Ğalım Boqaş juırda Qazaqstannıñ aşıq kitaphanasına arnayı swhbat berdi. Şığıstanudan bastalğan äñgime jalğızdıqqa kelip tireldi…

– HİH ğasırdıñ ayağı men HH ğasırdıñ basındağı qazaq ziyalıları är qırınan körindi. Mwhametjan Tınışbaevtar injener bola jürip te, ağartuşılıqpen aynalıstı. Jwrtşılıq är qırınan biletin Älihan Bökeyhanovtı öziñiz talanttı sayasatker, qabiletti qoğam qayratkeri jäne kez kelgen mäsele turalı köptiñ köñilinen şığatın pikir ayta alatın twlğa dep esepteysiz. Bügingi qazaq qoğamındağı är qırınan körinip jürgen azamattardıñ birisiz. O bastağı oqığan mamandığıñız – şığıstanu. Biz sizdi ğalım retinde, jurnalist retinde bilemiz. Ädebietşi retinde de körinip qalasız. Endi birde menedjersiz. Siz öziñizdi eñ äueli kimmin dep esepteysiz? Osı aytılğandardıñ işinde qaysısı sizge köbirek jaqın? 

– Käsibime qatıstı aytar bolsam, jurnalist-redaktormın häm indolog-şığıstanuşımın. Bwrın televiziya salasında jurnalist-menedjer bolğam, qazir onlayn nemese veb jurnalistika salasında eñbek etip jürmin. Al akademiyalıq zertteu salam – Moğol imperiyasınıñ tarihı men qazirgi Oñtüstik Aziyadağı sayasi-ekonomikalıq damu jäne BAQ pen biliktiñ qarım-qatınası. Körkem ädebietti jaqsı körem, biraq jaqsı köru, ya hobbi adamdı sol salanıñ mamanı etip jibermeydi. Äytse de älem ädebieti men qazaq ädebietinen habardar bolıp jüruge tırısam. Äzirşe özim üşin ğana türtip qoyıp jürgen jazbalarım bar. Oksfordtan keyin şığıstanu boyınşa akademiyalıq zertteumen twraqtı türde şwğıldanbağanıma 4-5 jıl bolıp qaldı. Sol sebepti belsendi ğalımmın dep tağı ayta almaymın. Biraq teoriyalıq jurnalistika, körkem ädebiet pen akademiyalıq şığıstanu salası boyınşa jeke bilimimdi üzdiksiz jetildiruge küş salıp kelem. Bwl üş sala boyınşa da aldağı jıldarı jüzege asırsam degen jobalarım bar.

– Siz birneşe jıldan beri Europada twrasız. Ğılımğa bizdiñ közqarasımız ben europalıq közqarastıñ arasında jer men köktey ayırmaşılıq bar. Ökinişke qaray, bizde ğılımmen aynalısu degendi üş jıl doktoranturada oqu nemese äyteuir qorğap alğanğa deyingi kezeñ dep tüsinu qalıptasqan. Ğılımmen aynalısu degendi, jalpı, qalay tüsinuimiz kerek?  

