– Qwrmetti bauırlar, sizder meni sırttay bilesizder. “Aq jol” partiyası sizdermen kez­de­sudi mağan ötkizsin dep tapsırdı. Sirä, soğan qarağanda meniñ oralmandarğa küyeubala eke­nimdi eskergen bolsa kerek (du küldi). Öytkeni meniñ äye­lim –Reseydiñ qazağı, – dep sözdi Altekeñ äzilmen bastağan bolatın. Ol odan äri bılay dedi:

– Al endi äñgimeniñ negizgi taqırıbına köşsek. Bwl tek saylau (Parlament saylauın aytadı–red.) aldındağı kez­desuimiz emes. Sebebi, saylau 19-ı küni boladı. Sodan keyin ötedi, ketedi. Arı qaray da ülken ömir bar. Al ülken ömirdiñ bizdi kütip otırğan “wltımızğa, halqımızğa beretin nesi bar?” degen ülken taqırıp barlığımızdı oylandıradı. Sol san mıñdağan sw­raqtardıñ işin­degi özektisi de, ülkeni de – qazaq wltınıñ potencialın qayta qalpına keltiru mä­selesi. Bwl – öte ülken mäsele. Sebebi, imperiya twsında, 1931–33 jıldardağı aşarşılıqtı bılay qoyğanda, 1937-38-degi quğın-sürgindi bılay qoy­ğanda, soğısta joğalğan azamattardı bılay qoyğanda, 1950 jıldardağı qiındıqtardı bılay qoyğanda, “beybit, jaqsı” degen Brejnevtiñ zamanında da qazaq wltınıñ potencialı kün sanap kemip bara jattı. Sebe­bi, “bir­twtas keñes halqın qa­lıp­tastıramız” degen ideya arqılı qazaq halqınıñ tamırı joyılıp, betindegi şıbığı qalğan jağday da boldı. Wlttıñ işinde de, aynalasında da, damuında da ül­ken dağdarıs boldı. Keñes odağı qwlağannan keyin, biz sol dağdarıs kezeñinde twrğan wltpen jaña memleket qwruğa kiristik. Ärine, wlttıq byurokratiyanıñ kömegimen, qoldauımen alğaş­qı kezeñde memleket tiziginin qolğa alğanımızben, ol wlttıq byurokratiya ekonomikanıñ keybir twstarına kelgen kezde öziniñ wlt, halıq aldındağı negizgi jauapkerşiligin wmıtıp, bügin oligarhtardıñ, belgili toptardıñ byurokrattarına aynaldı.

Demek, wlttıñ özin täuelsiz memleketke tireu bolatınday jäne onı alğa alıp jüretindey işki qaynar küş kerek. Eger bilik halıqtan tuındaydı desek, aldımen halıqtıñ potencialın qalıptastırudıñ jolın izdeui­miz kerek. Ol üşin, eñ bastısı, elge erkindik beru, eldiñ damuı­na, mañdayaldı azamattardıñ ösip şığuına mümkindik jasau kerek. Bwl – ülken özgeristi kezeñ. Ol üşin ädil saylau kerek, ädil qozğalıstar kerek, ädil partiyalar kerek, ädil baspasöz kerek. Al ekinşi jağınan sol ülken dağdarısta twrğan til, din, dil jäne wlttıq bolmıs mäselesin­de, qazaq wltına sırttan keler ülken kömek bar. Ol – oralmandar. Men mwnı “kömek” dep ädeyi bölip aytıp otırmın. Sebebi, oralmandardı ülken kömek­tesuşi adamdar retinde qabıldauımız kerek. Wlttıñ sanın molaytatın, sapasın jaqsartatın, wlttıq ekonomikağa ie bolatın, sırttan kelip qosılıp jatqan “jaña küş” retinde qarauımız kerek. Äsirese, gumanitarlıq salada, til, mädeniet salasında biz körip otırğan qiınşılıqtardan alıp şığuğa öz ülesin qosatın küş retinde qarauımız kerek. Sondıqtan da, sizdermen bügingi kezdesudiñ bastı taqırıbınıñ biri osı bolmaq. Tek qana elimizge kelip jatqan oralmandardıñ basındağı qiınşılıqtardı taldap jatsaq, siz de, biz de jılap jiberemiz. Oğan wzaq uaqıt kerek. Üşinşiden, bolaşaqta ne isteymiz? At sabıltıp kelgen oralmandardıñ, ağayındardıñ qaymağı sizdersizder. Ğılım, bilim, mädeniet öki­lisiz­der. Sizdermen osı kelip jatqan bauırlarımızdıñ qazaq wltına, Qazaqstan mem­leketine qalay ıñğaylı jağdayda kirigudiñ, birlesudiñ jolın aqıldasuımız kerek. Barlıq mäselede, biz bilikke jügine beruimizdi qoyuı­mız kerek. Biz halıq bolıp birigip, halıq bolıp twtasuımız kerek. Jäne wlttıñ işindegi öz problemaların özi şeşetin, ülken qoğamdıq sayasi küşke ay­naluı­mız kerek.

