Eduard Lukas, The Economist jurnalınıñ ağa redaktorı äri Varşava men Vaşingtondağı Europa sayasatın zertteu ortalığınıñ vice-prezidenti:

- Büginge deyin teñizden atılğan zımırandar, Resey wşaqtarınıñ videoları Resey telearnalarınan erekşe saltanattı oqiğa siyaqtı äspettelip jatqan edi. Bügin onıñ nağız soğıs ekeni jäne Reseydiñ öz wşaqtarınıñ qauipsizdigin qamtamasız ete almaytını ayan boldı. Bwl biz kütip otırğan oqiğa bolatın. Dau bolıp otırğan äue keñistiginde Franciyanıñ, Amerikanıñ, Reseydiñ jäne Siriyanıñ wşaqtarı wşıp jür, konfliktini bäseñdetu jayın bäri köterip jatqanımen, däl qazir onı jüzege asıru qiınnıñ qiını.

Aleksandr Klarkson, London korol' kolledjiniñ oqıtuşısı:

 - Türkiya Reseydiñ Siriyada istep jatqandarın eşqaşan jaqtırğan emes. Putin mwnı AQŞ-pen aradağı kikiljiñ dep qabıldağanımen, onıñ mäni tereñde jatır. Türkiya öz äue keñistigine orıstardıñ kirgenine tözbeytinin qayta-qayta eskertip keledi, söytip bir kezde Erdoğan qolın sermep: «Biz öz müddemizdi tabandılıqpen qorğaytınımızdı mıqtap twrıp eskertuimiz kerek» degen siyaqtı.

Türkiya qorğanıs küşteri Türkiya-Siriya şekarasında atıp tüsirgen Resey wşağınıñ qwlağan videosınan alınğan skrinşot.

Mark Galeotti, N'yu-York universitetiniñ ğalamdıq mäseleler ortalığı professorı:

 - Eñ aldımen aytarım: bwl – üşinşi jahan soğısınıñ bası emes. Putinniñ sözinen bayqağanım, ol jay reniş bildirgen joq, şarasına sıymay otırdı. Resey men Türkiya arasındağı kikiljiñ birazdan beri qozdap jatqan. Resey barlauşılarınıñ Türkiyanıñ qalalarında jaldanıp kisi öltirip jürgeni aytıldı. Olar key kezderi tipti Batıs Europa elderinen göri türikterge köbirek tize batırıp jürgen.

Kayl Fris, Resey äskeri jönindegi ekspert (AQŞ)

 - Dwrıs rettemese, mwnıñ biraz saldarı boluı mümkin. Ukraina dağdarısı kezinde Türkiya men Reseydiñ arası birşama jaqındağan. Reseydiñ Europa Odağımen arazdığınan keletin ziyannıñ ornın jabuı mümkin Türkiya Mäskeu gazınıñ eñ ülken narığına aynalğan. Meniñ biluimşe, qazir Türkiyağa sırttan keletin gazdıñ 60 payızı Reseydiki. Olar mwnı toqtata ma? Toqtata qoymas, onıñ üstine «Gazprom» Europadan tartqan şığındarınan äli eñsesin tiktey almay jatır. Resey men Türkiyanıñ osı künge deyin äue keñistigine qatıstı kelisim jasaspağanına tañım bar, onıñ üstine Resey men AQŞ mwnday jağdaylardı boldırmau maqsatında tığız ıntımaqtasıp otır.