– Postsovettik elder men Batıs elderindegi akademiyalıq ğılım salasında, zertteuşilik salasında ayırmaşılıqtar, älbette, köp. Sonıñ işinde gumanitarlıq-äleumettik ğılımdar salasında qattı bayqaladı. Onı özim ğılımmen aynalısa bastağan uaqıtta birden añğardım. 2006 jılı bir jıl London universitetiniñ Şığıstanu jäne afrikatanu mektebinde, sosın 2007-2009 jıldarı arasında Oksford universitetiniñ şığıstanu fakul'teti men Äulie Petr kolledjinde oqıp, kezinde QazWU-da bitirgen mamandığım – ünditanu boyınşa bilim jetildirdim. Londonda Post-Graduate Diploma aldım, Oksfordta MPhil därejesi boyınşa dissertaciya qorğadım. Bwl eki oqu ornı da akademiyalıq zertteu täsilderine qatıstı dünietanımımdı tübegeyli türde özgertti dese boladı. Postsovettik akademiyalıq salada, äsirese gumanitarlıq ğılım jağında ünemi sayasi ideologiyanıñ bir kündik, az merzimdik maqsattarın nasihattau basım keledi. Barlığı bolmasa da köpşilik ğalımdar zertteu ob'ektisiniñ «wlılığına» eşteñe jazbay jatıp äueli ğaşıq boladı da, sosın sol ğaşıqtığın däleldeumen aynalısadı. YAğni jaña närseni zerttep biluge emes, aldın ala qalıptastırıp alğan ideyasın, ya obrazın qorğap aluğa wmtıladı. London men Oksfordta üyrengen eñ bastı qağidam – gumanitarlıq ğılım da tehnikalıq ğılım siyaqtı däl ğılım. Mısalı, eger tarihi kategoriyalarğa qatıstı formulañızda qatelik bolsa, esebiñiz şıqpaydı. Sol sebepti qanday da bir tarihi twlğanı, ya kategoriyanı zertteu kezinde ğaşıq bolu bılay qalsın, odan barınşa beytarap twruıñız qajet, ob'ektivti türde barlıq aspektilerin aşıp körsetuge tiissiz. Eger süyispenşiligiñiz är abzacıñda menmwndalap twrsa, onda ol akademiyalıq zertteu emes, körkem publicistika, sayasi tapsırıspen jazılğan biografiya nemese äulieniñ ömirin sipattaytın dini agriografiyalıq eñbek bolıp ketedi. Bwl öte qarapayım twjırımımmen doktor atağı bar qazaqstandıq ğalımdardıñ işinde de kelispegenderi boldı. Auızeki äñgime-düken üstinde: «Tarihımızdı bolaşaq wrpaq maqtanatınday etip jazuımız kerek. Sol sebepti äsireleu men azdap bwrmalauda twrğan eşteñe joq», – dep aşıq aytqandarı kezikti. Mwnday tüsinikti adamdarmen daulasu – bos äureşilik. Ortalıq Aziya elderiniñ işinde akademiyalıq salada Batıspen eñ tığız integraciyağa tüsken Qazaqstannıñ jas ğalımdarı aldağı şirek ğasırda-aq bwl tüsinikti özgertedi, akademiyalıq zertteu salasın käsibilendire tüsedi dep ümittenemin.

– Bizdiñ biluimizşe, şetelde bilim alıp jatqan jastardıñ deni gumanitarlıq sala boyınşa emes, tehnikalıq sala boyınşa oqitın siyaqtı. Sizde osığan qatıstı qanday da bir derek bar ma? 

– Onday derekti «Bolaşaqtan» da aluğa boladı. Biraq, mäsele onda emes. Gumanitarlıq salağa äleumettanu, psihologiya, turizm siyaqtı «sändi» mamandıqtar, tipti, keyde ekonomika da jatadı. Mısalı, ekonomikalıq damu sekildi. Eger osılardı qosıp salıstırsa, onda gumanitarlıq pen tehnikalıq mamandıq boyınşa oqıp jatqandardıñ sanı para-par boluı mümkin. Al eger naqtı tarih, ädebiettanu dep alatın bolsaq, onda gumanitarlıq salada şetelde oqitındar öte az. Tipti, sayasattanu boyınşa da solay. Özim oqıp jürgende Oksfordta sayasattanu boyınşa PhD oqıp jatqan bir qazaq jigitti, zañ boyınşa bakalavrda oqıp jatqan bir qız balanı kördim. Odan säl keyinirek sayasattanu boyınşa Kembridjge oquğa tüsken bir jas qızdı körip, onıñ jazğandarın oqıp, eriksiz ezu tarttım. Alğaş bara jatqan uaqıtta jazğanı eken. Jergilikti bir jurnalist Kembridj sekildi äygili oqu ornına tüskendegi maqsatın swrağan uaqıtta: «Maqsatım – Qazaqstandı älemge tanıtu. Qazaqstannıñ sayasi jetistikterin nasihattau», – dep jauap beripti. Ğılımi akademiyalıq zertteu täsilderi men maqsatın tüsinbegendikten, osınday pikir aytıladı. Biraq, keyin, üş jıl ötken soñ ğoy deymin, jazbaların oqıp, közqarasınıñ tübegeyli özgergenin añğardım. Alğaş oquğa tüsken kezdegi bergen swhbatın oqısa, özi de eriksiz kületin şığar dep oylaymın. Temeki tartıp otırğan kök tütin bölmeden şığıp ketip, qaytıp kirgen uaqıtta ğana ökpemizdiñ qanday qiyanat körip otırğanın tüsinemiz ğoy. Sol siyaqtı, şetelge şığıp kelip, ädebiettanu men tarihnamamızğa jañaşa lep äkeletin jas ğalımdar köptep şıqsa jaqsı bolar edi. Äytpese, däl qazir sırtqa şığıp, ozıq elderdiñ zertteu metodologiyasın meñgerip jürgender öte az.