Sizderde qanday oy bar? Bälkim, bizdiñ partiyanıñ kö­lemin­­de me, partiya köleminen tıs jalpıwlttıq qozğalıs kölemin­de me? Nemese bilikke qalay ıqpal etuge boladı? Qanday qozğalıstar jasauğa boladı? Osınıñ barlığı siz ben biz qozğaytın, qauzaytın närse. Siz­derdiñ bizge aytar qanday tilek­teriñiz bar? Ol üşin ayqındıq kerek. Sonı ayqındap aluı­mız kerek. Sonda ğana sizder men bizder bir-birimizdi jatsınbauğa müm­kindik jasaladı. Sonda ğana bwl memlekette jaña qwrılım qwruğa, jaña jüye jasauğa jol tabıladı. Ärine, sizder öz­deriñiz jol taba alasızdar. Bilimderiñiz bar, ülken dayındıqtarıñız bar. Al arttarıñızdan erip kelgen, endi keletin bwqara halıqqa qanday kömek kerek, qanday järdem kerek? Osı mäseleni söz etsek.

Tarih ğılımınıñ doktorı, professor Näbijan Mwqamethanwlı, ekonoika ğılımdarınıñ kandidatı Däuletbek Toqtasınwlı, käsipker Mwhan Mamıthan öz oyların ortağa saldı.

– Qazaqstanda qazaq halqınıñ talanttı azamattarınıñ köbirek körinuine, şığuına jağday jasau mäselesi qazir öte özekti. Men Mäskeude elşi bolıp istep jürgen kezimde Qazaqstannıñ Reseydegi mädeniet künderin aşuğa Qazaqstannıñ öner qayratkerleri keldi. Sonda bir jarım sağattıq koncert körip otırıp bir oyda qaldım. Jäne osı oyımdı sol kezde prezidenttiñ kömekşisi bolıp jürgen Oraz Jandosovqa ayttım: “Osıdan on jıl bwrın qanday adamdar bizde än salıp, skripka tartıp, fortepiano oynap jürse, däl sol adamdar äli de jür. On jılda basqa jaña esim şıqqan joq”,– dep. “Bwnıñ sebebi nede?” degen mäselege biz oylanuımız kerek. Nemese 1990 jıldardıñ basında qau­lay şıqqan qalıñ qazaq biznes ökilderiniñ artınan ilesken jaña esim qazir qarasañ, tağı da joq. Mwnıñ sebebi nede? Nemese bizdiñ artımızdan ile-şala basıp kele jatqan jası 30-dan asqan sayasatker azamattar jäne joq. Mwnıñ sebebi nede? Demek elimizde talanttı azamattardıñ, öner­de, ğılımda, sayasatta, bizneste körinu mümkinşiligi müldem azayıp ketken. Bwnıñ negizgi bastı sebebi, qazir bilik, atqaruşı bilik, ökinişke qaray, barlıq procesterdi öziniñ baqılauına qaratıp alğan. Eger at­qaruşı biliktiñ nazarınan tıs dünie bolatın bolsa, tıs twlğa bolatın bolsa, tıs ülken joba bolatın bolsa, ol tez arada joq boladı nemese damımaydı, öspey­di. Öytkeni bilik oğan mümkin­şilik ber­meydi. Sonıñ kesiri­nen qazir Täuelsizdigimiz­diñ 14 jılında biz sol 1990 jıldardıñ basındağı az­ğantay potencialmen ömir sürip kele jatırmız.