Gustav Gressel', Europa Odağınıñ sırtqı sayasat jönindegi sarapşısı:

 - [Reseydiñ] Qırımğa basıp kirui Erdoğanğa auır soqqı boldı, onıñ üstine Reseydiñ tatarlardı kemsitui de oğan qattı tidi. Reseydiñ Türkiyadan rwqsat almastan, Siriyanı äueden şabuıldauı onıñ şıdamın tauıstı. Meniñ oyımşa, Erdoğan mwnı özin kemsitu dep tüsindi. Äsirese, äue keñistigi erejelerin alğaş bwzğan kezden Türkiya Reseyge qattı şüylige bastadı. Meniñşe, Erdoğan Türkiyanıñ mıqtı ekenin, onı ekinşi sorttağı el retinde qarastıruğa bolmaytının bayqatqısı kelgen siyaqtı. Meniñ oyımşa, mwnda äñgime Reseydiñ äue keñistigine kirui jaylı emes, [Erdoğannıñ] bedeli men abıroyı jayında bolıp otır.

Aleks Kokçarov, IHS sarapşısı

 - Siriya kikiljiñindegi negizgi tüytkil – soğıs bastalğalı onıñ bastı demeuşileri oğan aralaspay kelgen. Negizgi wrıs jergilikti «ökilderi» arasında jürip jatqan. Qazir konfliktige äskeri jolmen aralasıp jatqan demeuşilerdiñ arası jaqındap keledi. Resey Siriyadağı äskeri operaciyalarğa tek äue küşterimiz qatısıp jatır degenimen, Siriya jerinde onıñ jayau äskeriniñ jürgeni turalı da köp aytıldı.

PUTIN ENDİ NE İSTEYDİ? 

Dmitriy Gorenburg:

 - Erdoğannıñ twrğısınan qarasaq, ol öz şekarasın qorğadı, mwnda onıñ esebi tügel. Endigi mäsele: öz elinde bedeli tüsip qalmas üşin Putin qanday amal jasamaq?

Aleksandr Klarkson:

 - Reseylikter jaqsı şou körsetip jatqanımen, olardıñ Siriyada nağız operaciya ötkizerliktey tehnikalıq mümkindigi de, baylanıstarı da, küş-quatı da joq. Olar añdausız täuekelge barıp, Türkiya äue keñistigin bwzdı, olar sodırlarğa jäne jalpı aymaqqa qatıstı «oyıma ne kelse, sonı isteymin» degen neokolonialdıq közqarasta bolğan siyaqtı. Ukrainadağıday ol [qarsılasınıñ] quat-küşin dwrıs bağalamay qaldı.

Resey prezidenti Vladimir Putin (oñ jaqta) men Türkiya prezidenti Rejep Tayıp Erdoğannıñ kezdesui. Mäskeu, 23 qırküyek 2015 jıl.

Mark Galeotti: 

 - Eger türikter keşirim swramasa, onda Türkiya men Reseydiñ arasındağı teketires uşığadı. Resey ekstremistik kürd qozğalıstarına qoldau bildirui mümkin. Qarsılasınıñ qas jauına kömektesu – Reseydiñ klassikalıq ädisi.

YUriy Barmin, Resey halıqaralıq qatınastar keñesinde Tayau Şığıs jönindegi sarapşı:

 - Jasağan mälimdemesine qarasaq, Putin halıqaralıq deñgeyde bolmasa da, ekijaqtı qarım-qatınastı «qwrban» etip, bwl tragediya üşin Türkiyanıñ sazayın beruge bekinip otır. Türkiya men Resey qarjı jäne önerkäsip salasında jaqsı qarım-qatınas ornatqan, eñ köp japa şegetin de osı sala bolmaq. Bir jıl boyı talqılanıp kele jatqan gaz qwbırın tartu jobası da toqtap qaladı. Reseyde Türkiyağa baratın wşaqtardı toqtatu turalı aytıp jatır, bwl eldiñ turizm salasına ülken soqqı bolmaq, sebebi Türkiyağa baratın turisterdiñ 30 payızı – reseylikter.

Anna Borşevskaya, Vaşington institutı:

 - Eki tarap ta aşıq äskeri qaqtığıstı qalap otırğan joq. Reseylikter NATO-nıñ qalay jaqsı jwmıs isteytinin biledi, olar mwnı jıldar boyı bayqap keledi. Reseylikter, sonday-aq NATO müşeleriniñ äue keñistigin de «sınap» körgen, bälkim olar türikterden mwnday qatañ jauap kütpegen bolar. Meniñşe, Putin bwl jağdaydı öziniñ el işindegi imidjin jaqsartu üşin paydalanıp qaluğa tırısadı.