– Söz joq, «Bolaşaq» – öte jaqsı bağdarlama. Biraq, ökinişke qaray, sırtqa şığıp, siz aytıp otırğan ozıq elderdiñ standarttarın körip, zertteudiñ ädis-täsilin meñgerip kelgender köbinese ğılımğa den qoymaydı. Olar köbinese memlekettik qızmetke baradı, ne wlttıq kompaniyalarğa kiredi, ne joğarı oqu orındarına sabaq beruge baradı. Soñğıları bekitilgen bağdarlamanıñ ayasınan şığa almay qaladı. Ondayda şetelde oqığanınıñ paydası da timey qalıp jatadı. Osını bir jolğa qoyudıñ mehanizmderi qanday? Şetelde oqıp kelgen mamandardı tiimdi paydalanudıñ jolı qaysı? 

– Batısqa şığıp oqımay twrğan kezimde «Bolaşaqqa» qatıstı birqatar pikirimdi aytıp jürdim. Sonıñ işinde, bakalavrmen oqitındardıñ sanın azaytıp, onıñ ornına magistranttar men kafedra assistentterin jiberu kerek degen wstanımda boldım. Keyin qarasam, sol jüye rasında da iske qosılıptı. Qazir magistranttar men doktoranttar köp. Bwl – jaqsı ürdis. Biraq, endi oylap otırsam, tabiği bäseke bolmağan jerde kemşilik köp boladı eken. Batıs elderinde mwnday memleket tarapınan tağayındalatın stipendiya joqtıñ qası. Bolsa da, sausaqpen sanarlıqtay ğana. Italiya ükimetiniñ, Europarlamenttiñ bir bağdarlamaların körgenim bar. Onıñ özinde de özderine qajetti mamandı ğana oqıtadı. Şeteldikterge arnalğan azdağan kvotalar bar. Biraq, Batısta jekelegen qorlar ağartu bağıtında qıruar jwmıs atqaradı. Mısalı, Wlıbritaniyanıñ qaysıbir aymağınan şıqqan belgili bir däuletti adam ömirden öterinde stipendiya tağayındap ketedi. Amerikada da solay. «Men oqığan aymaqtan şıqqan üzdik oquşılardı jıl sayın meniñ qorım qarjılandıradı» dep ösiet qaldıradı.  Halıqaralıq masştabqa ketip qalatın filantroptar da bar. Mısalı, şeteldegi armyan diasporasınıñ öte belsendi ekenin bayqadım. Sol diasporadan şıqqan bay adamdar qwrğan qorlar «Armeniyanıñ kedey audanınan kedey otbasınan şıqqan balalardıñ aldıñğı qatarlı Batıs universitetterinde bilim aluın qarjılandıradı» dep habarlap jatadı, mısalı. Biz bir ğana «Bolaşaqtıñ» betine qarap otırsaq, şetelde mwnı mıñdağan qorlar atqaradı. Mwnıñ bäri bäseke. Batısta, jalpı, oqimın degen adamğa mümkindik köp. Bir qor oqu aqısın tölese, ekinşi bir qor otbasın asırauğa da qarajat böle aladı. Qazaqstannıñ jaña bayları da osınday jaña mümkindikter jasasa degen armanım bar.  Ärine, auızdı qu şöppen sürtuge bolmaydı. Qazaqstanda da sätti jwmıs istep jürgen qorlar joq emes. Solardıñ biri – Erjan Tätişev qorı. Jüyeli türde Qazaqstannıñ oqu ornında oqısı keletin balalarğa, äsirese kedey otbasınan şıqqandar men mügedekterge grant böledi. Bolaşaqta sırtqa da şığar, odan özge de qorlar atsalısar degen ümitim bar.