“Sırttan kelgen oralman­dar­­ğa elimizdiñ potencialın kü­şeytetin ülken küş retinde qaraymız” degende osını da meñzegen edim. Ol üşin oralman ğana emes, Qazaqstannıñ barlıq azamattarına jan-jaqtı damitın bäsekelestik orta kerek. Bäsekelestik orta tek demokratiyalıq instituttar qalıptasqan kezde ğana payda boladı. Qazir bizde atqaruşı bilik barlıq bilikten joğarı twr. Eger beynelep ayt­saq, bilik halıqtıñ moynına eki ayağın salbıratıp minip otır. Bügingi küni, däl qazir men biliktiñ ökilimin, osınday şındıqtı aytuğa mäjbürmin. Siz jaña ükimettik emes wyımdardıñ oralmandarğa qatısın nemese ükimettiñ közqarasın ayt­tıñız. Bizde oralmandarğa jağday jasau jöninde metodikalıq qate bar. Byudjette qanday mümkindik bar, soğan qarap kvota jasayıq deydi. Halıqtıñ “oralmandardı elimizge alıp kelip qosıp, wlttıñ potencialın qalay attıruğa boladı?” degen swrağın aldımen qoyıp, sol üşin qanşa qarjı keregin anıqtap, qanday jağday qajettiligin oylastırsaq, sodan keyin esep-şot jasasaq, jağday mülde basqaşa bolar edi. Ükimettiñ qazirgi müşesi retinde, bwrınğı mü­şesi retinde aytayın: siz­derdiñ tağdırlarıñızdı kö­bine-köp byudjetti josparlaytın, böletin. Qorjova degen hanım şeşip jiberetin. Biz ol kisimen talay aytıstıq ta, tartıstıq ta, talay äñgimeler­ge barıstıq ta. Mine, sondıqtan da, oralmandardıñ kelu mäse­lesi Qazaqstannıñ parlamentin­de bir ret te keñ türde talqılanıp, ükimetke salmaq salğan joq. Demek, parlament öziniñ negizgi bir ökiletti, maqsattı isin orındap otırğan joq. Men keyde oylaymın, osı bizdiñ ükimet qazaq halqın probleması joq halıq dep oylaytın boluı kerek. Sondıqtan da bwğan köp nazar audarmaydı. Ol üşin biliktiñ qwrılımı özgeru kerek. Konstituciyağa ülken özgeris qajet. Bilikti biz teñ­destiruimiz kerek. Bilikte te­pe-teñdik bolmay, bilik birin-biri baqılamay, ärqaşanda ertoqımı bir jağına auıp ketken at siyaqtı bolıp jüremiz. Ol şındıq. Mine, sodan kelip soñğı 14 jılda jañağı siz aytıp otırğanday, men aytıp otırğanday, wlttıñ potencialında ülken özgerister bolmay jür. Tipti qazaqtıñ birtuar azamatı, ğarışker Toqtar Äubä­kirov­tiñ özin neşe soq­paqqa saldıq. Bizde wlttıñ paydalı, qwndı, bağalı twlğaların dwrıs­tap paydalanu mäselesi joq. Onda da tek saya­si biliktiñ ıqpalında bolsa, sayasi biliktiñ şeñberinde bolsa, sonda ğana paydalanadı. Qalğan kezde wlttı damuşı küş retinde qaras­tır­maymız. Biz köbin ülken adamdarğa, bilikke qajet pe, qajet emes pe dep qaraymız. Al wltqa qajet pe, qajet emes pe degen swraq köp tuındamaydı. Ziyalı qauımnıñ köp ökilderi keñes zamanında osı swraqqa öz­derin­şe jauap berip üyrenip alğan. Biz halıqqa qajetpiz be, qajet emespiz be dep eşkim oylamaydı. “Osı biz bilikke qa­jet­piz be, qajet emespiz be? Bir küni ğayıptan tayıp qajet bolmay qalsaq qaytemiz?” dep alañdaydı, basın qatıradı. Sodan jaltaqtıq tuadı. Jaqında “qazaqstandıq wlt qwru” jöninde dayındıqsız pikir aytıldı. Biz odan ötkenbiz. Kezinde “bir twtas keñes hal­qın qwramız” degen kezde bükil qazaq mektep­terin jauıp, tilimizdi, bärin soğan ıñğaylağanbız. Sebebi, “bir wlt” bolğan soñ ol wlttıñ bir tili bolu kerek. Mäselen, ağılşınnıñ–ağılşın tili bar, japonnıñ –japon tili bar, francuzdıñ–francuz tili bar. Al “qazaqstandıq wlt” qwrsaq, onıñ tili qay til boladı? Qay wlttıñ mädeni negizinde qwrıladı? Ol qay wlttıñ dininiñ negizinde qwrıladı? Osınday mäsele jöninde swraqtar tuğan kezde bizdiñ bir ülken jazuşı ağamızdan jurnalist: “Qalay qaraysız”,– dep swrasa, älgi jazuşı ağamız: “Aynalayın, men mwnday swraqtarğa jauap bermeymin, uaqıtım joq”,– dep jauap beripti.

