Qar şañğı simvolğa aynaldı
Bwl bügingi jañalıq emes. Osıdan 7-8 jıl bwrın atqarılğan jwmıs. Qazir bayırğı qar şañğı men Altay tegene qwyrıqtı qoyı jıl sayın ötetin «Altay qalalıq qar-mwz, salt-dästür sayahatı» attı auqımdı sporttıq şaranıñ qwt belgisi retinde paydalanıladı. Sonımen qatar, jaqında ğana Qıtayda memlekettik 13 qısqı sport jarısın ötkeni mälim. Onıñ aşılu saltanatında qazaqtıñ bayırğı qar şañğısın tepken qazaq qariya, Şıñjañnıñ erekşe belgisiniñ biri, tarihi qwndılığı retinde qatıstı. Al, jabılu saltanatında Altaydan arnayı barğan qazaq-moñğoldıñ şañğışı jigitteri tau basınan 13 sanı formasında sırğanap tüsip, 13 retki qısqı sport bäsekesiniñ simvolın somdadı.

Al, köptegen älem elderinde bar, qısqı olimpiadadağı negizgi sport türine aynalğan qar şañğınıñ mekeni qalayşa Altay bola qaldı? 10 mıñ jıl bwrın Altayda paydalanılğan şañğınıñ mwrageri qazaq degen twjırım qanday negizde jasalıp otır? Biz osı swraqtardıñ jauabın bilmek üşin Altayda twratın belgili jurnalist, qalamger, Altay aymaqtıq telearnası bas direktorınıñ orınbasarı Rizabek Qasenwlına habarlastıq. R.Qasenwlı jaqında ğana osı qar şañğınıñ tarihına arnap «Tasqa oyılğan» tarih attı tört bölimdi p'essa jazğan. Ol köpşilikke körsetildi de…

Rizabek Qasenwlı

Jağırapiyalıq jağday

– Rizabek Qasenwlı, Altaydı «Adamzattıñ bayırğı qar şañğı mekeni» atandıruğa ne sebep boldı?

– Biz bwrın şañğını qar şañğı nemese teri tabandı şañğı deuşi edik. Qazir «qazaqtıñ bayırğı qar şañğısı» atap otırmız. Aldımen qar şañğınıñ osı Altay öñirinde negiz qalauınıñ, qazirgidey bazarlı boluınıñ öz sebebi bar. Öytkeni, Altaydıñ anau Qazaqstan şekarasındağı Aqqabadan bastap, şığıstağı Şiñgil audanına deyin sozılğan mıñ şaqırımdıq tau alqabı, jer tüzilisinde jazıq, qırat, tau, şıñ-qwz, orman, özen-köl bäri kezigedi. Bwl – qar şañğı tebuge mümkindik beretin öte ıñğaylı orta. Sonday-aq, Qıtaydağı on ülken twşı köldiñ qatarına kiretin, Altaydıñ Buırıltoğay audanına qarastı alıp Üliñgir köliniñ şalqar aydını, qısta şañğı tebuge tabılmaytın maydan. Jağırapiyalıq jaqtağı osınday erekşeligi qar şañğını Altayğa teludiñ, Altayda damıtudıñ bir sebebi dep qoyıñız.
Sonımen birge, atı aytıp twrğanday Altayda altı ayğa juıq qıs boladı. Auası taza bolğandıqtan bwl öñirdiñ qarı kristalday nığız, susıldap twradı. Jılbırap jatqan joq. Äri qar qalıñ tüsedi. Şañğı tebuge öte qolaylı.

– Al, Altay qalası bayırğı qar şañğı mekeni retinde Ginnes kitabına qalay kirdi?

– Qar şañğı dese bizdiñ köz aldımızğa eñ aldımen tau basındağı tamaşa kurorttı aymaqtarı bar, sporttıq keşenderi kemel, zamanaui şañğımen zımırap jürgen europanıñ damığan, mädenietti elderi keletini şındıq. Soğan qarap, «äy, şañğı osılardıñ ata-babasınan qalğan öner bolar» dep oylaysız. Ras, halıqaralıq jarıstarda köbine solardıñ ökilderi jeñiske jetndñ. Ondayda Altaydı şañğı otanı degendi qoyıp, ol jerde şañğı tebetin adam bar dep oylauğa qorğanatın boluıñ mümkin.
Älbette, soltüstik Europa şañğışıları mığım. Ol jaqta bwl sport türi damığanı şın. Mäselen, halıqarada şañğı sportınıñ otanı retinde Norvegiya memleketin tanidı. Ol da taulı, qarı qalıñ tüsetin el. Öytkeni, Norvegiyadan bayırğı qar şañğı sureti tabılğan. Onı arheologtar zerttep, 4500 jıl bwrınğı sızba dep twraqtandıradı. Jäne bayırğı qar şañğı mekeni solar bolıp şığa keledi.
Keyin Şveciyadan, Reseydiñ Oral tauınan da qar şañğı sureti tabıldı. Onıñ tarihın ğalımdar 8 mıñ jıl arı apardı. Biraq, Norvegiya älgi atağın eşkimge bergen joq.