– London men Oksfordtıñ kitaphanalarınan Moğol imperiyası men Qazaq handığınıñ arasındağı qarım-qatınas turalı tıñ derekter tapqanıñızdı, bwl izdenisti bolaşaqta da jalğastırmaq oyıñız bar ekenin aytqan ekensiz. Ol zertteuiñizdi qaşan jariyalaysız? Sonımen birge, soñğı jıldarı bizdiñ elimizde de qazaq tarihına bölekşe köñil bölinip, biraz şarualar atqarıldı. Qazaqstan tarihına qatıstı elde bolıp jatqan oñ özgeristerdi qadağalap otırsız ba? Olar jönindegi pikiriñiz qanday? 

– Bodlianda da, Britan kitaphanasında da ortağasırlıq Ortalıq jäne Oñtüstik Aziya tarihın tereñ zerttep jürgen klassikalıq parsı jäne şağatay tilderin meñgergen käsibi akademiyalıq zertteuşiler üşin qol timegen qoljazba qalğan joq dese boladı. Neni meñzep otırğanımdı osı az ğana top ökilderi jaqsı biledi. Altın izdeuşiler bir-birine qayda jürgenin, qay jerdi qazatının jaqsı bilse de, eşqaşan aşıp aytpaydı. Men de qazir aşıp ayta almaymın. Batıstıñ bwl kitaphanalarındağı, äsirese, Qazaq handığı turalı mälimeti bar az sandı qoljazbalar öte mwqiyat tirkelip, katalogtarğa jüyeli türde, anıq engizilip otırğan. Parsığa qosa, ağılşınşa säl hat tanitın adamğa bäri anıq körinip twradı. Bar qazına – äli arşılmay jatqan, bizdiñ tarihqa qatıstı qoljazbaları jeke katalogtarğa enbegen Iran men Ündistannıñ kitaphanaları men qorlarında jatır. Kezinde Irandağı elşilikte keñesşi-uäkil bolğan kezimde sol eldegi Qazaq handığınıñ tarihına qatıstı tarihi qwjattar men qoljazbalar katalogın jasatu isin wyımdastıru isine belsene aralastım. Keyin bwl auqımdı jwmıs odan arı jalğasıp, juırda qazaqstandıq şığıstanuşılar joğarıda aytqan Ündistandağı bay kitaphanalarğa birinşi ret barıp qayttı. Haydarabadtıñ, Deli men Aligarhtıñ mwrağatın bir barlap şıqtı. Meniñ josparlağan ğılımi izdenisim de osı ortalıqtarda ötpek. Bwl jerde bir-aq qiındıq bar, qanşa jerden klassikalıq jäne moğol parsı tilin jaqsı bilseñiz de, naqtı sol qoljazba qorların köz mayın tauısıp talay aqtarğan jergilikti zertteuşiler ğılımi jetekşiñiz bolmayınşa, öz betiñizben kerek qwjattı tabu öte qiın. Öytkeni şığıs elderindegi qoljazba qorları twrmaq, akademiyalıq kitaphanalardıñ özinde izdeu jüyesi jetilmegen. Äli sol bayağışa şañ basqan qağaz kartotekalarmen otır. Sol sebepti bir maya şöpten bir tal ine izdegen adamnıñ küyin keşesiz. London men Oksfordta Ortalıq jäne Oñtüstik Aziya aymaqtarınıñ tarihın salıstıra zarttegen, jañağı qorlardı bes sausağınday biletin professorlardan däris aldım. Olardıñ köpşiligi – ündistandıq, biraq Batıs universitetterinde däris beredi. Mısalı, Çikago universitetindegi Muzaffar Alam nemese Avstraliyada dünie salğan Said Azar Abbas Rizvi siyaqtı. Meniñ armanım – sonday ğalımdardıñ jetekşiligimen uaqıt ünemdey otırıp, qajetti tarihi qwjattardıñ däl üstinen tüsuge tırısu. Qazirge deyin tapqan nemese izine tüsken qwjattar turalı tolıq mälimet bere almaymın, zertteuimmen birge jariyalarmın.