NATO-RESEY ARASI NE BOLADI?  

Dmitriy Gorenburg:

 - Meniñşe, NATO-ğa müşe elderdiñ astanalarında qazir qanday jauap beru kerektigin talqılap jatır, jağdaydıñ äri qaray qalay örbitinin aldağı 48 sağattıñ işinde biletin bolamız. Köp mälimdemeler jasaladı, bälkim ekonomika salasında kek alatın bolar, mümkin Reseydiñ bazasına jaqın barğan türik wşağın atıp qwlatu siyaqtı jauaptar boluı ıqtimal. Bwdan keyin jağdaydıñ qalay örbitinin bir ğana oqiğağa qarap anıqtauğa boladı.

Met'yu Rojanski, Kennan institutı, Vudro Vil'son ğalımdar ortalığı:

 - Naqtı birdeñe deuge tım erte, biraq, bolğan jayttar twrğısınan qarar bolsaq, zamanaui tarihta alğaş ret NATO müşesi Reseydiñ äskeri wşağına tikeley oq atıp, onı qwlattı. Bwl – bwrın-soñdı bolmağan dağdarıs. Bwl NATO men Resey arasındağı arazdıqqa wlasa qoymasa da, Resey men Türkiya arasındağı aylar, tipti jıldar boyı jatqan kikiljiñniñ uşığuı boldı. Resey men Türkiyanıñ Siriyadağı müddeleri bir-birimen qabıspaytını belgili, eki jaqtıñ basşıları da bwğan ülken sayasi kapital jwmsadı, sondıqtan, odan oñaylıqpen bas tarta almaydı. Meniñşe, «bwl oqiğa – NATO-nıñ isi, Amerika özara koordinaciyağa tosqauıl qoyuğa tırıstı» degen siyaqtı tüsindirmeler boluı mümkin.

Mark Galeotti:

 - Nemister özgermeydi, sebebi olar Reseydiñ Siriyadağı jağdaydı retteytin tarap bolğanın qalaydı. Eñ negizgi swraq: NATO-nıñ eñ bastı oyınşısı, Türkiyanıñ eñ jaqın odaqtası AQŞ ne istemek? Bir jağınan, Siriyağa eñ ıqpaldı küş te, onda köp närsesin joğaltatın da – AQŞ.

NATO bas hatşısı Yens Stoltenberg: “Biz ayqın türde mälimdedik, Türkiyamen birgemiz jäne odaqtasımızdıñ aymaqtıq twtastığınıñ saqtaluın qoldaymız”.

Kayl Fris:

 - Kreml'diñ reakciyasına baylanıstı bwl NATO üşin öte kürdeli scenariyge wlasuı ıqtimal. Alayda, Reseyde ekonomikalıq ahual naşar bolğandıqtan, aytarlıqtay eşteñe özgere qoymas. Meniñşe, Franciya Türkiyağa renjidi, al Germaniya abaylap mediator boluğa tırısadı (degenmen Putinge köbirek jaqtasatın şığar, sebebi Merkel' men Erdoğannıñ arası onşa emes), al Wlıbritaniya men AQŞ mümkindiginşe aralaspauğa tırısadı.

YUriy Barmin:

 - NATO men Reseydiñ arası onsız da öte naşar, bwdan äri uşığa qoyatınday emes. Degenmen, bwl – şınımen öte kürdeli mäsele. Putin Türkiyadan basqa eşbir eldi IM sodırlarınıñ sıbaylası» dep atağan emes.