Tarihi fakt

– Al endi osığwrşa eldiñ aldına Altay qalay tüsip ketti?

– 2005 jılı Altay qalasına qarastı «Dwndırbwlaq» degen jerde jartastıñ astındağı üñgirden köne zaman sureti tabıldı. Onda bir qatarda ketip bara jatqan jeti adam beynelengen. Bastarında şoşaq bas kiimderi bar. Aldıñğı tört adamnıñ artında jılqı, siır sekildi maldıñ beynesi salınğan. Al, qalğan üş adam belderin säl bügip, sıñar tayaqqa süyene şañğı teuip baradı. Añ aulau säti sızılğan körinis. Alayda bwl suret tasqa qaşalmağan, birtürli boyaumen sızılğan suret bolıp şıqtı.

– Boyau deysiz be? Sonşama wzaq uaqıt qalay öşpegen sonda?

– Iä, boyaumen salınıptı. Endi, tım arğı tarihtı qazbasaq ta, bwrınğı qazaqtar rauağaş, qarağaydıñ qabığı, şükir, josa sekildi zattardı boyau ornında paydalanıp, ton-şalbar, özge de teri kiimderin, mülik-mükamaldarın boyap kigeni talassız şındıq.
Al, tastağı surettiñ osınşa wzaq jıl saqtalğanı bizge de ğajap sezildi. Sodan bwl mäselege arnaulı ğalımdar, tarihşılar aralastı. Şındığında, boyaudı ertedegi tas däuiriniñ soñğı kezinde-aq adamdar paydalana bastağan. Onıñ üstine Franciya, Ispaniya sekildi memleketterde 20-30 mıñ jıl bwrın tasqa boyaumen salğan är mazmwndağı tarihi suretter tabılıptı. Boyaudıñ qwramın teksergen ğalımdar sızbanıñ qay däuirge jatatının anıqtaydı eken.
Onıñ janında Altaydağı jartas suretiniñ uaqıtın 12 mıñ jıl dep sanauı orındı sekildi. Äri boyaumen suret salu dästüriniñ ejelgi adamdarda, taypalarda bolğandığı, Altaydağı sızba surettiñ de erte tarihqa tän ekenin nıqtay tüsetin fakti boldı.
Biraq, bwl talas tudıruı da mümkin. Qar şañğı turalı bwrınğı tarihi derekti, közqarastı, bağıttı basqağa bwruı mümkin. Osığan oray Norvegiya bastap älemniñ on neşe elinen ğalımdar kelip tekseru jwmısına qatıstı. Aqırı şındıqtı negizge alıp, naqtılı fakt boyınşa zertteu jürgizgen ğalımdar, bwl suretter 10-12 mıñ jıl bwrın salınğan degen qorıtındığa keldi. Tipti, keybireui öşkindeu suretterdiñ tarihın 20 mıñ jılğa deyin baradı degen pikirlerin ayttı.

Sonımen qatar, norvegiyalıq zertteuşi Nel'son degen kisiniñ 1891 jılı şıqqan kitabında «qar şañğı sportı Altay taularındağı bir taypadan şıqqan boluı mümkin» dep jazıptı. Tipti, tarihşılardıñ atası delinetin Gerodottıñ jazbalarında da Altay tau jülgelerinde şañğımen, eşki ayaq, at taqamen jüretin rular barı turalı aytqan eken.
Osınıñ bäri Altaydağı jartas suretin zerttep, onı 10 mıñ jıldıñ aldındağı jädiger retinde twraqtandırğan qorıtındığa say boldı. Sodan şeteldik ğalımdar da birauızdı pikirge keldi. Bayırğı qar şañğınıñ eñ erte sureti Altaydan tabıldı degen twjırımğa tiyanaqtadı. 2007 jılı «Qıtaydıñ Şıñjañ ölkesindegi Altay tauı eñ bayırğı qar şañğı mekeni» dep Ginnestiñ rekordtar kitabına kirdi. Qıtayda Ginnes rekordtar kitabına tizimdeytin ştabtıñ bölimşesi bar. Ol «Şañhay darhan älem Ginnes rekordın jañalau ortalığı» dep ataladı. Sol jerde tirkelip, kuäligi sol kezdegi Altay qalasınıñ äkimi Qadım Raqımwlına tabıs etildi.

– Altaydı meken etetin basqa wlttar talas tudırğan joq pa?