– Şamamen qanşa uaqıt?

– Ökinişke qaray, ayta almaymın. Kündelikti jwmıs, jeke bastıñ jağdayı biraz uaqıttı aladı. Barımdı salsam, kem degende aldağı birneşe jıl işinde alğaşqı käsibi akademiyalıq şağın zertteuim jariyalanıp qaluı tiis dep oylaymın.

– Siz ünemi auzıñızdan tastamay aytıp jüretin Mwhammed Iqbal bir sözinde «Batıs qanşa örkenietke jettik degenimen, olardıñ örkenieti – materialdıq qwndılıqqa negizdelgen örkeniet» degendi aytadı. Biraq, qazirgi kezde Şığısta materialdıq igilikter basım emes dep kim ayta aladı?

– Postsovettik sananıñ bir qızıq erekşeligi bar. «Pälenşekeñ Tügenşe turalı bılay degen eken» dep, qalay tauıp aytqanına tamsanıp otıradı. Pälenşekeñniñ qay ğasırda ömir sürgeni, ol pikirin qanday kontekste aytqanı eskerilmeydi. Ärkim öz qoğamına, özine ıñğaylı kontekste qoldanıp kete beredi. Äsili, qanday kontekste aytqanın oylanu kerek. Iqbal ğana emes, köptegen islam oyşıldarı aytqan oylar HH ğasır basındağı torığudıñ nätijesinde, izdenu kezinde aytılğan oy.

Mwhammed Iqbaldıñ ömir sürgen zamanı Moğol imperiyasınan jwrnaq ta qalmay, Ündistannıñ «Britan Radjınıñ»  koloniyasına aynalğan kezine tap keldi. Jergilikti mwsılman ündi intelligenciyası üşin Samarqannan göri Kembridj jaqın bolatın. Iqbaldıñ özi de Lahordan şığıp, Kembridj universitetiniñ Kieli Üştik kolledjinde, sosın Germaniyadağı eñ iri şığıstanu ortalığı – Haydel'bergte oqıdı. 2006 jılı Kembridjde til kursın oqığan kezimde filosof-aqın twrğan Portugal Pleys köşesindegi köne üydiñ aldınan künde ötetinmin. Iqbaldıñ Ortalıq Aziyadağı dini-sayasi ağımdarmen qanday da bir baylanısta bolğanın bilmeymin. Oyşıl şayırdı bir auız sözben sipattar bolsam, Europanıñ klassikalıq filosofiyası men Islam misticizmin salıstıra zertteu arqılı sol kezde Batıstıñ ğılımi-tehnologiyalıq üstemdigin moyındap, jappay otarğa aynala bastağan mwsılman Şığıs halıqtarı üşin qayta örleu jolın izdegen adam. Şığarmaşılığı qarama-qayşı tüsinikterge tolı bolsa da, bir mäselege qatıstı birizdi poziciya wstanğan dese boladı. Ol – mwsılmandar üşin territoriyalıq wltşıldıq emes, ümbet – ummağa süyengen dini-sayasi birlik kerek degenge nwsqağan. YAğni panislamizmge iştartqan. Biraq, bir qızığı, keyin Iqbaldıñ ideyaların kerisinşe territoriyalıq wltşıldıqqa süyengen Päkistan memleketin qwruğa wmtıluşı sayasatkerler men teologtar öz maqsattarı üşin paydalanıp ketti.