Gustav Gressel':

 - NATO-nıñ basqa müşeleri qalay jauap beredi, soğan qarauımız kerek. Türkiya Siriyağa jäne IM-ge qatıstı ekijaqtı sayasat wstanıp keledi, bwl onıñ NATO-dağı odaqtastarına köp problema tudırıp otır. Türkiya – IM-niñ zañsız mwnayın eñ köp twtınatın el, onıñ üstine Türkiya äli de Europadan IM jağında soğısuğa attanıp jatqan sodırlardıñ negizgi ötkeli sanaladı. Türikterdiñ bwl ekeuine tosqauıl qoyu äreketi jartıkeş bolıp otır. Onıñ üstine olardıñ keybir islamşıl toptardı kürd jasaqtarına qarsı paydalanuı [Batıstıñ] Ankarağa degen senimine selkeu tüsiredi. Demek, Erdoğan Batıstan tolıq qoldau tappaydı. Resey Batısqa qarsı sayasat wstandı dep, Batıs Türkiyanıñ äreketterin közsiz maqwlday qoymaydı.

«EKİ BASŞI DA OÑIP TWRĞAN JOQ»

Aleksandr Klarkson:

 - NATO men Germaniya tez arada jağdaydı retteuge, beybit arnağa tüsiruge tırısadı. Türikter de sonı qalaydı. Biraq Reseydiñ istep jatqanı aqılğa sıymaydı, sebebi Türkiya Siriyadağı ahualğa baylanıstı nağız soğıs jağdayında twr, äri olar äreket jasaymız dep köp märte eskertken. Türkiya bwl jağdaydı paydalanıp Reseyge «Siriyanıñ keybir aymaqtarında bizdiñ odaqtastarımız bar, sen öz qalauıñşa äreket ete almaysıñ» degendi eskertuge tırısadı.

Mark Galeotti:

 - Reseydegi auditoriya türikterdi barıp twrğan antagonister dep oylaydı, degenmen olardan «Putin, eger Türkiyağa şabuıldamasañ, beyşarasıñ» degen siyaqtı reakciya bolmaydı. Türkiyanıñ istegeni dwrıs emes bolıp körinetindey ahual qalıptasadı. Onıñ üstine, Resey baspasözi älem liderleriniñ «Türkiya kinäli boluı mümkin» degendi twspalday aytqan sözderiniñ özin ilip äketip, dabıra jasauğa tırısadı.

Maykl Kofman, Vil'son ortalığındağı Resey äskeri boyınşa sarapşı:

 - Meniñşe, mwnda jeke twlğalar erekşe röl oynaydı, bwl twrğıdan eki basşı da oñıp twrğan joq. Vladimir Putin kekşildigimen belgili, Rejep Tayıp Erdoğan da sabırmen äreket ete almaytın adam sanaladı. Mwnıñ saldarı «qanğa – qan, janğa – jan» degen principke wlasuı mümkin, onda jağday mülde baqılaudan şığıp ketedi.

Dmitriy Gorenburg:

 - Resey Siriyağa şabuıldı bastarda AQŞ-pen arasın jaqsartıp aluğa köp küş jwmsadı, biraq ol «barlığın AQŞ şeşedi» dep oylap, basqalardı közge ilmegen sıñaylı. Endi qazir bir tiptegi eki adamnıñ teketiresin körip otırmız, ekeui de özderin erekşe patriot etip körsetkisi keledi, bwdan qanday problemalar tuındaytının köremiz.

Maykl Stefens, korol'dik birikken qızmet institutı:

 - Eki tarap ta bir-biriniñ Siriyadağı sayasattarın sınap, «terroristerdi qoldap otır» dep birin-biri ayıptap otır. Biraq, ekeui de IM-di Siriyadağı bastı problema dep eseptemeydi. Mwnısı külkili, sebebi bwl eki eldiñ astanalarınıñ arasındağı halıqtıñ ıqılası men süyispenşiligi üşin piar soğısına wlasıp ketui mümkin.

Azattıq radiosıjäneMwhtar EKEY