Qıtaydan kelgen azamattardıñ oquğa tüse almay, nemese eline qayta almay, dübära bolıp qinalğan kezin de men “ülken saya­si oqiğa” dep esepteymin. “Jas Alaş” gazeti sonı şırqırap twrıp jazdı. Sonda selt etken şeneunik bol­ğan joq. Selt etken prem'er-ministr bolğan joq. “Mwnıñ qalay?” dep Altınşaş Jağanovanı şaqırğan prezident bolğan joq. Bwl da ülken mäsele. Parlamentte bir-eki deputat söyledi de qoydı. Sondıqtan biz ärbir qoğamdağı ülken mäselelerge tereñ qarap üyrenuimiz kerek. Basqalay bolmaydı. Bizdiñ qazirgi damu qar­qınımız, mümkinşiligimiz soğan jağday jasaydı. Siz­derdiñ bäriñiz är elden kelgen bilimdi azamatsızdar, öz­deriñiz de bayqağan şığarsızdar, bizdiñ damuı­mızda ke­minde bes jıldıq keşigu bar. Al mınau ğalamdastıru ke­zeñinde keşigu biz üşin öte qauipti. Reseydiñ Kavkazdı tınıştandıru reforması jürip ketse, biz odan keyingi 10–15 jılda damımay osı küyde otırsaq, “Täuelsizdigimizdi saqtap qalamız” dep men ayta almaymın. Eger Resey wlttıq ekonomikasın eki ese wlğaytsa, biz “ artta qalğandardıñ (Öz­bek­stannıñ, Qırğızstannıñ jäne Täjikstannıñ) aldında jürmiz” dep maqtanıp jüre beretin bolsaq, onda bizdiñ täuelsizdikten ayırılıp qalu qaupimiz bar. Şekaramızdı sızıp bergennen keyin, eşkim bizge “Täuelsizdigiñ mäñgilik” dep kepildik bergen emes.

Qıtaydıñ örleu qarqının bilesizder, Reseydi bilesiz­der. Endeşe, Qazaqstannıñ mañda­yına üzdiksiz damu ğana jazıl­ğan. Üzdiksiz damu arqılı biz özi­mizdi-özimiz wlt retin­de saqtay alamız. Özimizdi-özimiz Täuelsiz memleket retinde saqtay alamız. Soñğı üş jılda, mına ekonomikalıq reformalar ayaqtalğannan ke­yingi jıldarı, erkin parlament, erkin baspasöz bolsa, oralmandardıñ köp mäse­lesi ornıqtı şeşilip ketken bolar edi. Qoğamdıq talqı arqılı şeşilip keter edi. Bizde siz­derdiñ azamattıq alularıñızdıñ özi problema. Sizderge beretin jeñildikti korrupciyağa aynaldırğan. Pälendey payızın qaytarmasañızdar, köp­şiligiñiz kvota ala almaysızdar. Onı da bilemiz, gazet jazıp jatır.

Al mınau Litva memle­ketin­­de jañadan saylanğan prezident bir Reseydiñ azamatına zañsız azamattıq bergeni üşin otstavkağa ketti. Litva halqı alañsız, qorıqpay, tınış wyıqtap ömir süre beruine boladı. Sebebi olar “töbege şıqqan, biliktegi kez kelgen adam öziniñ oyındağı jeke maqsatın istey almaydı” dep sezinedi. Olardıñ konstituciya­sında sonday müm­kindik bar. Kez kelgen biliktiñ adamı baqılauda. Parlament­tiñ, baspa­sözdiñ, qoğamdıq sayasi küş­terdiñ baqılauında. Al bizde qanşa tölqwjat qanday jağdayda ketkenin kim bilip jatır?! Mine, osınday mäseleler sizderdi de, bizderdi de tol­ğandıradı, oylandıradı.

zhasalash.kz