– Batıstağı sayasi-ekonomikalıq oydıñ damuınan habar beretin birneşe kitaptı audaru oyıñızda bar ekenin aytqan ediñiz. Naqtı qanday kitaptardı audarmaqsız? Jäne ol oyıñızdı jüzege asıruğa ne kedergi bolıp jür?

– Qazir Europadağı demokratiya men liberalizm tüsinikteriniñ qalıptasu tarihın ıqşam, anıq tüsindiretin belgili oyşıldıñ kitabın qolım tigen kezderi audarıp jürmin. Odan bölek kezinde Şığıs Prussiyadan militaristik Japoniyağa, sosın islamşıl Tayau Şığıs pen bol'şeviktik Reseyge ayna-qatesiz köşken Batısqa degen jekköriniş ideologiyası – oksidentalizm tarihı jazılğan kitaptı bölip-bölip tärjimalap jürmin. Sosın wlıbritaniyalıq belgili bir jas jazuşınıñ (juırda bir romanı ädebiet tarihındağı üzdik 1001 kitap jinağına endi) şağın romanın qazaqşalap şığu oyımda bar. Alğaşqı tarauların 2006 jılı bastap qoyıp edim, qolım timey ketti. Üzilip qaldı. Köp wzatpay jariyalauğa tırısam. Öytkeni, bayqap jürmin, Qazaqstanda audarma isi aqsaq. Tüpnwsqanı aytpağanda, ağılşın tilinen audaruğa mümkinşilik bolsa da, äli künge eski soqpaqpen kele jatırmız. Orıs tilinen audarğan soñ onıñ bastapqı nwsqasınan tük qalmaydı. Bwl, äsirese, körkem ädebietke qatıstı. Bwl salada jetildiretin närseler öte köp. Audarma salasında jürgen azamattar da atsalısuı kerek. Ärine, olardıñ qolında twrğan da eşteñe joq. Oğan işki rınoktıñ ayası tar ekeni sebep. Audarmanıñ «Mädeni mwrağa» kirgenin qoldaymın. Biraq, sapasına da nazar audarıp, ekinşi bir damu satısına köşu kerek. Tike audarmağa köşu kerek. Şetel ädebietinen neni audaru kerektigin de köp izdeudiñ qajeti joq, bilgen adam üşin olar äbden iriktelip, swrıptalıp qoyğan.

– Audarma mäselesiniñ ekinşi bir jağı bar. Ol – öz jazuşılarımızdı özge tilge audaru. Batıs tilderin bılay qoyğanda, şığıs tilderiniñ özine audarılıp jatqanı sirek. Birdi-ekili şığarması şetke şığıp jürgen qalamgerimiz Dulat Isabekov qana şığar osı küni. Soñğı kezderi özimizge qajeti joq ädebietti özgelerge tıqpalap qaytemiz deytin ıñğaydağı pikir de bayqalıp qaladı. Qazaq qalamgerleriniñ şığarmaşılığın Batıs tilderine audaru qajet pe? Eger qajet dep tapsañız, eñ birinşi kezekte kimderdi audaru kerek edi dep oylaysız? 

– Körkem ädebiet twrğısınan kelgende qazaq ädebieti sovettik kezeñde qattı östi. Ortalıq Aziyada ädebi janrlar meylinşe jetilgen ädebiet qazaq sovet ädebieti şığar. Öte jaqsı şığarmalar tudı. Etnikalıq qazaq bolğandıqtan maqtanıp otırğam joq, rasında da, qazaq körkem ädebieti zor jetistikke jetti. Bir ğana «Jwldız» jurnalı jüzdegen mıñ taralımmen taradı. Älbette, ideologiyalıq astarı da boldı. Eki poema jazsa, üşinşisinde Lenindi maqtap qoyatın. Leninge poema arnamağan qazaq sovet aqını joq şığar desek te, ädebiet ol uaqıtta öte jaqsı jetildi. Öte az tildi qazaq auditoriyası üşin öte sapalı jäne sanı öte köp qazaq aqın-jazuşıları eñbek etti. Köpşiligi tanımal boldı. Halıqtıñ sauat deñgeyi de öte joğarı boldı. Biraq, sol kezde jazılğan şığarmalar qazirgi älemdik ädebiet narığında ötimdi boladı dep aytu qiın. Iqşamdap, şağın versiyasın basuğa bolatın şığar. Al twtastay audaruğa kelmeydi. Onıñ nasihatın jasau da qiınğa soğadı. Qazirgi zamanda tuıp jatqan jaña şığarmalar bolmasa, bwrınğı ädebietti audaru – berekesi joq tirlik.