– Altaydağı halıqtıñ 51 payızı qazaqtar. Özgelerdiñ sanı köp emes Hanzu men wyğır keyin kelip qonıstanğan. Moñğoldar öte az. Sol sebepti, qar şañğınıñ iesi qazaq bolıp belgilenui tabiği edi. Al, tarihta anau saq, ğwn zamanınan tartıp, Altaydı meken etpegen türki taypaları kemde-kem. Qazirgi qazaq bolsa, jañağı aytılğan wlıstardıñ wrpağı. Sondıqtan, qazaqtıñ bayırğı qar şañğısı dep jasqanbay aytuımızğa boladı.
– Qar şañğınıñ bwdan da köne suretteri, derekteri tabılsa qalay boladı? Ginnestiñ tizimdiginen Altaydı şığarıp tastay ma?
– Ginnestiñ kitabına kiretin dünieler öte köp. Mäselen, osı Altaydıñ özinen on mıñ adam qatısqan Qarajorğa bii, bälenbay metrlik dastarqan degender Ginneske kirip jatır. Sanı köp. Biraq, osı närselerdi jıl sayın arnayı saralaudan ötkizip twradı eken. 2008 jılı qar şañğı Ginneske kirgenne bir jıl ötken soñ osınday bağalau boldı. Düniejüzi boyınşa Ginnes rekordına tizimdelgenderdiñ eñ tañdaulısın saralau boldı. YAğni, «eñderdiñ» işindegi «eñdi» bağalau. Sol kezde Altayda payda boldı degen qar şañğı eki märtebege ie boldı. Onıñ biri – Ginnestegi 2008 jıldıñ eñ tolımdı nısanı sıylığı, ekinşisi – Ginnestiñ işindegi «eñderdiñ» sıylığı. Sonımen, Aqqabadan tartıp, Şiñgildiñ basına deyingi 1 mıñ şaqırımdıq Altay tauı jülgesin «Adamzattıñ bayırğı qar şañğı mekeni» dep atadı. Äri sol atağı äli saqtalıp keledi.

Altay köleminde qañtardıñ 16 küni «Bayırğı qar şañğınıñ payda bolğan küni» dep belgilengen. Onı jıl sayın eske tüsirip twramız. Bıltır Şveciya, Norvegiya, Finlyandiya, Australiya, Çehiya, Amerika, Pol'şa, Moñğoliya sekildi 30-dan astam memleketten uäkilder kelip, osı ataulı şarağa qatıstı. Biıl da 10-nan astam memleketten adamdar keldi. Altay qalalıq äkimşilik pen sport mekemelerinen de Norvegiyağa adamdar barıp, qar şañğı konferenciyasına qatısıp qayttı. Eñ bastısı, norvegter bayırğı qar şañğı mekeni retinde Altaydı moyındap otır. Osı konferenciyalarda qar şañğınıñ tarihına qatıstı zertteuler, jaña derekter ortağa salınadı. Eger, qar şañğığa qatıstı bwdan da köne tarihi jädigerler, faktiler tabılıp jatsa ol mindetti türde zertteledi. Qazirge deyin onday eşteñe tabılğan joq. Biz «adamzattıñ bayırğı qar şañğı mekeni» atağımızdı äli saqtap twrmız.

– «10 mıñ jıldıñ aldında Altayda qazaq bolğan joq, onıñ bügingi iegeri qalayşa qazaq boladı» degen pikir, daulı közqarastar aytılğan joq pa?
– Ärine, ol da aytıldı. Jaqında ğana özge wlttıñ tilşileri mağan osı mazmwndas swraq qoydı. Qıtaydıñ memlekettik negizgi zañında äke ölse balası, ne jwbayı mwrager dep körsetilgen. 10 mıñ jıl köleminde jäne odar bergi kezeñderde Altaydı türki taypaları, wlıstarı, handıqtarı, tipti imeriyaları mekendegeni tarihta tayğa tañba basılğanday sayrap jatır. Al, bügingi küni olar joq bolğanımen, olardıñ wrpağı sanalatın biz äli barmız ğoy. Aspannan tüskemiz joq, osı öñirde jasap kelemiz. Onıñ zañdı mwrageri biz bolatınmız qisınğa sıyıp twr. Jay qisın emes, ğılımi zertteumen däleldenip, halıqara solay şeşim qabıldap otır.