– Siz öziñizdiñ wstanatın bağıtıñız ağartuşılıq bağıttağı patriotizm ekenin aytasız. Ağartuşılıq bağıtındağı patriotizmniñ sipattarın tolıq aşıp bere alasız ba? Ol qanday patriotizm? 

– Akademiyalıq zertteu tilinde «dästürli patriotizm» (konservativtik tüsinik basım), «ekonomikalıq patriotizm» (ekonomikalıq wltşıldıqpen astasıp jatatın), «liberaldıq patriotizm», t.s.s. qalıptasqan tüsinikter bar. Meniñ jeke wğımımdağı «liberaldıq-ağartuşılıq patriotizm» qanday da bir etnikalıq, dini, ya sayasi toptıñ äsireqızıl wranı, ya ksenofobiyasına emes, teñqwqıqtı häm erkin azamattıq qoğamnıñ belsendiligine, memleketqwruşı halıqtıñ tarihı men tiline süyengen eldik ideyası.

– Swhbattarıñızda, jazbalarıñızda Halil Jebran turalı da köp aytasız. Älemniñ jüzdegen tilderine audarılıp, Batısta da, Şığısta da köp oqılğan oyşıldıñ eñbekterin, şığarmaların jii aytıp jüresiz. Eger siz Jebrannıñ «Payğambarı» Älmwstafa bolsañız, Mahabbat, Otbası, Bala, Oqu, Uaqıt jäne Ölim degen wğımdarğa qatıstı ne aytar ediñiz? 

– Halil Jebrannıñ süyikti jazuşılarımnıñ biri ekeni ras. Livanda tuıp, AQŞ-ta dünie salğan, közi tirisinde-aq HH ğasırdıñ basındağı eñ tanımal şığarmaşılıq ökilderiniñ birine aynalğan talanttı jazuşı häm suretşi. Birneşe jıl bwrın körnekti jebrantanuşılar Suheyl Buşri men Djou Djenkinstiñ ağılşın tilindegi «Halil Jebran: adam men aqın» attı biografiyalıq zertteuin oqıp şıqtım. Avtordı körkem şığarmaları arqılı tanu bir basqa da, akademiyalıq zertteuşilerdiñ ob'ektivti zertteui arqılı tanu bir basqa. Suretker men pendeniñ mäñgi küresin köru Jebrannıñ twlğasın alasartpaydı, kerisinşe, dramağa tolı ömirin bayıtıp körsetedi eken. Jazuşı bir sözinde: «Basqalardıñ öziñdi tolıq tanuına jol berme. Sen öziñdi tübiñe deyin körip, tolıq tanığan adamdardıñ qwlına aynalasıñ», – dep jazıptı. Qazaqşa aytqanda «segiz qırıñdı körsetseñ de, bir sırıñdı işiñde saqtağan küyi dünieden öt» deydi ğoy. Jebran – öziniñ sırın aşpağan küyi baqilıq bolğan wlı suretkerlerdiñ biri. Siz aytıp otırğan «Payğambar» şığarması German Gesseniñ «Siddharthasımen» ündes öte quattı şığarma.

Al «mahabbat, otbası, bala, oqıtu, uaqıt pen ölim turalı» saualıñızğa Jebrannıñ äl-Mwstafası siyaqtı emes, jazuşınıñ öz ömiri men şığarmaşılığına arqau bolğan «jalğızdıq» (aloneness) wğımımen jauap bereyin. Biz jeke qalğanda ğana mahabbatımızdı riyasız bildire alamız, jalğızsırağanda ğana otbasınıñ qadirin wğamız, jalğızbastı bolıp qalmau üşin wrpaq süygimiz keledi, jalğızdığımızdı bölisudi oqıtu, ya oqu dep ataymız, uaqıttıñ naq jıldamdığın tek jalğız qalğanda sezemiz, ölim tabaldırığınan jalğız attaymız. «Jalğızdıq tek Qwdayğa jarasadı» dey twra, sol Qwdaydıñ jalğızdığına adamdıqtan aynımağan häm daralığımızdı saqtağan küyi qosıludı ömirlik maqsat dep bilemiz. Adamnıñ sausaq tañbası qalay qaytalanbaytın bolsa, jalğızdığı men daralığı da solay qaytalanbaydı. Kez kelgen sanalı adamnıñ jalğız ekenin eskertpey ötken qazaq oyşılı jäne joq. Keyde özime bılay dep swraq qoyam: «Öz eliñniñ işinde otırıp jalğızsıraudan göri şetelde jürip, alıstağı tuğan eliñde öziñmen jalğızdığı tuıs jandar bar dep ümittenu jaqsı emes pe eken?» dep. Äzirşe jauabın tapqam joq.

– Sizdiñ «16 jasıñızğa» jazğan hatıñız biraz jastarğa äser etti. Ne sebepten astronom bolğıñız keldi? Eger astronom bolğanıñızda ömiriñiz müldem basqaşa arnada bolar edi ğoy? 

– Ekinşi klasta oqıp jürgenimde ğoy deymin, «kün jüyesiniñ ar jağında ne bar?» degen swraq basımnan şıqpay qoydı. Ğarış älemi şeksiz deydi ğoy. Al onıñ şeksiz ekenin dünieni şekpen ölşep üyrengen adam qalay biledi? Adam aqılğa salğanda ol şeksizdiktiñ bir şegi boluı kerek qoy. Tipti, şegi bolğanda da, onıñ ar jağında ne bar? Mine, osınday oydan basım auıra bastadı. Üydegiler bwl swraqtardıñ barlığına joğarı sınıpta jauap tabatınımdı, sonda «Astronomiya» degen oqulıq bar ekenin ayttı. Äkemniñ kenje inisiniñ oqulığın körgen sayın qattı qızığamın. Men üşin külli dünieniñ qwpiyası sonda jasırılğan siyaqtı, ol bir kieli kitap bolıp körinetin. Besinşi klasta ğoy deymin, älgi kitaptı alıp, tük wqpasam da, bastan-ayaq oqıp şıqtım. Baqsam, şeksizdik turalı taraudıñ tarmağında ğana, tipten, şağın jazılıptı. Oğan köñilim tolmay, qoñıltaqsıp qaldım. Nağaşı, nemere ağa-äpkelerimnen astronomiyanı qayda tereñdetip oquğa bolatının swrap edim, Qazaqstanda oquı joq ekenin ayttı. Reseydiñ universitetterinde oqıtadı eken. Odaq qwlap jatqan uaqıtta mektep bitirdik, Reseydiñ universitetterine baruğa jüregim daualamay, aqırı basqa mamandıqtı tañdap kettim. Astronom bolğım kelgeniniñ sebebi sol. Al jwldızdardı qarağandı äli de jaqsı körem. 2008 jılı Gavayğa şaqırıldım. Vaşingtondağı jetistikter akademiyası jas ğalımdar men liderlerdiñ sammiti dep şaqırdı. 100 şaqtı delegat bardıq. Gavay araldarında türli teleskoptardan aspan älemin tamaşalaytın mümkindik qarastırıp qoyıptı. Qarap otırıp, qattı qayran qaldım. Gavay älemdegi jwldızdardı qaraytın eñ ıñğaylı jer eken. Ädemi, öte ädemi.

– Oqırmandarıñız oquğa tiisti bes kitaptı atañızşı.

–  1. Ezop, «Mısaldar»

2. Rumi, «Masnavi»

3. Djeyn Ostin, «Täkapparlıq pen soqır senim»

4. Lev Tolstoy, «Kreycer sonatası»

5. Aravind Adiga, «Aq jolbarıs»