– Arı qaray qar şañğını damıtu üşin qanday jwmıstar atqarıluda?
– Bwyırtsa, aldağı uaqıtta qar şañğını memlekettik jarıstarğa kirgizu mümkindigin qarastırudamız. Aziya olimpiadasınıñ qatarına qosamız ba dep şapqılap jürgen azamattar bar. Şañğı babalarımızdıñ qoldanğan qatınas qwralı ekeni anıq. Alğaşında şaruaşılıq maqsatta paydalandıq. Onımen añ auladıq, auıl arasına qıdırdıq, alıs jerlerge sapar şektik. Endi mine, qısqı sport türleriniñ qatarına qosamız ba dep otırmız. Öytkeni, soğan layıq dünie. Qazirgi olimpiada qwramında bar qar şañğınıñ atası osı. Onı şettetip, nemqwraylı qarağanşa, tarihi jädiger, erekşe qwndılıq retinde bağalağan dwrıs. Al, onıñ qadirin arttıru, nasihattau, bağalau basqa emes, aldımen bizge kerek. Öytkeni, ol qazaqtar, olardıñ ata-babaları ömir sürgen Altaydağı eñ köne mwra retinde tanıldı.
– Altaydı «bayırğı qar şañğı mekeni» dep atandırudıñ sol aymaqqa, ondağı jwrtqa, qazaq wltına qanday payda-ziyanı bar?
– Qazir dünie ğılım-tehnika, mädeniet, sport bäsekelerine tolı. Bir wlttı bay mädenieti, tarlan tarihımen de ölşeydi. Al, bayırğı qar şañğınıñ osınday märtebe alıp, qazaqtıñ atın şığaruğa sebi tiip jatır. Sonımen qatar, qazirgi jas wrpaqtıñ osıbir köne sport türine degen qızığuşılığın arttırdı. Altayda eki ülken qar şañğı sportı alañı salınğan. Aptasına eki sınıptı sol alañğa tegin aparıp, şañğı üyretedi. Sonda, apta sayın 100 bala qar şañğığa jattığıp jatır degen söz. Onıñ üstine, Şıñjañ köleminde 13 wlttıñ işinen oza şığıp, osı qar şañğı sportınan twñğış ret memlekettik jarısta altın medal' alğan Erzat Mäjitwlı attı altaylıq qazaq jigit bolatın.

Şañğı mwrageri Sılambek Saqaşwlı
Bwl jetistik osındağı bayırğı qar şañğınıñ äseri. Altaydan bayırğı qar şañğı şıqpağan bolsa, bwnday tabısqa qol jetkize alar ma edik?! Al, qar şañğınıñ osınday märtebege ie boluı, aymaq halqınıñ ekonomikalıq kirisin arttırıp jatır. Sebebi, Altayğa AQŞ-tan tartıp, Europanıñ är jerinen, Qıtaydıñ işi-sırtınan san mıñdağan sayahatşı keledi. Bwl turizmdi damıtıp, halıqtıñ tabısına oñ äser etude. Olardıñ işinde bayırğı qar şañğını, qazaq degen wlttı köremiz dep keletinder bar. Şañğını köru üşin aqşa töleydi, satıp aladı, aqı tölep şañğı jasaudı, onımen jürudi üyrenedi. Altay qalasınıñ irgesindegi Noğaytı qıstağında twratın Sılambek degen aqsaqalımız bar. Ol kisi bayırğı qar şañğı beyzattıq mwrasınıñ jalğastıruşı, mwrageri retinde belgilengen. Sılambek ağamız bastağan bir top qar şañğı jasau şeberlerdiñ özi arnaulı bir auıl. Sonda şañğı jasaydı, sayahatşılarğa üyretedi, körsetedi. Qısqası, bwl wlttıq qündılığımızdı tanıtuğa, tarihımızdı bekemdeuge, ekonomikamızdı jaqsartıp, turizmdi damıtuğa paydası köp.

– Äñigemeñihge rahmet!
Qosımşa retinde
Altaydı qar şañğı mekeni atandırğan suret üñgirdiñ işinde eken. Jergilikti halıq bwrınnan biletin sol suretti Qıtay qar şañğışılar qoğamı törağasınıñ orınbasarı, şañğı zertteuşisi Şan Jaujian degen adam bastap zerttepti. Qar şañğını «Qazaqtıñ bayırğı beyzattıq mwrası» retinde tirkeu üşin biraz jwmıstar atqarıp, qajetti materialdar dayarlap, tarihi, ğılımi sipattarı turalı maqalalar jazğan qalamger, mädeniettanuşı Tasqın Isqaqwlı da bala kezinde auıl adamdarınıñ qar şañğını şaruaşılıq, qatınas qwralı retinde paydalanatının aytadı. Bayırğı qar şañğını tarihi mwra retinde enşilep aluğa moñğoldar da ötiniş bildiripti. Biraq, jılqınıñ terisinen jasalğan türin qazaqtar ielengen eken. Sebebi, Altay tauın tarihtan qazaqtıñ arğı ataları sanalatın türki köşpendileri meken etkendikten, onıñ zañdı mwrageri qazirgi qazaqtar bolatını talas tudırmauı kerek deydi T.Isqaqwlı.
Qar şañğınıñ jasaluı, tarihı, sipatı turalı, qazaqtıñ beyzattıq mwrasına qalay aynalğanı turalı joğarıdağı videodan tamaşalauğa boladı.
Mwrat Almasbekwlı

baq.kz